March 2023

Η ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΤΗΣ ΒΟΥΛΗΣΕΩΣ -ΙΙ-

Ανάρτηση10-7-2022

Προσθήκες που δεν αναρτήθηκαν  ακόμη  έγιναν, 31-12-2017,6-1-2018-  3-2-2018----10-7-2018-- 5-4-2019—6-7-2019---18-10-2019----12-11-2019 –24-5-2020----30-6-2022—10-7-2022

 Να  ολοκληρώσω για ντετερμινισμό

Η ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΤΗΣ  ΒΟΥΛΗΣΕΩΣ
                     (ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ-ΑΠΟΨΕΙΣ)
Αναρτήθηκε 10-7-2022

ΠΡΩΤΑ ΣΚΟΡΠΙΑ  ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΓΙΑ  ΕΝΑ ΣΧΕΔΙΟ ΓΙΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΚΑΙ ΟΜΙΛΙΑ-ΑΠΕΥΘΥΝΟΝΤΑΙ ΣΤΗΝ ΕΠΙΕΙΚΕΙΑ ΤΗΣ ΠΑΡΕΑΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΟΠΟΙΑ ΠΕΡΙΜΕΝΩ ΝΑ ΒΟΗΘΗΣΕΙ

    ΤΟ ΚΕΙΜΕΝΟ ΕΙΝΑΙ ΥΠΟ ΣΥΝΕΧΗ ΑΝΑΘΕΩΡΗΣΗ

 1.Είμαστε ένας όμιλος προβληματισμού,που προσπαθεί να ενώσει  θεωρία με τις πρακτικές που η αποδοχή της επιβάλλει.

 Ανεξάρτητα από τις πρακτικές αυτές συνέπειες, ο άνθρωπος ορέγεται από την φύση του προς τη γνώση.Θέλει να  ερευνά,μερικές  φορές χωρίς να  συνδέει την προσπάθειά του αυτή με κάποιο προσδοκώμενο-υλικό- κέρδος

 ( Ωθεί άραγε σε σκέψεις η φυσική αυτή ροπή;   Εξυπηρετεί άραγε τίποτε αληθινά μεγάλο ,η έφεση αυτή;) `

2.Αφετηριαζόμενοι,από την (αυθαίρετη, για πολλούς) άποψη,ότι, η συμπεριφορά εν γένει τού ανθρώπου,δεν είναι άσχετη  όχι μόνο για την  ηθική του κυρίως εξέλιξη και τελείωση,αλλά και για την   εξέλιξη τού σύμπαντος (θέση που απόρριψή της δεν θα υστερούσε «λογικώς» σε τίποτε από την υποστηριζόμενη εδώ),θελήσαμε να δούμε(εφόσον βεβαίως δεχθούμε την αμέσως παραπάνω « αυθαίρετη» άποψη) ,κατά πόσο υπάρχει δυνατότητα στον άνθρωπο να σχεδιάσει και πραγματώσει  μια συμπεριφορά, που να ευνοεί και υπηρετεί την εξέλιξή  αυτή ,άποψη που θα μπορούσε να αναζητήσει έρεισμα και στο ανθρωπικό αξίωμα.

` 3. Ξέρω-το εννοώ- ότι,όσα γράφονται πιό κάτω,(και που  συνεχώς συμπληρώνω και διορθώνω) απέχουν όχι απλώς από το τέλειο, το πλήρες,(και το οριστικό τουλάχιστον για μένα)αλλά και από αυτό που θα ήθελα και εγώ.Εκτός άλλων,η κατανομή τής ύλης είναι ελαφρώς(;) απαράδεκτη,….υπάρχουν επαναλήψεις,.Δεν έχω όμως  τον χρόνο(και την ικανότητα;) να συμπληρώσω,να διορθώσω,να ταξινομήσω ,να καταλήξω.Τα γράφω λοιπόν έτσι ,με την προσδοκία,ότι, ίσως,αποτελέσουν εφαλτήριο,για κάποιον που θα θελήσει να  σταθεί πάνω στα στοιχεία και στις σκέψεις που τα πλαισιώνουν ,να προχωρήσει και να θέσει ,στην ομάδα ( στην οποία κατά μεγάλο μέρος,οφείλω τη προσπάθεια μου αυτή και τής οποίας,την αγάπη και επιείκεια προεξοφλώ),τα δικά του πλέον συμπερά σματα,  τους δικούς προβληματισμούς,τα δικά του ερωτήματα,(που πολλές φορές είναι πιο γόνιμα από τις απαντήσιες ).Τα  λίγα και ελλιπέστατα αυτά στοιχεία ,όπως τα έχω συλλέξει, και όπως παρατίθενται,έτσι,χύδην,  θάταν κρίμα να  μείνουν  αδιάβαστα, να πάν χαμένα. Όπως και κρίμα θάταν να πάν χαμένα και « ανεκμετάλλευτα» όσα ακούστηκαν στην ομάδα.Ολοι μας,πέρα από κάθε ματαιοδοξία και το φόβο μιάς κριτικής, οφείλουμε, να δίνουμε « το κατά δύναμη»(Και ασφαλώς σε όλους βασικώς τους τομείς) .

Αλλωστε για  σημειώσεις πρόκειται και για καταγραφή ορισμένων απόψεων

   Στόχος του πονήματος είναι να  αναδείξει προβλήματα και να υποδείξει δρόμους για αναζήτηση και την δέουσα ανθρώπινη συμπεριφορά.( Τον στόχο αυτό, υπηρετεί  η παρατιθέμενη βιβλιογραφία)

 

 

ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΤΗΣ ΒΟΥΛΗΣΕΩΣ(Liberum arbitrium)

H Ελευθερία είναι το κλειδί την ανθρώπινης επιτυχίας, αλλά είναι και μια πρόκληση για την καταστροφή

Michael S.Gassaniga

 

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

 

 1-Α.Νάσιουτζικ « Φυσική και  Ανθρωπος»Ιωλκός 1969

 2.-Κρισναμούρτι « Στη σιγή τού νού»

 3.-Fr.Capra « Το Ταό και η Φυσική» Ωρόρα ,πρώτη έκδοση 1982

 4.-Ιδίου « Η κρίσιμη Καμπή» Ωρόρα ,1984,πρώτη έκδοση 1982

 5.-Ι.Ευαγγέλου « Ενισμός» Νέα Σκέψη 1990(ιδίως σελ.276 επ.)

 6.-M.Pohlenz “ La Liberté Grecque” Payot,1956

 7.-Πανεπιστημιακές Εκδόσεις  Κρήτης « Εισαγωγή στην Φιλοσοφία τής    Επιστήμης»1998

 8.-Εγκυκλοπαίδεια «Πάπυρος- Larousse-Britannica»

 9.-Δ.Κωτσάκη « Η Αρχή τής απροσδιοριστίας και η ελευθερία   τής    βουλήσε ως» Δαμασκός, 1957

 10.-Οικονόμου  « Η Φυσική σήμερα» Παν.Εκδ.Κρήτης  ,1986

 11.-Lewis Epstein « Στις γειτονιές τής Φυσικής» Κάτοπτρο.

 12.-Jonathan Powers « Φιλοσοφία και Νέα Φυσική»    

 13.-«Que sais-je vraiment de la réalité.? Ariane

 14.- Hubert Reeves “ Η κοσμική εξέλιξη» Ράππα 1988

 15.-Ι.Ευαγγέλου « Το Θρησκευτικό Φαινόμενο» Βερέττας      2006

 16.- J.V. Linden-W.T.Costello “ Les Fondements de la Religion” Payot,1957

 17.- Michel Morange,« Τα  Μυστικά της Ζωής» Δαίδαλος 2008

 18.-Χρ.Γιανναράς « Η ελευθερία τού ήθους» ΑΘΗΝΑ 1970 

19.- Stephen Hawking & Leonard Mlodinov”«Το Μεγάλο Σχέδιο’»- Νέες απαντήσεις στα έσχατα ερωτήματα της ζωής,ιδίως σελ.45 επ.-’ Κάτοπτρο  2010( “ The Grand Design –New answers to the Ultimate Questions for Life ,2010)

 20.- Stephen Hawking,  «Μαύρες Τρύπες-Σύμπαντα βρέφη και  άλλα δοκίμια»Κάτοπτρο 1993(Black holes and Baby Universes and other Essays, Bantam books 1993) ιδίως σελ.103 επ.

 21.-Δ.Νανόπουλος-Γ.Μπαμπινιώτης « Από την κοσμογονία στην γλωσσολογία» Καστανιώτης 2010.

 22.- -Κορνήλιος Καστοριάδης «Ο θρυμματισμένος   Κόσμος υψιλον/βiβλία 1992,ιδίως σελ.215 επ.

 23.-Χανς Γιόνας» Φιλοσοφικές έρευνες και Μεταφυσικές  εικασίες»Ινδικτος 2001,(Philisophishe Untersuchungen und metaphysische Vermutungen 1992 Insel Verlag)

24.-Μ.Δανέζης-Στρ.Θεοδοσίου« Η Κοσμολογία της Νόησης»  Δίαυλος 2003

 25.-Ivar Ekeland «Το σπασμένο ζάρι» Δίαυλος 1995(Au  Hasard –Seuil 1991)

26.-W.J.Schelling « Ερευνες για την ουσία της Ανθρώπινης Ελευθερίας¨» Ινδικτος 1997 (  πρώτη δημοσίευση 1809)
  27 .--Ιάσων Ευαγγέλου   «Ελευθερία τής Βουλήσεως»Δωδώνη     1975

  28.-Ιωάν.Πλεξίδας» Η Ανθρωπολογία τού Κακού» Λογείον 2013

 29.-Σ.Γκίκας-Ι.Ευαγγέλου  «Προσωκρατικοί  φιλόσοφοι»     Σαββάλας,1995

 30.-Ιωάννης Πλεξίδας «Ανθρωπος και Θάνατος»Λογείον  2015

  31.  Ιωάν.Σ.Χριστοδούλου «Ο Σπινόζα και η Βούληση» Ζητρος  1998

  32.-  Erwin Schrodinger« Η φύση και οι Ελληνες.Επιστήμη και  Ανθρωπισμός» Ροπή(The Greeks and Nature –Science   and Humanity)

    33.- Albert Jacquard   «Η επίγνωση των ορίων» κάτοπτρο   (« Voici le  temps du monde fini » Seuil 1991)

`   34.Α.Κ.Νάσιουτζικ." Το τραύμα του Αδάμ" Κέδρος

`    35.-Lee Smolin " Ο Χρόνος"Τραυλός  2016( Time Reborn 2013 Spin networks Ltd)

  36.-Στ.Τραχανάς "Το Φάντασμα τής Οπερας" Παν.Εκδ.Κρήτης 2016

     

37.-Εριχ Φρόμμ "Ψυχανάλυση και Θρησκεία"Μπουκουμάνη 1974(πρωτοτύπου 1950)     

   38.-Αδωνις "Βία   και Ισλάμ"Εκδόσεις Πατάκη 2015 
     39.-John Searl " Νους,Εγκέφαλος και Επιστήμη"Παν.Εκδ.Κρήτης 1994( Minds,Brain and Science  John Searl and Harvard University Press 1984) ιδίως σελ.93 επ-."Η Ελευθερία τής Βούλησης"
    40.-M.Ruse " Ο Δαρβίνος και οι επικριτές του"Ροπή 2017( Darwinism and its discontents Cambridge University Press 2006)

   41.-Lawrence M.Krauss  |  «Ένα Σύμπαν από το τίποτε» Τραυλός 2012(A Universe from nothing  )

  42.-Μαριλένα Ρέπα εν «Περισκόπιον της Επιστήμης» Τεύχος 428/Ιαν.2018

43.-Yuval Noah Harari “ Homo Deus” Μιά σύντομη ιστορία του μέλλοντος –Αλεξάνδρεια- 2017(Homo Deus A Brief History of Tomorrow 2015)

 44.-Jay Lombard « Ο Νούς του Θεού» Πεδίο 2018( The Minδ  of God  2017)

45.-Jim Al –Khalili “  Οι Δαίμονες της Φυσικής’ Τραυλός 2014(Paradox;The Nine greater Enigma in Science (2012)

46.-Max Tegmark “ Life 3.0”Τραυλός 2018

47.Gottfried Schatz «Βιολογία,ένας κήπος γεμάτος  θαύματα» Παν.Εκδ.Κρήτης 2018

48.-Carlo Rovelli «Επτά σύντομα μαθήματα Φυσικής»(ιδίως σελ.79 επ.) Πατάκη 2015

49.- Bruce A.Schumm «Η Μαγεία της σωματιδιακής Φυσικής» ¨Πουκαμισάς., 2009(DEEP DOWN THINGS.The Breathtaking Beauty of Particle Physics 2004)

50.- J.Krishnamurti.”The Book of Life” Harper One.

51.-Edward O.Wilson  « Για μια Ανθρώπινη φύση»Σύναλμα 1998( “On Human Nature” –Harvard University Press 1995)

52.-Demetris Nicolaidis «Αναζητώντας μια Θεωρία των Πάντων .Η φιλοσοφία πίσω από την Φυσική» Κάκτος 2022 (In search of a Theory of Everything –The Philosophy behind  Physics).

 

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

 Εισαγωγή…………………………………………………………………… …………….1

 Ετυμολογικά…………………………………………………………….. ……………. 5

Εννοια-ορισμός……………………………………………………………………………7

Η θέση τού προβλήματος………………………………………………………….11

Η αποδοχή της ΕτΒ.…………………………………………………………………………………12

Η άποψη τής Θεοσοφίας……………………………………………………………17

Η (άρνηση) Η θεωρία της ανάγκης………………………………………….  19

Η θέση της Χριστιανικής Θρησκείας………………………………………….28

Το φυσικό δίκαιο και η ΕτΒ……………………………………………………….31

Το θετικό  δίκαιο και η ΕτΒ…………………………………………………….. 33

Κοινωνία-Θρησκεία-Ελευθερία…………………………………………………..33

Η ΕτΒ , το Κακό-Καλό,το Σύμπαν-ο Θεός…………………………………33

Η ΕτΒ και  η ανθρώπινη επιθετικότητα………………………………..........34

Η ΕτΒ και  η φυσική (αιτιοκρατία-απροσδιοριστία)………..             38

Οι απόψεις τού π.Ν.Λουδοβίκου…………………………………………………52

Η ΕτΒ και η Μαγεία……………………………………………………………………..67

Οι απόψεις των αρχαίων Ελλήνων……………………………………………. 72

Πρακτικές συνέπειες από την παραδοχή υπάρξεως ΕτΒ…………… 73

Η ΕτΒ και ο εγκέφαλος……………………………………………………………… 76

Προτάσεις και συμπέρασμα………………………………………………………….76

-----------------------------------------------------------------------------------

(Η δημιουργία του κόσμου δεν είναι μόνο μια διαδικασία που κινείται από τον Θεό  προς την ανθρωπότητα. Ο Θεός απαιτεί καινότητα από την ανθρωπότητα. Ο Θεός περιμένει τα έργα της ανθρώπινης ελευθερίας).

(The creation of the world is not only a process which moves from God to humanity. God demands newness from humanity; God awaits the works of human freedom).

Nikolai Berdyae

 

 

ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΚΑ.

Η λέξη Ελευθερία , αρχικώς επίθετο, που ανάγεται πιθανώς στην ΙΕ ρίζα leudh (μεγαλώνω-αυξάνω) συνδέεται με το  λατινικό  liber  και παραπέρα πιθανώς με λέξεις τής Γερμανικής και Βαλτοσλαβικής , που εκφράζουν την σημασία Λαός.Μιά άλλη άποψη,(:Βασικό λεξικό εννοιών  Διαμαντοπούλου) θέλει ως ετυμολογική αφετηρία το  «Ελπω» που σημαίνει ελπίζω .( Οι αρχαίοι Ελληνες  είχαν κατά τον Ησίοδο (Πρβλ . μύθο τής Πανδώρας Εργα και Ημέραι 96 κ.ε.) θεοποιήσει την ελπίδα.Ο Σοφοκλής  την αποκαλεί χρυσή. ( «χρυσέαν» Οιδ.Τύρ.στιχ.157) Αρχαίοι ποιητές την χαρακτηρίζουν ως  « όλβιον  τέκνον Διός» ως μία από τις αδελφές τής Επιστήμης.).Μια  άλλη το συνδέει με το « ελεύθειν όπου ερά » (Να πηγαίνει κανείς όπου αγαπά,όπου θέλει.) .Οσο για την ετυμολογία τής λέξεως βούληση, αναφέρεται το ρήμα βούλομαι  ,Λατ.vol –o(voluntas) Γοτθ.vil-jan  Aγγλ. Will Σανσκρ, var: θέληση συνειδητή και σκόπιμη ορμή και τάση, προαίρεση και επιθυμία για πράξη ,πρόθεση και σκοπό για ενέργεια(διαφορά από το συναίσθημα.(Ι.Ευαγγέλου « Η ελευθερία..»)

ΜΥΘΟΛΟΓΙΑ-ΙΣΤΟΡΙΚΑ

 Οι αρχαίοι Ελληνες  είχαν κατά τον Ησίοδο (Πρβλ . μύθο τής Πανδώρας Εργα και Ημέραι 96 κ.ε.) θεοποιήσει την ελπίδα. Αρχαίοι ποιητές την χαρακτηρίζουν ως  « όλβιον  τέκνον Διός» ως μία από τις αδελφές τής Επιστήμης.Στον Λουκιανό η Ελευθερία όπως και η Παρρησία αποκαλούνται θεραπαινίδες τής Αλήθειας. (πρβλ.  «όποιος συλλογάται ελεύθερα συλλογάται καλά»). Οι απόψεις αυτές οδηγούν στην παραδοχή ότι, δεν νοείται  γνώση χωρίς  ελεύθερο μυαλό,και το κυριώτερο,ότι, η πορεία προς την Αλήθεια περνάει μέσα από την ελευθερία.

Ο άνθρωπος που βιώνει την αλήθεια,είναι ολοκηρωμένος,επομένως και ελεύθερος.

` Κατά την Χριστιανική ηθική  η ελπίδα προς το Θεό,αποτελεί  μαζύ με την πίστη και την αγάπη,το τρίπτυχο των θεολογικών αρετών

 

 

-Ο   Schopenhauer έγραφε το 1839,στο δοκίμιό του  για την ελευθερία τής βουλήσεως:   « Το ζήτημα τής ελευθερίας τής βουλήσεως είναι η λυδία λίθος με την οποία μπορούμε να διακρίνουμε τους βαθείς στοχαστές από τα ρηχά πνεύματα. Είναι το σύνορο πού  χωρίζει δύο μεγάλες ομάδες ανθρώπων. Τους οπαδούς τής αιτιοκρατίας και τους οπαδούς τής ελευθερίας τής βουλήσεως……Υπάρχει ένας μέσος όρος . Τα δειλά πνεύματα που βρίσκονται σε σύγχυση  αμφιταλαντεύονται αναμασούν  το ζήτημα τόσο που καταλήγουν να μην ξέρουν περί τίνος πρόκειται. Το ζήτημα αυτό είναι το σημαντικότερο που  αντιμετώπισε ο σκεπτόμενος άνθρωπος.»

-O Δημ .Νικολαίδης,δηλώνει(ό.π.σελ.214): « Προσωπικά αισθάνομαι αν και αντιεπιστημονικά (χωρίς απόδειξη) ότι έχω ελευθερία βουλήσεως… Η διαμάχη για την ελευθερία της βουλήσεως δεν έχει ακόμη διευθετηθεί…»

  Ασχέτως αν συμφωνεί κανείς στο σύνολο τους με τις απόψεις αυτές, είναι φανερό ότι,το πρόβλημα είναι όντως μεγάλο. Κυρίως γιατί σχετίζεται-όπως και πιο κάτω θα σημειώσουμε- με την ευθύνη ,συμπεριφορά και δραστηριότητα τού ανθρώπου .Και  καθώς  είπε ο Γρηγόριος Νύσσης,ότι,το «φιλοσόφως ζήν» έχει να κάνει μ’ένα πρακτικό τρόπο δράσης (:  «Τα μεν δή κατά την ελπίδα τού σκοπού τοις φιλοσόφως ζήν ειρημένοις ικανώς ειρήσθω νομίζω»)  αλλά και   ο Wittgenstein κατά τον οποίο « η  φιλοσοφία δεν είναι θεωρία αλλά δραστηριότητα» ,αναδύεται ένας πρόσθετος λόγος για ενασχόληση με το θέμα.

 

ΕΝΝΟΙΑ-ΟΡΙΣΜΟΣ (ΓΕΝΙΚΩΣ)

 Ενας ορισμός τής Ελευθερίας θάταν η έλλειψη(εξωτερικου) εξαναγκασμού ή καταπίεσης, ως προϋπόθεση  προσδιορισμού μιας συγκεκριμένης     συμπερι φοράς.Η  δυνατότητα υπάρξεως γνησίων εναλλακτικών λύσεων.Η δυνατότητα να πράξει κανείς διαφορετικώς υπό τις ίδιες περιστάσεις.

Ο ορισμός  αυτός, δημιουργεί σκέψεις  για πολλούς λόγους: Τι εννοούμε με την λέξη εξωτερικός, σε ποιό τομέα τής « πραγματικότητας» αναφερόμαστε; Εχουμε υπόψη μας,τον άβιο ή τον έμβιο κόσμο; Αν πρόκειται για τον έμβιο κόσμο,  ποιο κομμάτι τής συγκροτήσεώς του έχουμε υπόψη; Αν ακόμη ειδικότερα, μιλούμε για τον  άνθρωπο σε ποίο τμήμα τής « υπόστασής του» παραπέμπουμε; Ειδικότερα, με αναφορά στον  άνθρωπο, ο  ορισμός αυτός προσκρούει σε δυσκολίες, αν η δράση τού ανθρώπου, θεωρηθεί ότι , περιλαμβάνει όλες τις δραστηριότητες, σε φυσικό, συναισθηματικό, νοητικό επίπεδο κλπ.Γιατί  ο άνθρωπος  κομμάτι τής φύσης και ειδικότερα ενός συγκεκριμένου περιβάλλοντος, με την ευρεία σημασία τής λέξεως, ασφαλώς σ΄ένα τμήμα τής συμπεριφοράς του, στη συμπεριφορά του,ιδίως στο φυσικό επίπεδο,επηρεάζεται και περιορίζεται από την φύση και το περιβάλλον. Αλλά καθώς δεν είναι μόνον το φυσικό επίπεδο που μας ενδιαφέρει,(ίσως αυτό να είναι εκείνο που ενδιαφέρει λιγώτερο, αφού το  «φυσικό»  αυτό επίπεδο, αφορά, το  περίβλημα ή το όχημα),καθώς αναζητείται  και μια  άλλη συνιστώσα για την έννοια Ανθρωπος, ανακύπτει  θέμα  για την θέση τού προβλήματος και κατ’ επέκταση για την απάντηση στο ερώτημα.

 Πολλές λοιπόν οι δυσκολίες. ( Ο γερμανός  φυσιολόγος Emil du Βois Reymond,  το 1872,συμπεριέλαβε το θέμα τής Ελευθερίας τής βουλήσεως στα  επτά  προβλήματα που είναι και  θα παραμείνουν άλυτα. Είχε πεί. Ignoramus et  ignorabimus. Ο Jim Al- Khalili (ό.π.σε.285) υιοθετώντας την ίδια άποψη και  διαφωνώντας με σχετικές αισιόδοξες προβλέψεις επιστημόνων -------(όπως τού μαθηματικού David Hilbert    που είχε πεί αναφερόμενος στο θέμα, πώς « πρέπει να μάθουμε .Θα μάθουμε(:  « Wir mussen wissen ,Wir werden wissen»)------θεωρεί  πως δεν θα μπορέσει ποτέ η επιστήμη να δώσει απάντηση στο ερώτημα αν υπάρχει ελευθερία βουλήσεως.)

 Παρόλα  αυτά τολμούμε ν΄ασχοληθούμε με το θέμα.(Τα ερωτήματα –έστω και επαναλαμβανόμενα-είναι πάντα γόνιμα)

 

-Η ελευθερία τής βουλήσεως ,με την οποία ασχολείται η φιλοσοφία,εξετάζεται από σκοπιά μεταφυσική (βούληση εκτός τού νόμου τής αιτιότητας γενικώς,-αυταρχία- απροσδιοριστία), ηθική (κυριαρχία επί των αισθήσεων και ταπεινών ελατηρίων συμμόρφωση προς ηθικά ιδεώδη) ψυχολογική-,( καθορισμός πράξεων χωρίς να επιδρούν επ΄αυτών  εξωτερική ή εσωτερική βία) 

 -Κατά τον Hans Jonas,   «η Ελευθερία είναι μια από τις μεγάλες αντιφάσεις, που ανακαλύπτει μέσα του ο Ανθρωπος, είναι δε και αυτή, προσχηματισμένη ήδη εν σπέρματι,  στις πειό πρωτόγονες μορφές τής ζωής, που και αυτή,διατηρείται σε μια επικίνδυνη ισορροπία μεταξύ τού είναι και τού μη είναι και κρύβει μέσα της έναν εσωτερικό ορίζοντα υπερβατικότητας. Αυτό το κοινό σε όλη τη ζωή, μπορούμε να το παρακολουθήσουμε, στην εξέλιξή του διαμέσου τής ανοδικής τάξης  των οργανικών ικανοτήτων και λειτουργιών : μέσω τού μεταβολισμού και τής κίνησης, τού πόθου τού αισθάνεσθαι και τής αντίληψης, τής φαντασίας τής τέχνης,και τής έννοιας,-μια προιούσα κλίμακα ελευθερίας και κινδύνου,που κορυφώνεται στον άνθρωπο,ο οποίος μπορεί ίσως να φθάσει σε μια νέα κατάσταση τής μοναδικότητάς του,αν πάψει να βλέπει τον εαυτό του μεταφυσικά αποκομμένο……………………..Εμείς όμως ισχυριζόμαστε  ούτε λίγο ούτε πολύ,ότι, ήδη στον μεταβολισμό,το βασικό στρώμα τής οργανικής ύπαρξης,μπορούμε να διακρίνουμε την ελευθερία,και μάλιστα ότι, αυτός ο ίδιος  είναι η πρώτη μορφή ελευθερίας……στις σκοτεινές κινήσεις τού αρχέγονου κόσμου,αναφαίνεται για πρώτη φορά,μια βασική αρχή ελευθερίας,μέσα στην απέραντη αναγκαιότητα τού φυσικού-σωματικού σύμπαντος-μια αρχή που είναι ξένη στους ήλιους,τους πλανήτες και τα άτομα..Η «ελευθερία» πρέπει να ………. δηλώνει  έναν αντικειμενικά διακριτό τρόπο τού είναι ,δηλαδή, ένα είδος ύπαρξης, που αρμόζει στο οργανικό καθ’ εαυτό,και κατ΄αυτά,είναι κοινό γνώρισμα τής τάξης «οργανισμός» ……………………….η έννοια τής ελευθερίας μπορεί να χρησιμεύσει ως μίτος τής Αριάδνης,για την ερμηνεία αυτού που αποκαλούμε ζωή…………..Η έννοια τής ελευθερίας ….είναι απαραίτητη  για την οντολογική περιγραφή τής πιο στοιχειώδους περιγραφής τής ζωής……..Το προνόμιο τής ελευθερίας φέρει το βάρος τής ανάγκης και σημαίνει μια ύπαρξη σε κίνδυνο ……………………………η ζωντανή ουσία με μια αρχέγονη πράξη αποχωρισμού,αποδεσμεύθηκε από την γενική ενότητα των πραγμάτων  μέσα στο όλον τής φύσης,………………………….η βασική ελευθερία τού οργανισμού  συνίσταται σε μια ορισμένη ελευθερία τής μορφής σε σχέση με το ίδιο της το υλικό.Η εμφάνισή της  από τις απαρχές τής ζωής,σημαίνει  μια οντολογική επανάσταση στην ιστορία τής  ύλης».

 -Κατά τον Ι.Ευαγγέλου(« Το Θρησκευτικό » κλπ.179,195) « με τον όρο ελευθερία ,εννοούμε την κατάσταση  εκείνη τού όντος,κατά την οποία τούτο συμπεριφέρεται  σύμφωνα με την φύση του…με μοναδική δεσμευτική αναγκαιότητα γι΄αυτό, την φυσική νομοτέλεια τού είδους του………….ελευθερία σημαίνει όχι ανεξαρτησία από τους φυσικούς νόμους,αλλά  συνύπαρξη και γνώση αυτής τής φυσικής αιτιοκρατίας»( -Κατά τον Χεγκελ «ελευθερία τής βούλησης δεν είναι   η ανεξαρτησία από την αναγκαιότητα των φυσικών νόμων ,………………………..αλλά η  γνώση και χρησιμοποίηση αυτής τής αναγκαιότητας…. ακριβώς επειδή υπάρχει αναγκαιότητα δημιουργείται η ελευθερία τής βούλησης.Ετσι μια πράξη είναι τόσο πιο ελεύθερη,όσο πειό αναγκαία  είναι………..Ελευθερία είναι ενδοσκόπηση στην αναγκαιότητα»

-Κατά τον Σπινόζα,  « ελεύθερο ονομάζεται το πράγμα που υπάρχει μόνον εξ αυτής τής αναγκαιότητας τής φύσης του και στην ενέργεια του καθορίζεται μόνον από τον εαυτό του».  Κατά τον ίδιο «ελεύθερη πράξη εκείνη που προέρχεται από την αναγκαιότητα τής φύσεως ενός όντος, ότι, επομένως μόνον ο Θεός είναι ελεύθερος γιατί ενεργεί  όχι αναγκαζόμενος από κάποια εξωτερική αιτία αλλά,από την φύση του..Ο Θεός είναι η ελεύθερη αιτία.»

-Κατά τον Lalande  ελευθερία είναι μια οριακή κατάσταση,που αντιτάσσεται στη φύση, και οι οπαδοί της την θεωρούν  διαφορετική από τις άλλες κατηγορίες αιτιών  ώστε να αποβεί ξένη προς όλες τις κατηγορίες αιτίας, όποιος και να είναι ο χαρακτήρας τους. 

-Κατά τον Μάρξ ,όπως τον διαβάζουμε στα «νεανικά δοκίμια» « το αληθινό βασίλειο τής Ελευθερίας αρχίζει  εκεί που σταματά η αναγκαιότητα,εκεί που η εργασία δεν μετατρέπεται σε εμπόρευμα, αλλά αποτελεί αυτοσκοπό και μέσο, για να εκφράσει ο άνθρωπος τις πλούσιες δημιουργικές του ικανότητες. Όταν η  αναγκαστική εργασία αντικατασταθεί από την δημιουργική, εργασία,όταν η ελευθερία ενός ατόμου,γίνει όρος και προυπόθεση για την ελευθερία των άλλων ατόμων ,τότε μέσα στο κλίμα τής γενικής ελευθερίας, που είναι η ουσία τής ανθρώπινης φύσης, θα κάνει την εμφάνισή του ο καινούργιος τύπος τού ολοκληρωμένου ανθρώπου.»  Ο Μάρξ θεωρεί,ότι, σωστά ο Χέγκελ περιγράφει την διαδικασία,όπου ο άνθρωπος δημιουργεί τον εαυτό του μέσα  από τη δική του εργασία.Επικρίνει όμως τον Χέγκελ, γιατί βλέπει την εργασία μόνον σαν διανοητική εργασία,δηλαδή σαν σκέψη. Λέγει ότι, η αλλοτρίωση που διαδραματίζεται στην σκέψη,μπορεί να εξαλειφθεί μόνον στην σκέψη,δηλαδή στην φαντα σία.Ετσι,(συνεχίζει) ο Χέγκελ, υποχρεώνεται στην ουσία να συμβιβαστεί με την υπάρχουσα πραγματικότητα.Ο Μαρξ αντιπαραθέτει στην διανοητική εργασία τού Χέγκελ,την αισθητήρια πρακτική δραστηριότητα, τού « πραγματικού φυσικού ανθρώπου».Τη θέση του αυτή ο Μάρξ,την αποκαλεί « συνεπή νατουραλισμό» και την βλέπει σαν την ενοποιό αλήθεια τού ιδεαλισμού και τού υλισμού.

-O   Καζαντζάκης, λέγει «Tι θα πει λεύτερος; Αυτός που δεν φοβάται το θάνατο»

-Ο Δαλαι Λάμα,απαντώντας στο ερώτημα τι  είναι Νιρβάνα,ασχολείται ουσιαστικώς και με το τί είναι ελευθερία,-κατά την Θιβετιανή αντίληψη- (Ιλισός Επιτομή έτους 1974 σελ.77) Λέγει:
“Γραμματικώς σημαίνει ελευθέρωση ή σωτηρία απαλλαγή από δεσμεύσεις.Τα όντα είναι δεσμευμένα από το Κάρμα και την αυταπάτη.Οταν η κατάσταση του ανικανο ποίητου η απορρέουσα από τη δουλεία του Κάρμα (τις θεληματικές ενέργειες)και της αυταπάτης ξερριζωθεί και καταπραυνθεί,επέρχεται η λεγόμενη απελευθέ ρωση,…θα ήταν δυνατόν,να γίνει γενικώς παραδεκτή η ερμηνεία ότι, σημαίνει την καταστροφή του ανικανοποίητου,και των αιτίων του ή την εξ αυτού απαλλα γή.Τέτοια καταστροφή ή απαλλαγή,επέρχεται με την δύναμη των εσώτερων προσπαθειών ,ή δυνάμει τής επίτευξης της υπέρτατης σοφίας,που περιλαμβάνει την Σουνυάτα(Κενότητα),δηλαδή άσκηση  των αντιτσταθμιστικών δυνάμεων….Ο όρος(Κενότης) δεν σημαίνει ότι, δεν υπάρχει τίποτε ή ότι, δεν υπάρχει κάτι,Η Σουνυάτα είναι απροσδιόριστη.Υπονοείται ότι, γεννημένο από μιά αιτία υπάρχει, αλλά υπάρχει μόνον εν σχέσει με κάτι άλλο εκτός απ΄αυτό.Είναι ένας νοητικός προσδιορισμός και τίποτε περισσότερο.Δεν είναι αυθύπαρκτο Ολά τα πράγματα είναι εκ φύσεως Κενό,  διότι εξαρτώνται από αιτίες άλλες,πλην των εαυτών των .Δεν σημαίνει ότι, διόλου δεν υπάρχουν.”

-Στην φυσική, η ελευθερία,έχει μια άλλη έννοια με την οποία δεν θ’ άσχοληθούμε(Ομιλούμε  λ.χ. σ΄αυτήν,για «ελεύθερη πτώση ενός σώματος». Δηλαδή για μια πορεία στην οποία δρά μόνον η βαρύτητα κλπ.)..Δεν θά ασχοληθούμε επίσης ειδικότερα, με ορισμένες θέσεις που αναπτύσσονται  στον τομέα της κβαντικής φυσικής.Ο αναγνώστης που έχει το πάθος του ερευνητή  και ι την απαραίτητη υποδομή,(που ο γράφων στερείται,)μπορεί ν΄ανατρέξει σε σχετικά βιβλία.Ως μια πρόγευση τού τι μπορεί να συναντήσει –μεταξύ πολλών άλλων,-ας ανατρέξει στο βιβλίο τού Lee Smolin  «Ο Χρόνος» που αναφέρεται στην παρατιθέμενη  στην αρχή βιβλιογραφία.Στο βιβλίο αυτό θα διαβάσει για το θεώρημα της ελεύθερης  βούλησης,ότι, κατά μία άποψη  η φύση είναι πραγματικώς ελεύθερη να επιλέγει το αποτέλεσμα ενός πειράματος, ότι, δηλαδή,τα κβαντικά συστήματα διαθέτουν ένα στοιχείο ελευθερίας( ένα  βαθμό πραγματικής ελευθερίας,)ότι,ελευθερία σημαίνει την ανυπαρξία  αιτίου,ότι,η «ποσότητα»(τα εισαγωγικά είναι του συγγραφέα)της ελευθερίας εκφράζεται ανάλογα με την ποσότητα της πληροφορίας που χρειάζεται ένα σύστημα,ώστε να μπορούμε να κάνουμε προβλέψεις για το  μέλλον ……)  

-Εσωτερικές-Θεοσοφικές απόψεις θέλουν ότι, αν δούμε  τα πράγματα αλλιώς( από μέσα-όχι όπως η επιστήμη απ΄έξω ) ,καταλήγουμε πώς , η ουσία τού κόσμου, είναι  ότι, το Νέο Πνεύμα και η εξέλιξη δεν καταλήγει  πουθενά αλλού,παρά στην «Ανώτατη Συνείδηση»Το Σύμπαν συλλέγει και διατηρεί όχι μηχανική ενέργεια αλλά συνειδήσεις…...θα φθάσει συλλογικώς στο τέλος του κόσμου.Στην προσπάθεια αυτή θα πρέπει να βοηθήσουμε όλοι αφού όπως λέγει ο Τεγιάρ ντε Σαρντέν,η  διέξοδος τού κόσμου,οι πύλες  του μέλλοντος δεν ανοίγουν ούτε για ορισμένους προνομιούχους,ούτε για ένα μόνον εκλεκτό λαό.Δεν θα υποχωρήσουν παρά από μιά ώθηση του συνόλου,προς μια κατεύθυνση στην οποία αυτό το σύνολο θα συναντηθεί και θα τελειοποιηθεί,μέσα σε μια πνευματική  ανανέωση της Γής.-   (Και για όλα αυτά   κατά τη γνώμη μας  απατείται ελευθέρως δρώσα συνείδηση)

 

Η προσέγγιση στο  θέμα  γίνεται εδώ, κυρίως με την , συν-εξέταση και συν-αντιμετώπιση ,  τής φύσεως  τού ανθρώπου  και τής  θέσης του στο Σύμπαν.

 

 

ΔΙΕΥΚΡΙΝΙΣΕΙΣ

 Μερικά αυτονόητα,πρέπει να εκτεθούν κυρίως ως αφετηρία των όσων θα ακολουθήσουν.

Η ελεύθερη πράξη και η ελεύθερη βούληση, δεν είναι ξεκομμένες από την αιτιότητα(: εξαρτάται βεβαίως τι έννοια και τι ευρήτητα θα δώσουμε στο αίτιο).Δεν πρόκειται για ενστικτώδη αντίδραση ,αλλά για μια ενσυνείδητη δράση.(δεν θα ασχοληθούμε εδώ με το αν το ένστικτο είναι συσσωρευμένη –αποθηκευμένη πείρα που εκδηλώνεται χωρίς εμφανή βούληση).Η ελεύθερη πράξη έχει ως αιτιότητα την ανθρώπινη βούληση . Οι J.V.Linden- T.Costello (ό.π.σελ.208) προσπαθώντας να ορίσουν την ελεύθερη πράξη,γράφουν ,ότι,σαν τέτοια δεν πρέπει να εννοιείται μια πράξη χωρίς αιτία ,αλλά ως μια πράξη που δεν προσδιορίζεται από μια αιτία,που θα εξανάγκαζε τη θέληση .Οτι,  επομένως η ενυπάρχουσα στη θέληση δυνατότητα είναι  τέτοια που η έννοια τής αιτιότητας να διασώζεται.(Ταύτιση κινήτρου με την έννοια του αιτίου)

Το ερώτημα λοιπόν  είναι αν αυτή η βούληση διαμορφώνεται και εκδηλώνεται ελεύθερα,με τρόπο πού να επιτρέπει δυνατότητα επιλογής, ή  αν είναι αποτέλεσμα  άλλων παραγόντων,που εμποδίζουν την ελεύθερη αυτή εκδήλωση και επιλογή και καταργώντας την ευχέρεια επιλογής,εξαναγκάζουν και ωθούν σε μια και μόνον συμπεριφορά.

Οι αρνούμενοι την ελευθερία αυτή,δέχονται μια άτεγκτη αιτιοκρατία, που ισχύει τόσον στον άβιο όσο και στο έμβιο κόσμο στην οποία ο άνθρωπος,υποτάσσεται,έτσι που η δράση του οφείλεται σε άλλους παράγοντες ,που εξαναγκάζουν τη βούλησή του.  Επικαλούνται κυρίως  ότι,στο Σύμπαν,με τους σχετικούς φυσικούς νόμους,ισχύει αυστηρή αιτιοκρατία(ντετερμινισμός)---,πράγμα που δεν γίνεται από όλους δεκτό,καθώς μερικοί δέχονται και αναγκαιότητα και τυχαιότητα,όπως  σε άλλλο σημείο γράφουμε και καθώς επίσης μερικοί δέχονται ότι άλλα ισχύουν--- που κατ’ αυτούς, πρέπει να ισχύει και στον έμβιο κόσμο και επικαλούνται και την νευροεπιστήμη με τα σχετικά πειράματα .

Οσα ακολουθούν, αποτυπώνουν καταρχήν  μια μικρή προσπάθεια  να εκτεθούν με στοιχειώδη επάρκεια οι σχετικές γνώμες και  να ελεγχθούν( δια  βραχέων) τα εκατέρωθεν επιχειρήματα.

Μετά την εισαγωγή αυτή έχουμε:

 

 

ΤΗΝ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΤΗΣ ΒΟΥΛΗΣΕΩΣ ΔΕΧΟΝΤΑΙ  ( Η ΔΕΝ ΑΠΟΚΛΕΙΟΥΝ)μεταξύ άλλων που αναφέρονται στο Κεφάλαιο το σχετικό με τις απόψεις επιστημόνων (και) :

 -Ο Κ.Τσάτσος (Αφορισμοί και Διαλογισμοί Δ) γράφει  « Στη φύση ,η φύση έχει νόμους και θέτει όρια αμετακίνητα.Στον άνθρωπο η αναγκαιότητα έχει όρια που μπορεί ο ίδιος να μεταθέτει. Το μεταθετό των ορίων τής αναγκαιότητας που διέπει τον άνθρωπο,συνιστά την ελευθερία του»

-Κατά τον  Kant  ο άνθρωπος έχει ελεύθερη βούληση επειδή το αξιώνει.Ο άνθρωπος ως ον που διαθέτει αισθήσεις υπόκειται στον νόμο τής αιτιότητας και εδώ  επομένως δεν υπάρχει ελευθερία τής βουλήσεως.Ως λογικά όντα,όμως ,συμμετέχουμε  στον κόσμο  « αυτό καθεαυτό» και ακολουθώντας την « πρακτική λογική» που μας δίνει την δυνατότητα να επιλέγουμε ηθικά, έχουμε ελεύθερη βούληση. Γιά τον ίδιο ο νόμος τής αιτιότητας είναι συστατικό τής ανθρώπινης λογικής. Σε άλλο σημείο γράφει  « ……..Διότι αν στέκονταν πάντα μπροστά στα μάτια μας σε όλο το μεγαλείο της ως υποχρεωτική αυθεντία που μιλάει κατευθείαν στον κόσμο τότε θα ήμασταν νευρόσπαστα τής θέλησής της.Αλλά    η φύση μας θέλησε ελεύθερους»

-Η Χριστιανική παράδοση-όπως και σε άλλο σημείο γράφεται-δέχεται την ηθική ελευθερία,δηλαδή την δυνατότητα τού ανθρώπου να διακρίνει και να πραγματώνει το αγαθό.

-Ο Δ.Κωτσάκης, υφηγητής τότε (1957) τής φυσικομαθηματικής Σχολής Πανεπιστημίου και Πολυτεχνείου,(εν: «Η Αρχή της αιτιότητας κλπ»)  δέχεται ότι, η αρχή τής αιτιότητας  έχει τις ρίζες της  στην ανθρώπινη ψυχή, ότι, οι σημερινοί φυσικοί, έχουν πεισθεί ότι, το θέμα τής ελευθερίας τής βουλήσεως, κείται εκτός τού πεδίου και τού αντικειμένου των ερευνών τους, σε σχέση με την παγκόσμια αιτιοκρατία που δεν θα πρέπει να   επεκτείνεται στον πνευματικό κόσμο, ότι,  πρόκειται για περιοχές που μπορούν να συνυπάρξουν, ότι, δεν πρέπει να γίνεται σύγχυση ορίων  και μεθόδων ερεύνης που ισχύουν  σε διαφορετικές περιοχές, για να καταλήξει ότι, θεωρεί την ελευθερία τής βουλήσεως πραγματικότητα.

-Κατά τον Max Plank (:Εΐσαγωγή στην φιλοσοφία τής Επιστήμης σελ.20)ο νόμος τής αιτιότητας αποτελεί μια ευρηματική αρχή,έναν οδοδείκτη…….τον πολυτιμότερο..για να μάς οδηγήσει μέσα από την πλέον ετερόκλητη πληθώρα συμβάντων  στην κατεύθυνση που η επιστημονική έρευνα πρέπει να προχωρήσει, για να επιτύχει γόνιμα αποτελέσματα. Ο Plank δέχεται ότι, στις αντικειμενικές παρατηρήσεις υπάρχει αυστηρός ντετερμινισμός αλλά από την άποψη τού θεωρούντος υποκειμένου, υπάρχει άκρα ελευθερία  στις αποφάσεις του και τις πράξεις του,εντός τού περιορισμένου κύκλου  τής δράσεώς του.Κατά τον ίδιο αν οι νόμοι που ανακαλύφθηκαν μέχρι τώρα, δεν είναι σε θέση να εγγυηθούν  την ντετερμινιστική εξέλιξη τού συστήματος, τούτο σημαίνει ότι, απομένει να ανακαλυφθούν και άλλοι νόμοι (Εισαγωγή κλπ.320) με την έννοια ότι,τα αυτά γεγονότα φαίνονται υπό διαφορετικά πρίσματα.Ειδικότερα ο Plank ,διακρίνει μεταξύ τού γνωρίζοντος εγώ και τού θέλοντος εγώ,όπου το μεν πρώτο παίζει τον ρόλο τού παρατηρητού,ενώ το δεύτερο αναφέρεται στο εγώ τού παρατηρητή.Στις αντικειμενικές παρατηρήσεις, υπάρχει  αυστηρός ντετερμινισμός,ενώ από την  πλευρά τού θεωρούντος υποκειμένου  άκρα ελευθερία στις αποφάσεις και τις πράξεις του,μέσα στον περιορισμένο κύκλο τής δράσεώς  του.Η  ελευθερία αυτή δεν έρχεται σε καμία σύγκρουση  προς τον αντικειμενικό ντετερμινισμό γιατί ο άνθρωπος  βουλόμενος, έχει την δυνατότητα να ενεργεί με ιδίους νόμους με βάση ελατήρια που εκλέγει ο ίδιος,χωρίς να υπόκειται στην φυσική νομοτέλεια.

 Ερμηνεύοντας τις θέσεις τού μεγάλου αυτού επιστήμονα,ο βιογράφος του  Dr.Hartmann  βλέπει μια διαρχία,που συνίσταται  στο ότι,ο  Πλάνκ, πρεσβεύει ότι, τα αυτά γεγονότα,φαίνονται υπό διαφορετικά πρίσματα.Αλλοτε οι πράξεις μας φαίνονται ελεύθερες  και άλλοτε τα ίδια γεγονότα  φαίνονται  ως ουσιωδώς συνδεδεμένα  και μάλιστα υπό το πρίσμα τού όμματος Τού Θεού και ότι, το συναίσθημα τής ελευθερίας ως και το υπεύθυνο τού ανθρώπου μαρτυρούν περί τής ατομικής του ελευθερίας.-

 -Ο Γιανναράς(ο.π.199) γράφει « Μιλάμε για υποταγή και ταυτόχρονα  για ελευθερία.Στην φαινομενική αυτή αντίφαση,κρύβεται ίσως όλο το νόημα τής ορθόδοξης ηθικής…….Η  έμπρακτη  άσκηση τής υποταγής,………. αυτή οδηγεί οριστικά στην ελευθερία…………..Με μια πρόσφατη θεωρητική διατύπωση, θα λέγαμε ότι, είναι η υπαρκτική διαφορά, ανάμεσα στο πρόσωπο και τη φύση..…το πραγματικό γεγονός που διαφοροποιεί, το πρόσωπο από το φυσικό άτομο..Ο τρόπος με τον οποίο   ε ί ν α ι   το πρόσωπο, δηλαδή το   ή θ ο ς  τού προσώπου είναι η ελευθερία»

- Κατά τον διάσημο, Αμερικανό φυσικό  Arthur  Compton, (« The Freedom of Man,New Haven ,1935) η νεωτέρα Φυσική δίνει στοιχεία, που μάς υποβοηθούν να  δεχθούμε ότι,όντως υπάρχει ελευθερία  βουλήσεως, και δράσεως στον άνθρω πο αφού η Φυσική αυτή, έχει αποδείξει ότι, τα φυσικά φαινόμενα, δεν υπακού ουν  σε ακριβείς νόμους και η επιστήμη οφείλει να εγκαταλείψει την  αιτιότητα,ότι, η επιστήμη περιγράφει τις κινήσεις νεκρών σωματίων και  δεν  περιλαμβάνει τις δράσεις των ζωντανών οργανισμών και για τον λόγο αυτό δεν μπορεί να διεκδικήσει παγκόσμια ισχύ,ότι, είναι δυνατός  ο συνδυασμός τής ελευθερίας των ενεργειών τού ανθρώπου, με την έννοια των φυσικών νόμων……..,ότι, ο άνθρωπος είναι κύριος τού προορισμού του(« The human meaning of Science,:1940)  ……………και ότι, η ελευθερία τού ανθρώπου  είναι σύμφωνη με τον φυσικό νόμο. 

-Ο Σαρτρ  λέγει ότι, ο άνθρωπος είναι κατ’ ανάγκη ελεύθερος,γιατί η ελευθερία είναι η ουσία του.

-   Ο καθηγητής Νανόπουλος (ό.π. « Από την κοσμογονία κλπ..) γράφει:   «ή όλη ύπαρξη τού Σύμπαντος καθορίζεται από τους νόμους των πιθανοτήτων και τού τυχαίου!……….ίσως και ορισμένες λειτουργίες τού εγκεφάλου μπορεί να έχουν κβαντική προέλευση. Κάτι τέτοιο θα μπορούσε να εξηγήσει εύκολα την  ελευθερία τής βούλησης, χρησιμοποιώντας την κατανομή πιθανοτήτων για τις αντιδράσεις μας  σ΄ένα συγκεκριμένο εξωτερικό ερέθισμα ……..»(126).Επειδή μιλάμε για τον μικρόκοσμο θα πρέπει να πούμε ότι, η κβαντική φυσική,μπορεί να έχει σχέση  με την ελευθερία τής βουλήσεως» . Ο ίδιος σε άλλο σημείο(ό.π. 91 επ.) αναφερόμενος στον τρόπο σκέψεως, λέγει, ότι, οι διάφορες σκέψεις, παραστάσεις ,δράσεις ενέργειες, ακολουθούν  κατανομές πιθανοτήτων τύπου Heisenberg,ότι, δηλαδή,  σε μια δεδομένη στιγμή, υπάρχει μια πιθανότητα  δράσης δική σου, και μπορεί να συμβεί  να είναι έτσι ή να είναι αλλοιώς.Ότι, δηλαδή υπάρχει πρόβλεψη, αλλά μόνον  ως προς την κατανομή της, κ΄έτσι γι αυτόν εξηγείται η ελευθερία τής βουλήσεως.

- Ο sir Arthur Eddington,διακεκριμένος αστρονόμος,φυσικός και μαθη ματικός,  θεωρεί βεβαία  την πτώση τής αρχής τής αιτιότητας στα φυσικά φαινόμενα  και την αντικατάστασή της, από στατιστικούς νόμους.Σύμφωνα με τις απόψεις του,η ενόραση είναι έξω από την αιτιότητα (:  και… πολλά φαινόμενα με τα οποία ασχολείται η παραψυχολογία,όπως η συγχρονικότητα),η συνείδηση τού ανθρώπου, αποφασίζει όλως ελευθέρως με βάση αίτια που δεν αναφέρονται στον υλικό αλλά στον πνευματικό κόσμο, η βούληση είναι έξω από την αιτιότη τα.Αποκρούει την άποψη ότι, τα ηλεκτρόνια έχουν ένα είδος ελευθερίας,δέχεται ότι ,δεν υπάρχει απόλυτος σύνδεσμος μεταξύ τής ελευθερίας τής βουλήσεως και τής αρχής τής αιτιότητας,ότι, οι νόμοι που ισχύουν για τα φυσικά φαινόμενα δεν μπορούν να επεκταθούν επί τού πνευματικού κόσμου,ότι, η συνείδηση τού ανθρώπου δρά ελεύθερα, με βάση αίτια που δεν αναφέρονται στον υλικό κόσμο, και ότι, στην παρούσα αιτιοκρατική  αντίληψη των φαινομένων υπάρχει κάποια ελευθερία κινήσεων.

- O Albert Jacquard( ό.π.74.)    γράφει :« Οσο ακριβής και αν είναι η γνώση τής αρχικής κατάστασης, είναι αδύνατο να   προβλέψουμε την τελική κατάσταση χωρίς να διατρέξουμε όλα τα στάδια.Το σήμερα δεν επιτρέπει να προβλέψουμε το αύριο. Αυτή η διαπίστωση είναι αρκετή για να παραδεχθούμε αντίθετα με τον Laplace,ότι, διαθέτουμε ένα χώρο ελευθερίας.Είναι ανώφελο να επικαλεσθούμε γι΄αυτό την τύχη.Υπάρχει άραγε αυτός ο χώρος ελευθερίας στη πραγματικότητα;Ένα τέτοιο ερώτημα δεν ανήκει  στη δικαιοδοσία τής επιστήμης.Οντας αρκετά απασχολημένη με το πώς εμφανίζεται η πραγματικότητα, αφήνει τα ερωτήματα αυτά στους  μεταφυσικούς»

-Ο Jim Al-Khaili  , ενώ  στο τέλος του βιβλίου του, «Οι Δαίμονες κλπ.»συγκαταλέγει την ελευθερία της βουλήσεως  στα θέματα για τα οποία δεν ελπίζει ότι,θα  μπορέσει ποτέ η επιστήμη να δώσει απάντηση,σε άλλο σημείο (σελ.225 επ)  φαίνεται να εκφράζει διαφορετική άποψη.Αφου δέχεται ότι, η ύπαρξη τής ελεύθερης βούλησης δεν διασώζεται από την κβαντομηχανική, αλλά χάρις στη θεωρία του Χάους,απαντώντας ευθέως στο σχετικό ερώτημα  γράφει  ότι, πιστεύει πώς υπάρχει ελεύθερη βούληση.Αιτιολογεί  την θέση αυτή και   στο ότι, η αναπόφευκτη  μη προβλεψιμότητα  που χαρακτηρίζει την λειτουργία ενός πολύπλοκου συστήματος,όπως ο εγκέφαλός μας, εξασφαλίζει την ελευθερία της βουλήσεως.

-Ο   φυσικός Corelli γράφει: « όταν λέμε πώς είμαστε ελεύθεροι-και όντως μπορούμε να είμαστε-  σημαίνει ότι,η συμπεριφορά μας καθορίζεται από αυτό που συμβαίνει  μέσα μας,στον εγκέφαλο και όχι από εξωτερικούς παράγοντες.Το ότι είμαστε ελεύθεροι δεν σημαίνει  ότι, η συμπεριφορά μας  δεν διέπεται από τους νό ους της φύσης.Σημαίνει ότι,  καθορίζεται από τους νόμους τής φύσης  που ενεργούν στο μυαλό μας.Οι ελεύθερες αποφάσεις μας  καθορίζονται  ελεύθερα …από τις αλληλοεπιδράσεις των νευρώνων…..είναι τόσο ελεύθερες όσο και η αλληοεπίδραση των νευρώνων…..είμαι εγώ    αυτός που αποφασίζει…….. εγώ και νευρώνες  του εγκεφάλου  είναι το ίδιο πράγμα..»

Οι Stephen Hawking & Leonard Mlodinov  (όπ.σελ. 43 επ.218) αφού σηειώνουν ώς προς την ανθρώπινη συμπεριφορά  κάθε πρόβλεψη είναι αδύνατη, αναφερόμενοι στον κόσμο του Conway, γράφουν ότι, ένα τέτοιο αντικείμενο, θα αποκρινόνταν σε περιβαλλοντικά ερεθίσματα, και θα φαινόνταν στα μάτια μας,ότι λαμβάνει αποφάσεις. Θα μπορούσε …να διαθέτει αυτογνωσία; Εδώ οι απόψεις διίστανται.Ορισμένοι  θεωρούν τούτο, (δηλαδή ότι έχει ελεύθερη βούληση) ως αποκλειστικώς ανθρώπινο χαρακτηριστικό.

Ο Μπερντιάεφ στο θέμα που μας ενδιαφέρει έχει ως πυρήνα τής σκέψης του την  ελευθερία απαλλαγμένη από κάθε υπαρκτικό προσδιορισμό. Γι' αυτό και την προσδιορίζει ως μη οντική-ελευθερία. Σαν  κάτι που ταυτίζεται με την κατάσταση που βρίσκεται ένα όν, η μη οντική ελευθερία προηγείται του όντος και προηγείται ως δυνατότητα και μόνο εκείνου που πρόκειται να γίνει κάθε φορά. Η ουσία του κάθε όντος είναι τελικά η πορεία προς μια υπέρβαση της εκάστοτε υφιστάμενης κατάστασής του. Η αιτία της μη-οντικής ελευθερίας που την προσδιορίζει χωρίς να τήν περιχαρακώνει είναι ο Θεός, η κατεξοχήν ελεύθερη ύπαρξη. Για τον Μπερντιάεφ ο άνθρωπος είναι πρόσωπο, που ενεργεί ελεύθερα προς την κατεύθυνση του να καταστεί ον.

-Από τον Αρθουρ Καίσλερ(Το φάντασμα στη Μηχανή) αντιγράφουμε

«Μηχανοποίηση και Ελευθερία

8. Ολόνια σε διαδοχικά υψηλότερα επίπεδα της ιεραρχίας παρουσιάζουν όλο και πιο περίπλοκα, πιο πλαστικά και λιγότερο προβλέψιμα σχήματα δραστηριότητας, ενώ στα διαδοχικά χαμηλότερα επίπεδα ανακαλύπτουμε όλο και πιο μηχανοποιημένα, στερεοτυποποιημένα και προβλέψιμα σχήματα.

8.1 «Ολες οι ικανότητες, είτε ενδογενείς είτε επίκτητες, με την συνεχή πρακτική τείνουν να μετατρέπονται σέ αυτοματοποιημένες ρουτίνες. Αυτή ή διεργασία μπορεί να περιγραφεί σαν μια συνεχής μετατροπή  «νοητικών» σε «μηχανικές» δραστηριό τητες.

8.2 Σέ ίδιες συνθήκες, ένα μονότονο περιβάλλον διευκολύνει τη μηχανοποίηση.

8.3 Αντίθετα, νέες ή απρόβλεπτες συγκυρίες απαιτούν ν’ αναφέρονται οι αποφάσεις σε ψηλότερα  ιεραρχικά  επίπεδα,   μια   μετάθεση   ανοδική  των  ελέγχων από τις  «μηχανικές» στις «νοητικές» δραστηριότητες.

8.4 Κάθε ανοδική μετάθεση καθρεφτίζεται άπό μιά ζωηρότερη και ακριβέστερη συνείδηση της δραστηριότητας πού λαβαίνει χώρα. Και επειδή η ποικιλία των εναλλακτικών επιλογών  αυξάνει  με  την  αυξανόμενη   περιπλοκότητα  σε   ψηλό τερα  επίπεδα,   κάθε  ανοδική μετάθεση συνοδεύεται από την υποκειμενική εμπειρία της ελευθερίας της επιλογής.

8.5 Ή ιεραρχική προσέγγιση αντικαθιστά τις δυιστικές θεωρίες με μία σηριαλιστική  υπόθεση στην οποία το «νοητικό» και το «μηχανικό» παρουσιάζονται σαν σχετικές ιδιότητες μιας ενιαίας διεργασίας,  και ή  κυριαρχία της μιας ή της άλλης εξαρτάται από αλλαγές στο επίπεδο τού έλεγχου της συνεχιζόμενης επιχείρησης.

8.6 Ή συνείδηση εμφανίζεται σα μία αναδυόμενη ιδιότητα στη φυλογένεση και στην οντογένεση, πού, από τις πρωτόγονες αρχές, εξελίσσεται προς περισσότερο περίπλοκες και συγκεκριμένες   καταστάσεις.   Είναι ή  ανώτερη   εκδήλωση  της  τά σης  της  Ολοκλήρωσης

8.7 Ό   εαυτός   δεν   μπορεί  ποτέ   ν’   αντιπροσωπευτεί  απόλυτα   μέσα  στην «ίδια του  την επίγνωση,ούτε μπορούν να προβλεφθούν απόλυτα οι πράξεις του από κανένα τέχνασμα διεργασίας της πληροφορίας,.Και οι δύο απόπειρες οδηγούν σε παλίνδρομή στο άπειρο.

O Δημ.Νικολαίδης ( ό.π.σελ.επ.) γράφει : « Περιληπτικά, αυτό που εκδικάζεται εδώ είναι το εάν η μακροσκοπική τάξη και προβλεψιμότητα συνεπάγεται πλήρη ή μερική έλλειψη ελευθερίας  βουλήσεως  ή, πιο γενικά, εάν η αιτιοκρατία (ντετερμινισμός) ή η αναιτιοκρατία (ιντετερμινισμός) που συναντάμε στις επιστημονικές μας θεωρίες συνεπάγονται οτιδήποτε σε σχέση με την ελευθερία βούλησης. Η ετυμηγορία: θεωρώ ότι. αυτό είναι αναπάντητο, ωστόσο είναι μια ευλογία, όχι ένα ψεγάδι. Προσωπικά αισθάνομαι, αν και αντιεπιστημονικά (χωρίς απόδειξη) ότι, έχω ελευθερία βούλησης, αλλά πάλι, ίσως να ήταν προκαθορισμένο να αισθάνομαι έτσι. Εάν το Πεπρωμένο όντως υπάρχει, τι θα μπορούσε να  καθορίζει τις αποφάσεις του και τι τις αποφάσεις αυτού του «τι»; Η αναιτιοκρατία (μέσω της λοξοδρόμησης ή της σύγχρονης εκδοχής της αρχής της αβεβαιότητας) συνεπάγεται ελεύθερη θέληση όχι περισσότερο απ’ όσο το κάνει η αιτιοκρατία. Η διαμάχη για την ελευθερία βούληση,τόσο  παλιά όσο οι πραγματείες του Αριστοτέλη περί ηθικής, δεν έχε διευθετηθεί. Όχι μόνο γιατί στερούμαστε μιας θεωρίας των πάντων (η οποία  μπορεί να είναι αιτιοκρατική, πιθανοκρατική ή κάποιος συνδυασμός των  δύο εννοιών), αλλά επίσης διότι για οποιαδήποτε εκ των δύο ερμηνειών της  φύσης πρέπει να αναπτυχθούν επιχειρήματα υπέρ και κατά της εκούσιας δράσης. Ο Einstein ήταν απογοητευμένος από την κβαντική αναιτιοκρατία όπως υπονοείται από την περίφημη ρήση του «ο Θεός δεν παίζει ζάρια» , μια έμμεση επίθεση στη θεμελιώδη αρχή της κβαντομηχανικής, την αναιτιότητα (απροσδιοριστία)  του Heisenberg. Με αυτή την αρχή διακινδυνεύονταν  πολλά για τον Einstein , διότι η φιλοσοφία της σχετικότητάς του είναι αιτιοκρατική (ντετερμινιστική), το ακριβώς αντίθετο της κβαντικής αναι­τιοκρατίας (ιντετερμινισμού). Ανεξάρτητα από το πώς γράφεται η ιστορία (αιτιοκρατικά , μέσω τύχης, μέσω ελευθερίας βούλησης ή κάποιου συνδυασμού)  είναι ο χρόνος που «εμείς» λαμβάνουμε υπόψη.

 

 ΕΙΔΙΚΩΤΕΡΑ Η ΘΕΣΗ ΤΗΣ  ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗΣ ΘΡΗΣΚΕΙΑΣ.

Με την Χριστιανική φιλοσοφία και κοσμοθεωρία τα πράγματα δεν είναι ξεκάθαρα και εμφανίζονται αντιφάσεις.Δεχόμενη ευθύνη τού Ανθρώπου για τις πράξεις του, σημαίνει ότι, δέχεται ελευθερία τής βουλήσεως. Αλλά λογικώς η Ελευθερία προυποθέτει,ταυτίζεται, με το αυτεξούσιο.Τιμωρούμαι και κρίνομαι γιατί βαρύνομαι γιά τις δικές μου  πράξεις,επιλογές  και συμπεριφορές που ενήργησα ελευθέρως χωρίς κανένα εξαναγκασμό. Εδώ όμως υπεισέρχεται ο δογματισμός   με την παραδοχή ότι, ο άνθρωπος βαρύνεται με το προπατορικό  αμάρτημα. Γεννάται  λοιπόν το ερώτημα, γιατί να ευθύνονται όλοι οι απόγονοι  εκείνων που διέπραξαν το προπατορικό αμάρτημα; (εκτός βεβαίως αν υποστηρι χθεί.ότι,συνυπήρχαμε-κατά κάποιο τρόπο- με τους πρωτοπλάστες). Λέγεται –συμβιβαστικώς- βεβαίως, ότι,η αμαρτία των πρωτοπλαστών εβάρυνε όλους τους απογόνους, μόνον,μέχρις  ενός χρονικού σημείου.   Ετσι ο προφήτης Ιεζεκιήλ,πού πρέπει να έζησε 700 χρόνια πριν από την έλευση Τού Ιησού Χριστού,προαναγγέλλει ( ΚεφΙΗ στ.20) ότι, « η αμαρτάνουσα ψυχή αποθανείται ο δε υιός ού λήψεται την αδικία τού πατρός ουδέ ο πατήρ λήψεται την αδικία τού υιού». Αποκόπτεται –αίρεται δηλαδή -η τιμωρία εξαιτίας τού προπατορικού αμαρτήματος.Αποκοπή που εδραιώνεται με την έλευση Τού Ιησού Χριστού. Ας κάνει τον κόπο ο αναγνώστης να διαβάσει από το κατά Λουκάν  το Κεφ.Κ,στιχ,33 επ.

Αλλά όλα αυτά προκαλούν σύγχυση ιδίως αν κανείς ανατρέξει σε ορισμένα χωρία  τής Αγίας Γραφής, που δεν δίνουν πειστική και ομόφωνη απάντηση.

Παρατίθενται:

« ου γαρ υμείς εστέ οι λαλούντες,αλλά το πνεύμα τού πατρός υμών το λαλούν εν υμίν» (Ματθ.Ι 20)

« Ουδείς δύναται ελθείν προς με εάν μη ο πατήρ ελκύσει αυτόν»(Ιωάννης  Στ 44)

( Παράκαμψη τής αντίφασης αυτή, αυτήςεπιτυγχάνεται αν καταργηθεί ο δυισμός,ο διαχωρισμός Θεός-Ανθρωπος πράγμα που δεν δέχεται η Χριστιανική δογματική και επίσης η έννοια του χρόνου.)

 Ορισμένα χωρία   εμφανίζουν Τον Θεό να έχει προεπιλέξει εκείνους που θα σωθούν,ή τουλάχιστον τους επίλεκτους  πράγμα πού  από πρώτη θεώρηση,- -φαίνεται να αντιμάχεται την ελευθερία τής βουλήσεως.(Αποκ.Ζ 4 «και ήκουσα τον αριθμόν των εσφραγισμένων εκατόν τεσσαράκοντα  χιλιάδες εσφραγισμένοι …..» (Σημειώνω εδώ ότι,  η επιλογή τού αριθμού αυτού κρύβει πιθανώς  ένα συμβολισμό καθώς ο αριθμός 144 απαντάται και σε άλλα σημεία όπως Αποκ.ΚΑ,17» και εμέτρησε το τείχος αυτής εκατόν τεσσαράκοντα πηχών») και στην συνέχεια τα άλλα χωρία τού ιδίου Κεφαλαίου.- (Πρβλ,και Ψαλμοί 138 στιζ.16  « το ακατέργαστόν μου είδον οι οφθαλμοί σου,και επί το βιβλίον σου,πάντες γραφήσονται ημέρας πλασθήσονται και ουδείς εν αυτοίς»

 -Οι Πατέρες τής εκκλησίας  θέλουν τον άνθρωπο  να έχει την ικανότητα τής ελεύθερης βούλησης ,σε αντίθεση με τα ζώα. Δέχονται το αυτεξούσιο, ως κάτι το οποίο ελέγχουμε και εξουσιάζουμε.  Τα επιχειρήματα  που προβάλλουν δεν είναι πάντοτε πειστικά και σε πολλές φορές υποπίπτουν στο λογικό σφάλμα τής λήψεως τού ζητούμενου Ετσι ο Γρηγόριος Νύσσης ,όπως παρατηρεί ο Ι.Πλεξίδας, δέχεται ότι ,  ο άνθρωπος  δημιουργήθηκε από τον Θεό ελεύθερος, επειδή εικονίζει τον θεό ο οποίος είναι οντολογικά ελεύθερος και ότι, είναι ελεύθερος να παρέμβει βλαπτικά στη δημιουργία.

Ως  απόδειξη και εκδήλωση τής ελευθερίας τής βουλήσεως, τοποθετούν  το ότι, ο άνθρωπος σκέπτεται, και επομένως, θα ήταν περιττή η σκέψη, αν  δεν ήταν ελεύθερος. Αλλά η απλοποιημένη διατύπωση ότι, από τη στιγμή που ο άνθρωπος σκέπτεται, σημαίνει ότι, μπορεί και να πράξει αυτό που  σκέπτεται πάσχει εκτός των άλλων γιατί προεξοφλούν ότι,η υλοποίηση τής σκέψεως(:αναφερόμαστε κυρίως αν μη αποκλειστικώς στο φυσικό επίπεδο) είναι πάντοτε δυνατή,ότι, δεν υπάρχουν αντίρροπες δυνάμεις ικανές να εμποδίσουν μια τέτοια υλοποίηση ,όπως η επίδραση τού περιβάλλοντος ούτε  το ότι, η συμπεριφορά μας προσδιορίζεται, τουλάχιστον κατά ένα ποσοστό, από τα γονίδιά μας,το κυριώτερο όμως ίσως γιατί  δεν λαμβάνει υπόψη την ύπαρξη και άλλων παραγόντων διαμορφωτικών τής σκέψεως. Στην απλουστευτική αυτή τοποθέτηση τοποθετούν και την έννοια  τής προσωπικής  ευθύνης και τής κολάσεως.

 (Ως προς το θέμα των εκλεκτών και προνομιούχων κατά τον Θεό,-που σχετίζεται ευθέως με την ελευθερία της βουλήσεως-ο Max Weber δέχεται ότι ,ο προτεσταντισμός  είναι φυτώριο για τον σύγχρονο καπιταλισμό. Δηλαδή μερικοί, βλέπουν τη συσσώρευση χρήματος,κέρδους,ως απόδειξη του ότι,  είναι οι εκλεκτοί του Θεού,(πρβλ.Ιουδαική παράδοση σε αντίθεση με τον Χριστιανισμό έτσι που το χρήμα από μέσο ,γίνεται αυτοσκοπός ή τουλάχιστον απόδειξη μιάς τελειότητας, και εξαφανίζει την έννοια τής αγάπης και τής ολότητας). Σε μια  εκπομπή στις 7-4-2010,από το κανάλι 3 τής Ελληνικής τηλεόρασης με αναφορά στην αμέσως προηγούμενη παρατήρηση, ο Γιανναράς, μίλησε για  σφάλματα τού προτε σταντισμού και την σύνδεσή του  με τον καταπιταλισμό καθώς δηλαδή ξεκινά από την άποψη ότι, ο Θεός έχει προκαθορίσει ποιοι θα σωθούν και ποίοι όχι, βασιζόμενος ίσως και σε  χωρία τής Βίβλου που αναφέρονται πιο πάνω.)

-Μερικές   χριστιανικές απόψεις οδηγούν στη σκέψη μήπως, η προσαρμογή στη φύση μας,  σημαίνει υποταγή(;μήπως ελευθερία σημαίνει τελικώς υποταγή σε κάτι). Ότι ,δηλαδή,-σε αναφορά με τον άνθρωπο- ελεύθερος,είναι ο άνθρωπος που ενεργεί,που υποτάσσεται στο θέλημα τού Θεού που εναρμονίζεται με το θέλημά του (: για τον γράφοντα, αυτή η εναρμόνιση είναι σε τελευταία ανάλυση και ο ορισμός και η έννοια  τής ηθικής πράξεως) αφού έτσι ενεργεί συμφώνως με την φύση (του) εφόσον βεβαίως δεχθούμε την «αυθαίρετη»;) θέση πώς η φύση του ανθρώπου,βρίσκεται  στην υπηρέτηση τού «Σχεδίου» .)

-Ας θυμηθούμε την  θεολογική άποψη ότι, η Εύα ανεζήτησε την ελευθερία με την ανυπακοή,ενώ η Παναγία με την υπακοή.Και ας θυμηθούμε τη ρήση,  «Parere Deo est libertas»(: Ελευθερία είναι η υπακοή στον Θεό.)

 

 ΑΛΛΕΣ ΣΥΝΑΦΕΙΣ ΑΠΟΨΕΙΣ
-Ο  δαρβινιστής,  M.Ruse φιλόσοφος,ειδικός σε θέματα τής φιλοσοφίας τής βιολο γίας αφού αφετηριάζεται με την παρατήρηση,ότι,  μερικοί δέχονται πως ο Δαρβινι σμός είναι επιστημονική θεωρία ,( ο ίδιος πιο μετριοπαθής ομιλεί για κατά βάση  επιστημονική θεωρία)που προϋποθέτει νόμους και επομένως  η υποταγή αυτή στους νόμους αντιμάχεται την έννοια τής ελευθερίας,συνεχίζει : (ό.π.σελ.365):"Η ελευθερία δεν αντιτίθεται στο να υπόκειται κανείς στους νόμους.Αν κάποιος δεν υπόκειται σε νόμους,αυτό δεν σημαίνει πώς είναι ελεύθερος.Σημαίνει πώς είναι τρελλός."
(Ο γράφων  δέχεται πώς ακριβώς η υποταγή σε κάτι ανώτερο καθιστά τον άνθρωπο ελεύθερο).

-Ο Εριχ  Φρόμμ γράφει " Τόσο στην ανθρωπιστική θρησκευτική σκέψη  όσο και στην ψυχανάλυση,η ικανότητα του άνθρώπου να ερευνά την αλήθεια   είναι  αναπόφευ κτα συνυφασμένη  με την απόκτηση τής ελευθερίας,και ανεξαρτησίας"

-Πολύ ενωρίτερα, ο Ηegel είχε πεί (στην «Φαινομενολογία τού πνεύματος »):     «Ελευθερία βουλήσεως δεν είναι η ανεξαρτησία από την νομοτελειακή αναγκαιότητα των φυσικών νόμων,(στους οποίους υπάρχει απόλυτη αιτιοκρατία-)αλλά η γνώση,η κατανόηση και η χρησιμοποίηση αυτής τής αναγκαιότητας.Ακρι βώς επειδή υπάρχει αιτιοκρατία δημιουργείται η ελεύθερη βούληση.Αλλοιώς θα ήταν μια ασυδοσία μέσα στο τυχαίο.Ετσι μια πράξη είναι τόσο πιο ελεύθερη όσο πιο αναγκαία είναι.Η ελεύθερη εκλογή η στηριγμένη στην άγνοια δεν είναι ελεύθε ρη εκλογή,αλλά υποταγμένη από το ίδιο αντικείμενο που θα θάθελε να υποτάξει.»

-Ο  καθηγητής φιλοσοφίας John Searle αφετηριάζεται από το ότι, στην συνολική αυτοαντίληψη μας,η αντίληψή μας ότι, δρούμε ελεύθερα είναι θεμελιώδης, βλέπει ανικανότητά  να  συμβιβάσει την ελευθερία της βουλήσεως με την αιτιοκρατία και λέγει,ότι, το πρόβλημα δεν έχει μέχρι σήμερα λυθεί..
Παρά την  απαισιόδοξη αυτή,εισαγωγή του, επιχειρεί μια ενδιαφέρουσα διερεύνη ση του θέματος.
Λέγει λοιπόν ότι,:  «Από μια άποψη, καθώς η φύση αποτελείται από σωματίδια, και από τις μεταξύ τους σχέσεις και αφού το κάθε  τι μπορεί να περιγραφεί στη γλώσσα των σωματιδίων, δεν υπάρχει χώρος για ελευθερία βουλήσεως και ότι, εδικώτερα ,ως προς την ανθρώπινη ελευθερία δεν έχει  σημασία εάν η φυσική είναι αιτιοκρα τική, ή επιτρέπει κάποια απροσδιοριστία,όπως η κβαντική μηχανική,και ότι, η τελευ ταία δεν συνηγορεί υπέρ της ελευθερίας αυτής  για δυό κυρίως. Πρώτον επειδή η στατιστική απροσδιοριστία στο σωματιδιακό επίπεδο, δεν δείχνει καμιά απροσδ ιοριστία  στο επίπεδο των αντικειμένων που έχουν σημασία για μας,όπως τα ανθρώπινα σώματα.Δεύτερον γιατί ακόμη και άν υπήρχε ένα στοιχείο απροσδι οριστίας, που να αφορούσε τα σωματίδια,,έστω και στατιστικώς προβλέψιμη και πάλι δεν υπάρχει  περιθώριο για την ανθρώπινη ελευθερία, καθώς τα σωματίδια είναι μόνον στατιστικώς προσδιορίσιμα,και δεν προκύπτει ότι, ο ανθρώπινος νούς, μπορεί να εξαναγκάσει τα σωματίδια αυτά, να αλλάξουν πορεία.Και επομένως η  φυσική μας οδηγεί στην απόρριψη της ύπαρξης ελευθερίας βουλήσεως. Ότι,παρόλα αυτά υπάρχει και ένας άλλος τρόπος σκέψεως που οδηγεί σε αντίθετα συμπεράσματα. Ότι,υπάρχουν πολλά εμπειρικά γεγονότα στη ζωή μας, που δεί χνουν ότι ,αν και επράξαμε κάτι, γνωρίζουμε με πολλή βεβαιότητα ,ότι είχαμε την δυνατότητα   ενεργήσουμε διαφορετικώς.Και επομένως δεδομένου ότι, η ανθρώπι νη ελευθερία είναι εμπειρικό γεγονός,οι εμπειρίες μας ,είναι προσδιοριστικές της συμπεριφοράς μας.»
 Και ο συγγραφέας αφού βλέπει ένα φιλοσοφικό αίνιγμα,με δυό επιχειρήματα να αυτοοαναιρούνται.συνεχίζει  με το ότι, μια λύση είναι να δεχθούμε ότι, η ελευθερία της βουλήσεως και η αιτιοκρατία είναι συμβατές( σχετικώς γράφουμε σε άλλο ση μείο του προκείμενου πονήματος),με την έννοια   ότι, η ύπαρξη ελεύθερων πράξε ων δεν συνεπάγεται άρνηση της αιτιοκρατίας,αλλά απλώς ότι, η αιτιοκρατί α  την   πε ριορίζει.Η ελεύθερη συμπεριφορά υπάρχει ,αλλά μόνον σ’ένα μικρό τμήμα του κόσμου.Αλλά ο.. συγγραφέας κρίνει και την άποψη αυτή, την αποκαλού μενη ως « συμβιβαστική» ως μη ικανοποιητική λέγοντας ότι, το πρόβλημα της ελευθερίας βουλήσεως, τοποθετείται  στο εάν τα αίτα της συμπεριφοράς,είναι αρκετά για να καθορίσουν την συμπεριφορά μας  έτσι ώστε τα πράγματα να πρέπει να συμβούν με τον τρόπο που πράγματι συμβαίνουν.Με ισοδύναμη διατύπωση ο συγγραφέας λέγει ότι, η συμβιβαστική αυτή άποψη,δεν απαντά στο ερώτημα αν υπάρχει περιθώριο διαφορετικής συμπεριφοράς,όταν οι υπόλοιπες συνθήκες παραμένουν οι ίδιες  ότι, μιλώντας ψυχολογικώς,έχουμε ότι, υπάρχει χώρος για την ανθρώπινη ελευθερία.. και ότι, η μέν επιστήμη είναι κατά της ελεύθερης βούλη σης,αλλά από την άλλη πλευρά δεν μπορούμε να εγκαταλείψουμε  την πίστη στην ελευθερία της βούλησης…Η μορφή της αιτιοκρατίας που είναι ουσιαστικά ανησυ χητική δεν είναι η ψυχολογική αιτιοκρατία. Η ιδέα ότι ,οι νοητικές μας καταστάσεις επαρκούν για τον καθορισμό της κάθε πράξης μας είναι πιθανότατα λανθασμένη. Η ανησυχητική μορφή αιτιοκρατίας είναι πιο βασική και θεμελιώδης. Αφού όλα τα επιφανειακά χαρακτηριστικά του κόσμου προξενούνται αποκλειστικά από τα συστή ματα των μικροστοιχείων και πραγματώνονται σε αυτά, η συμπεριφορά των μικρο στοιχείων επαρκεί να καθορίσει το κάθε τί που συμβαίνει. Μια τέτοια «από κάτω προς τα πάνω» εικόνα του κόσμου επιτρέπει την από πάνω προς τα κάτω αιτιότητα (ο νους μας, για παράδειγμα, μπορεί να επιδράσει στο σώμα μας). Αλλά η αιτιότητα αυτή λειτουργεί μόνον επειδή το επάνω επίπεδο προξενείται από τα κατώτερα επίπεδα και πραγματώνεται σε αυτά.
 Και καταλήγει :  «Ας στραφούμε, λοιπόν, στο αμέσως επόμενο προφανές ερώτημα: Τί είναι αυτό που υπάρχει στη συμπεριφορά μας και μας κάνει να μη μπορούμε να απαρνηθούμε την πίστη στην ελευθερία της βούλησης; Εάν η ελευθερία αποτελεί ψευδαίσθηση, γιατί είναι μια ψευδαίσθηση που φαίνεται πως δεν μπορούμε να απαρνηθούμε; Το πρώτο πράγμα που παρατηρούμε για την αντίληψη της ελευθε ρίας του ανθρώπου είναι ότι, βρίσκεται σε ουσιαστική σύνδεση με τη συνείδηση. Θεωρούμε ελεύθερα μόνον τα συνειδητά όντα……………..Το δεύτερο σημείο που παρα τηρούμε είναι ότι, δεν είναι μια οποιαδήποτε κατάσταση της συνείδησης αυτή που μας δίνει την πίστη στην ελευθερία του ανθρώπου. Εάν η ζωή αποτελού νταν ολοκληρωτικά από την παθητική πρόσληψη αντιλήψεων, τότε μου φαίνεται ότι, ποτέ δεν θα σχηματίζαμε την ιδέα της ανθρώπινης ελευθερίας……είπα προηγουμένως πως οι περισσότεροι φιλόσοφοι νομίζουν ότι, η πίστη στην ελευ θερία του ανθρώπου είναι με κάποιο τρόπο ουσιαστικά συνδεδεμένη με την διαδικασία της λογικής απόφανσης. Αλλά νομίζω ότι, αυτό είναι μόνο εν μέρει αληθές. Πράγματι, η σύγκριση των λόγων είναι μόνο μια ειδική περίπτωση της εμπειρίας που μας δίνει την πίστη στην ελευθερία. Η χαρακτηριστική εμπειρία που μας δίνει την πίστη στην ανθρώπινη ελευθερία, και από την οποία δεν μπορούμε να αποκόψουμε την πίστη στην ελευθερία του ανθρώπου, είναι η εμπειρία της με το χής σε εθελούσιες, προθετικές πράξεις. Όταν συζητούσα την προθετικότητα, ασχο λήθηκα κυρίως με εκείνη τη μορφή της προθετικότητας που συνίσταται στις συνει δητές προθέσεις πράξεων, προθετικότητα που είναι αιτιακή με τον τρόπο που περιέ γραψα, και που οι συνθήκες της ικανοποίησης της είναι η εκτέλεση ορισμένων σωματικών κινήσεων, η πραγματοποίηση των οποίων είναι αποτέλεσμα αυτών των ίδιων των προθέσεων. Αυτή η εμπειρία είναι ο θεμέλιος λίθος στην πίστη μας στην ελευθερία της βούλησης. Γιατί; Στοχαστείτε πολύ προσεκτικά τον χαρακτήρα των εμπειριών που έχετε όταν κάνετε συνηθισμένες, καθημερινές πράξεις. Θα αισθα νθείτε τη δυνατότητα διαφορετικών πράξεων ενσωματωμένη μέσα σε αυτές τις εμπειρίες….Εάν προσπαθούσαμε να την εκφράσουμε, θα λέγαμε ότι, η διαφορά ανάμεσα στην εμπειρία της αντίληψης και την εμπειρία της πράξης είναι ότι, στην αντίληψη έχουμε την αίσθηση «μου συμβαίνει», και στην πράξη την αίσθηση «το κάνω να συμβεί». Αλλά η αντίληψη του «κάνω κάτι να συμβεί» μεταφέρει μαζί της την αίσθηση ότι, «θα μπορούσα να είχα πράξει διαφορετικά». Στη συνηθισμένη συμ περιφορά, κάθε πράγμα που κάνουμε μεταφέρει την πίστη, δικαιολογημένη ή μη, ότι, θα μπορούσαμε να κάναμε κάτι άλλο εδώ και τώρα, ενώ δηλαδή όλες οι άλλες συνθήκες παραμένουν ίδιες. Παραδέχομαι ότι, αυτό είναι η πηγή της ακλόνητης πίστης μας στην ελεύθερη βούληση μας. Είναι ίσως σημαντικό να τονίσουμε ότι, συζητώ τις συνηθισμένες ανθρώπινες πράξεις. Εάν κάποιος είναι κυριευμένος από κάποιο μεγάλο πάθος, εάν είναι πολύ οργισμένος, για παράδειγμα, τότε χάνει αυτή την αίσθηση της ελευθερίας και μπορεί μάλιστα να εκπλαγεί ανακαλύπτοντας τί κάνει.Μόλις παρατηρήσουμε αυτό το χαρακτηριστικό της εμπειρίας της πράξης, πολλά από τα αινιγματικά φαινόμενα που ανέφερα προηγουμένως εξηγούνται εύκολα. Γιατί, για παράδειγμα, αισθανόμαστε ότι ,ο άνθρωπος στην περίπτωση της εντολής που αναφερόταν στη μεταϋπνωτική του κατάσταση δεν ενεργεί ελεύθερα με τον τρόπο που το εννοούμε, αν και ο ίδιος νομίζει ότι ενεργεί ελεύθερα; Ο λόγος είναι ότι, με μια σημαντική έννοια δεν γνωρίζει τί κάνει. Η πραγματική του πρόθεση στην πράξη είναι τελείως μη συνειδητή. Οι επιλογές που νομίζει ότι, έχει είναι άσχε τες με τα πραγματικά κίνητρα της πράξης του. Παρατηρήστε επίσης ότι, τα συμβιβα στικά παραδείγματα «εξαναγκαστικής» συμπεριφοράς, σε πολλές περιπτώσεις, εμ περιέχουν πάλι την εμπειρία της ελευθερίας. Ακόμη κι όταν κάποιος με διατάξει να κάνω κάτι υπό την απειλή όπλου έχω πάλι μια εμπειρία που ενσωματώνει την αί σθηση εναλλακτικών επιλογών δράσης. Εάν, για παράδειγμα, με διατάξουν υπό την απειλή όπλου να διασχίσω το δωμάτιο, πάλι μέρος της εμπειρίας μου είναι η αίσθη ση ότι, έχω σε κάθε βήμα τη δυνατότητα να πράξω διαφορετικά. Η βίωση της ελευ θερίας είναι λοιπόν ένας ουσιαστικός παράγοντας σε κάθε περίπτωσης «προθε τικής» δράσης.
Πάλι, μπορείτε να το δείτε αυτό αντιπαραβάλλοντας τις συνηθισμένες πράξεις με τα πειράματα του Penfield, όπου η διέγερση του κινητικού φλοιού παράγει μια ακού σια κίνηση του χεριού ή του ποδιού. Σε μια τέτοια περίπτωση, ο ασθενής βιώνει τις κινήσεις παθητικά, σαν να βίωνε έναν ήχο ή μια αίσθηση πόνου. Ανόμοια με τις προθετικές πράξεις, δεν υπάρξουν ενσωματωμένες επιλογές στην εμπειρία. Για να δείτε αυτό το επιχείρημα καθαρά, προσπαθήστε να φανταστείτε ότι, ένα κομμάτι της ζωής σας ήταν σαν τα πειράματα του Penfield, αλλά σε μεγάλη κλίμακα. Αντί να περπατάτε στο δωμάτιο, ανακαλύπτετε απλώς ότι, το σώμα σας διασχίζει το δωμάτι ο- αντί να μιλάτε, απλώς ακούτε και αισθάνεστε τις λέξεις σας να βγαίνουν από το στόμα σας. Φανταστείτε ότι, οι εμπειρίες σας είναι οι εμπειρίες ενός τελείως παθητι κού και συνειδητού ανδρείκελου  και θα έχετε φανταστεί την ανυπαρξία της εμπει ρίας της ελευθερίας. Αλλά στην τυπική περίπτωση της προθετικής πράξης, δεν υπάρ χει τρόπος να αποχωρισθεί η εμπειρία της ελευθερίας. Αποτελεί ουσιαστικό μέρος της εμπειρίας της πράξης.Πιστεύω ότι, αυτό εξηγεί επίσης γιατί δεν μπορούμε να απαρνηθούμε την πίστη μας στην ελευθερία. Θεωρούμε εύκολο να απαρνηθούμε την πίστη ότι ,η γη είναι επίπεδη μόλις αντιληφθούμε τις ενδείξεις για την ηλι οκεντρική θεωρία του ηλιακού συστήματος. Παρομοίως, όταν κοιτάμε ένα ηλιο βασίλεμα, παρά τα φαινόμενα, δεν αισθανόμαστε υποχρεωμένοι να πιστεύουμε ότι, ο ήλιος δύει πίσω από τη γη, πιστεύουμε ότι, το φαινόμενο της δύσης είναι απλώς μια ψευδαίσθηση που δημιουργεί η περιφορά της γης. Σε κάθε περίπτωση είναι δυνατό να απαρνηθούμε την πίστη που μας παρέχει η κοινή αντίληψη, επειδή η υπόθεση που την αντικαθιστά εξηγεί και τις εμπειρίες που οδήγησαν σε αυτήν την πίστη αρχικά, αλλά και ένα σωρό άλλα γεγονότα που η άποψη της κοινής λογικής δεν μπορεί να εξηγήσει. Αυτός είναι ο λόγος που απαρνηθήκαμε την πίστη στην επίπεδη γη και τα κυριολεκτικά «ηλιοβασιλέματα», για χάρη της κοπερνίκειας αντί ληψης του ηλιακού συστήματος. Αλλά δεν μπορούμε παρομοίως να απαρνηθούμε την πίστη στην ελευθερία επειδή αυτή η ελευθερία είναι ενσωματωμένη σε κάθε συνηθισμένη, συνειδητή προθετική πράξη. Και χρησιμοποιούμε αυτή την πίστη στην αναγνώριση και την εξήγηση των πράξεων. Αυτή η αίσθηση της ελευθερίας δεν είναι απλώς ένα χαρακτηριστικό των εσκεμμένων πράξεων, αλλά μέρος κάθε πράξης, προμελετημένης ή αυθόρμητης. Το επιχείρημα δεν έχει ουσιαστικά καμία σχέση με την εσκεμμένη πράξη αυτή είναι απλή περίπτωση.Δεν ταξιδεύουμε στους ωκεανούς στηριγμένοι στην υπόθεση της επίπεδης γης, αν και αυτή φαίνεται επίπε δη, αλλά ενεργούμε με βάση την υπόθεση της ελευθερίας. Μάλιστα, δεν μπορούμε να ενεργήσουμε παρά μόνο με βάση την υπόθεση αυτή ανεξάρτητα από τα πόσα μαθαίνουμε για τη λειτουργία του κόσμου ως προκαθορισμένου φυσικού συστή ματος.
Μπορούμε τώρα να συναγάγουμε τα συμπεράσματα που υπονοήθηκαν σε αυτή τη συζήτηση. Πρώτον, εάν ανησυχούμε για την αιτιοκρατία επειδή φοβούμαστε ότι, ,όλη η συμπεριφορά μας είναι ψυχολογικά εξαναγκασμένη, τότε φαίνεται ότι, η ανησυχία είναι άνευ λόγου. Στον βαθμό που η ψυχολογική αιτιοκρατία είναι μια εμπειρική υπόθεση σαν οποιαδήποτε άλλη, τότε οι ενδείξεις που προς το παρόν διαθέτουμε, δείχνουν ότι ,είναι λανθασμένη. Έτσι, αυτό μας δίνει μια μετασχημα τισμένη μορφή της συμβιβαστικής άποψης. Μας δίνει την άποψη ότι, η ψυχολογική ελευθερία είναι συμβατή με τη φυσική αιτιοκρατία
"Δεύτερον, μας δίνει επίσης την αίσθηση του ότι, θα μπορούσα σύμφωνα με την συ μπεριφορά των ανθρώπων  η οποία  αν και καθορισμένη, είναι τέτοια ώστε δεν από κλείεται να είχαν πράξει διαφορετικά, με την εξής έννοια: Με την έννοια ότι, όσον αφορά τους ψυχολογικούς παράγοντες, θα μπορούσαν να είχαν πράξει διαφορετι κά(: Εχει όμως κάποια σημασία ότι,η σκέψη αυτή γίνεται ΜΕΤΑ τη πράξη). Οι έννοι ες  της ικανότητας του τί μπορούμε να κάνουμε και τί θα μπορούσαμε να είχαμε  κάνει.Πολλά  σχετίζονται συχνά με ένα τέτοιο σύνολο κριτηρίων. Γιά παράδειγμα, θα μπορούσα να είχα ψηφίσει τον Κάρτερ στις εκλογές του 1980, ακόμη κι αν δεν το έκανα- αλλά δεν θα μπορούσα να είχα ψηφίσει τον Τζωρτζ Ουάσινγκτον. Δεν ήταν υποψήφιος. Έχω, λοιπόν, την αίσθηση του «θα μπορούσα να», σύμφωνα με την οποία διέθετα έναν αριθμό διαφορετικών επιλογών, και με αυτή την έννοια υπήρ χαν πολλά που θα μπορούσα να είχα κάνει, ενώ όλα τα άλλα έμεναν απαράλλακτα, αλλά δεν τα έκανα. Παρομοίως, επειδή οι ψυχολογικοί παράγοντες που επιδρούν πάνω μου δεν με εξαναγκάζουν πάντα ή γενικά να συμπεριφερθώ κατά έναν ορι σμένο τρόπο, συχνά, ψυχολογικά μιλώντας, θα μπορούσα να είχα ενεργήσει διαφορετικά απ' ό,τι ενήργησα.
Αλλά, τρίτον, αυτή η μορφή της συμβιβαστικής άποψης δεν δίνει κάποιο είδος λύσης στη διαμάχη ανάμεσα στην ελευθερία και την αιτιοκρατία, σαν κι αυτό που η τάση μας για τη ριζική ελευθερία απαιτεί. Στον βαθμό που αποδεχόμαστε την από κάτω προς τα πάνω αντίληψη της φυσικής εξήγησης και αυτή είναι η αντίληψη στην οποία τα τελευταία τριακόσια χρόνια στηρίζεται η επιστήμη, τότε τα ψυχολογικά γεγονότα που μας αφορούν, όπως και τα άλλα γεγονότα υψηλών επιπέδων, είναι απολύτως εξηγήσιμα στη γλώσσα των συστημάτων στοιχείων που βρίσκονται στο θεμελιώδες μικροφυσικό επίπεδο και είναι ολοκληρωτικά πραγματωμένα σε αυτά. Απλώς, η αντίληψη μας για τη φυσική πραγματικότητα δεν επιτρέπει τη ριζική ελευθερία.
Τέλος, τέταρτον, για λόγους που δεν αντιλαμβάνομαι πραγματικά, η εξέλιξη μας έδωσε μια μορφή εμπειρίας εθελοντικής πράξης στην οποία η εμπειρία της ελευ θερίας, δηλαδή η εμπειρία της ύπαρξης διαφορετικών δυνατοτήτων, είναι ενσω ματωμένη στην ίδια τη δομή της συνειδητής, εθελούσιας, προθετικής συμπερι φοράς. Γι' αυτόν τον λόγο, νομίζω ότι, ούτε αυτή η συζήτηση ούτε οποιαδήποτε άλλη θα μας πείσει ποτέ ότι, η συμπεριφορά μας δεν είναι ελεύθερη.
Σκοπός μου σε αυτό το βιβλίο ήταν να προσπαθήσω να προσδιορίσω τις σχέσεις ανάμεσα στην αντίληψη που έχουμε για τον εαυτό μας ως συνειδητά, ελεύθερα, λογικά, νοήμονα δρώντα όντα και την αντίληψη που έχουμε για τον κόσμο ως αποτε λούμενο από άνοα, δίχως νόημα, φυσικά σωματίδια. Μπαίνουμε στον πειρασμό να σκεφτούμε πως, όπως ανακαλύψαμε ότι, μεγάλα τμήματα της κοινής λογικής δεν αναπαριστούν επαρκώς το πώς πραγματικά λειτουργεί ο κόσμος, έτσι μπορεί και να ανακαλύψουμε ότι ,η αντίληψη που έχουμε για τον εαυτό μας και για την συμπε ριφορά μας είναι τελείως λανθασμένη. Η διάκριση ανάμεσα στην πραγματικότητα και το φαινόμενο δεν μπορεί να εφαρμοστεί στην ίδια την ύπαρξη της συνείδησης. Διότι, εάν μου φαίνεται ότι, έχω συνείδηση, τότε έχω συνείδηση. Θα μπορούσαμε να ανακαλύψουμε ένα σωρό εκπληκτικά πράγματα για μας και τη συμπεριφορά μας αλλά δεν μπορούμε να ανακαλύψουμε ότι, δεν διαθέτουμε νου, κι’ ότι, αυτός δεν περιέχει συνειδητές, υποκειμενικές, προθετικές νοητικές καταστάσεις, ούτε θα μπορούσαμε να ανακαλύψουμε ότι, δεν προσπαθούμε τουλάχιστον, να ενεργήσου με κατά εθελούσιο, ελεύθερο, προθετικό τρόπο. Το πρόβλημα που έθεσα στον εαυτό μου δεν είναι να αποδείξω την ύπαρξη αυτών των πραγμάτων, αλλά να εξετά σω την κατάσταση τους και τις συνέπειες που έχουν όσον αφορά τις αντιλήψεις μας για το υπόλοιπο σύμπαν. Η γενική μου θέση ήταν ότι, με ορισμένες σημαντικές εξαιρέσεις, η μενταλιστική, σύμφωνη με την κοινή λογική, αντίληψη για τους εαυτούς μας είναι τελείως συμβατή με την αντίληψη που έχουμε για τη φύση ως φυσικό σύστημα.»

- Ο Stephen Hawking  δέχεται ότι,  ο ανθρώπινος εγκέφαλος υπόκειται στην αρχή τής απροσδιοριστίας,(και)κατά συνέπεια θα υπάρχει και στην ανθρώπινη συμπερι φορά,ένα στοιχείο τυχαιότητας οφειλόμενο  στην κβαντική μηχανική,…………….ότι, αν και γνωρίζουμε  τις θεμελιώδεις εξισώσεις που διέπουν  τη λειτουργία τού εγκε φάλου, είναι αδύνατο να τις χρησιμοποιήσουμε  για να προβλέψουμε την ανθρώπινη συμπεριφορά,……ότι, η έννοια τής ελεύθερης βούλησης  ανήκει σε διαφορετικό στίβο από εκείνο των θεμελιωδών νόμων τής επιστήμης,……ότι, δεν πρέπει να συγχέουμε  το γεγονός ότι, κάποιος  μπορεί να μαντέψει τις πιθανές επιλογές ενός ατόμου,με το ότι, η επιλογή δεν είναι ελεύθερη,………….ότι, στα ανθρώπινα όντα η εφαρμογή των θεμελιωδών νόμων στην πρόβλεψη τής συμπε ριφοράς των είναι αδύνατο για δύο λόγους.Πρώτον,δεν μπορούμε να λύσουμε τις εξισώσεις  λόγω τού μεγάλου αριθμού των σωματιδίων.Δεύτερον ακόμη και αν μπορούσαμε,η ίδια πρόβλεψη θα διατάρασσε το σύστημα, οδηγώντας σε διαφο ρετικό αποτέλεσμα..για να καταλήξει ,ότι, στο ερώτημα αν η  αιτιοκρατία ισχύει για τα πάντα,(λέγει ότι)είναι πιθανόν να ισχύει και το ναι και το όχι. (Μαύρες τρύπες σελ.103 επ.).Ο ίδιος,(εν Stephen Hawking & Leonard Mlodinov  « Το Μεγάλο Σχέδιο’- Νέες απαντήσεις στα έσχατα ερωτήματα της ζωής», -’ Κάτοπτρο  2010 “ The Grand Design –New answers to the Ultimate Questions for Life 2010 ιδίως σελ.44 επ.) διερωτάται αν οι άνθρωποι  διαθέτουμε ελεύθερη βούληση,  σε ποιό σημείο τού εξελικτικού δέντρου, εμφανίστηκε υποστηρίζοντας ότι,οι βιολογικές διεργασίες είναι αιτιοκρατικά καθορισμένες(: μη ασχολούμενος, με το εάν πέρα απ΄αυτές, υπ άρχει κάτι άλλο,για το οποίο η ελεύθερη βούληση θα είχε μια σημασία εντελώς διαφορετική από τις στενά βιολογικές, χημικές διεργασίες)  δεχόμενος ότι, στην πράξη ,η ανθρώπινη συμπεριφορά παρόλο ότι, υπάγεται στους νόμους τής φύσεως, είναι απρόβλεπτη κατά το τελικό της αποτέλεσμα,γιατί μιά σχετική γνώση, θα ήταν αδύνατη, εξαιτίας τής ύπαρξης τρισεκατομμυρίων τρισεκατομμυρίων  μορίων τού ανθρωπίνου σώματος  και τής αδυναμίας επιλύσεως αναλόγου πλήθους εξισώσεων και ότι, επομένως  εφόσον δεν μπορούμε να επιλύσουμε τις εξισώσεις αυτές, που καθορίζουν την συμπεριφορά μας, βασιζόμαστε στην ενεργό θεωρία, κατά την οποία οι άνθρωποι διαθέτουν ελεύθερη βούληση. Ο  ίδιος εν ( « Μαύρες τρύπες κλπ.¨) συνεχίζει.  « Η μόνη αντικειμενική δοκιμασία για την ύπαρξη ελεύθερης βού λησης,φαίνεται να τίθεται ως εξής:Μπορούμε να προβλέψουμε την συμπεριφορά ενός οργανισμού;……..ακόμη και ο ανθρώπινος εγκέφαλος υπόκειται στην αρχή τής απροσδιοριστίας.Κατά συνέπεια θα υπάρχει στην ανθρώπινη συμπεριφορά,ένα στοιχείο τυχαιότητας ,οφειλόμενο στην κβαντική  μηχανική……….Ο ανθρώπινος εγκέφαλος περιέχει περίπου εκατό επτάκις εκατομμύρια  σωματίδια  και ως εκ του του είναι  αδύνατο  να επιλύσουμε  τις εξισώσεις και συνακόλουθα  να προβλέ ψουμε την συμπεριφορά τού εγκεφάλου,με δεδομένη την αρχική του κατάσταση, και με συνεχή ροή νέων πληροφοριών από το νευρικό σύστημα…….αν και γνωρ ίζουμε  τις θεμελιώδεις εξισώσεις που διέπουν την λειτουργία του εγκεφάλου,είναι αδύνατο να τις χρησιμοποιήσουμε  για να προβλέψουμε την ανθρώπινη συμπεριφορά …………………………..Υπάρχει και μια δαρβινική αιτία για την πίστη μας  στην ύπαρξη ελεύθερης βούλησης.Μια κοινωνία τής οποίας κάθε μέλος αισθά νεται υπεύθυνο για τις πράξεις του,εμφανίζει μεγαλύτερη πιθανότητα επικράτησης τού ομαδικού πνεύματος ώστε να διατηρηθεί και να διαδώσει τις αξίες της..Η έννοια τής ελεύθερης βούλησης ανήκει σε διαφορετικό στίβο από εκείνον των θεμελιωδών  νόμων τής επιστήμης.Εάν κανείς  επιχειρήσει να  συναγάγει την ανθ ρώπινη συμπεριφορά από τους νόμους τής επιστήμης θα εγκλωβιστεί  στο λογικό παράδοξο των αυτοαναφορικών συστημά των…………… Η εξέταση των θεμελιωδών νόμων τής επιστήμης και η μελέτη τής ανθρώπινης συμπεριφοράς είναι αναγκαίο να διατηρούνται  σε στεγανά,είναι αδύνατο  να χρησιμοποιήσουμε τους θεμελιώ δεις νόμους,για να εξάγουμε συμπεράσματα  σχετικά με την ανθρώπινη συμπε ριφορά…………………………..»

Η ΑΠΟΨΗ ΤΗΣ ΘΕΟΣΟΦΙΑΣ-ΜΥΣΤΙΚΩΝ
H Θεοσοφία τάσσεται  στο πλευρό όλων όσων δέχονται την ελευθερία  τής βουλήσεως με βάση  τις συνδυασμένες θεωρίες τής μετενσάρκωσης και τού κάρμα.Ο άνθρωπος  έχει την ελευθερία -να  βελτιώσει   την ατομικότητα που είναι πίσω από την προσωπικότητά του. Και αυτό το πετυχαίνει με τις διαδοχικές του μετενσαρκώ σεις.Και η ελευθερία αυτή κατά την ορθή άποψη δεν έρχεται  κατά την γνώμη μου σε αντίθεση με την έννοια τού Κάρμα,βασική Θεοσοφική Διδασκαλία.

Δηλαδή:

               Ενας πρόχειρος ορισμός τού Κάρμα, είναι ότι, Κάρμα είναι  η επίδραση των πράξεων ενός ανθρώπου κατά το παρελθόν ή και στο παρόν ,στην ενσάρκωση που αυτός  ζεί ή στις μελλοντικές του ενσαρκώσεις.Το βασικό υπόστρωμα  τής έννοιας και τής λειτουργίας του είναι, ότι,ο άνθρωπος δημιουργεί μόνος του τη « μοίρα» του, με τη συμπεριφορά του και με την έννοια αυτή, ευρίσκει   ικανό έρεισμα και σε χωρία τής Καινής Διαθήκης.  Ετσι  ο απόστολος Παύλος στην προς Γαλάτες Επιστολή του(:  6 στιχ.7) λέγει « μην πλανάσθε Θεός ου μυκτηρίζεται ο γαρ εάν σπείρει ο άνθρωπος τούτο και θερίσει» ενώ στο κατά Ματθαίο Ευαγγέλιο (7,2) διαβάζουμε «Εν ω μέτρω μετρείτε μετρηθήσεται υμίν»  Με ισοδύναμη διατύπωση το άτομο είναι υπεύθυνο για την πορεία του. Όλα αυτά δεν ανατρέπονται από το ότι, ο νόμος τού Κάρμα εμφανίζει (από μια θεώρηση) μια μηχανιστική άποψη και λειτουργία με την μορφή, ενός αδυσώπητου νόμου από τον οποίο δεν υπάρχει διαφυγή. Πράγματι στο «Κλειδί τής Θεοσοφίας» τής Μπλαβάτσκυ  γράφεται ,ότι, η δυνατότητα διαφυγής τής ατομικής ευθύνης, αποκλείεται από την Θεοσοφία και ότι,όπως χαρακτηριστικώς δέχεται εκεί, δεν υφίσταται η  προοπτική ν΄αποθέσει κανείς το φορτίο των αμαρτιών του στα πόδια ενός σταυρού. Στο κακό αντιστοιχεί πάντοτε αυτό που λέμε τιμωρία. Δεν είναι τυχαίο, ότι, ή έννοια τής μετάνοιας και τής συγγνώμης και τής Θείας Πρόνοιας, φαίνεται να εξοβελίζεται από τη Θεοσοφική Διδασκαλία.

-         Αλλά η Θεοσοφία  καθώς δεν δογματίζει («ουδεμία Θρησκεία υπεράνω, της Αλήθειας» όπως διδάσκει) μας παρέχει την ευχέρεια να προτείνουμε μια διαφορετική  άποψη για  την παντοκρατορία και το εύρος ισχύος και το  αδυσώπητο τού νόμου τού  Κάρμα-όπως την θέλουν μερικοί- έτσι που το τελευταίο να μην αναιρεί σε καμία περίπτωση την ελευθερία τού άνθρώπου.Και τούτο γιατί οι καλές συμπεριφορές,  πράξεις, συναισθήματα, σκέψεις ,παράγουν νέο καλό Κάρμα, που μπορεί να ανατρέψει τις συνέπειες από το κακό Κάρμα. Η μετάνοια, δημιουργεί τέτοιο καλό Κάρμα που εξουδετερώνει το κακό , και αποκαθιστά την διαταραχθείσα αρμονία και ισορροπία.Επί πλέον:Κατά τον βουδισμό,(που συγγενεύει με τις Θεοσοφικές απόψεις) υπάρχουν πέντε διαδικασίες (niyama) που επενεργούν στο φυσικό και νοητικό επίπεδο, και  το Κάρμα, είναι μόνον ένας απ΄αυτούς.Οι διαδικασίες αυτές είναι.:.-Utu Niyama,Bija Niyama -Karma Niyama.-Dhamma Niyama –-Citta Niyama. Από τις παραπάνω πέντε διαδικασίες οι αφορώσες  την φυσική ανόργανη τάξη και την τάξη τού κανόνα, είναι λίγο ή πολύ, μηχανιστικές παρόλο που μπορούν μέχρις ενός ορισμένου σημείου, να ελέγχονται από την ανθρώπινη, ευφυία και τη δύναμη τού  νού. Ο ψυχικός νόμος είναι επίσης μηχανιστικός αλλά η βουδιστική εκπαίδευση, στοχεύει στον έλεγχο τού νού, πράγμα που επιτυγχάνεται με την σωστή κατανόηση και επιδέξια θέληση. Ο νόμος τού Κάρμα, ενεργεί αυτοματοποιημένα, το αποτέλεσμα του είναι αδυσώπητο αλλά και στην περίπτωση αυτή, η σωστή κατανόηση, και η θέληση, μπορούν να επιδράσουν στο μέλλον.To Καλό Κάρμα, μπορεί να εμποδίσει το κακό Κάρμα, μ ’ ένα μηχανισμό και μια διαδικασία, που για ορισμένους δυτικούς, συνιστά, ένα  περίπλοκο νόμο,  ο οποίος μπορεί να κατανοηθεί πλήρως μόνον από ένα Βούδα.

 (Ο  Βουδιστής στοχεύει στην τελική εξαφάνιση κάθε Κάρμα.)

 Επομένως  κατά την τελευταία αυτή άποψη σε καμία περίπτωση,το Κάρμα δεν αντιμάχεται την ελευθερία τής βουλήσεως.Όχι μόνον γιατί, αυτό  δημιουργείται από την δική μας συνειδητή συμπεριφορά, αλλά και γιατί, δεν είναι ο μόνος παράγοντας, που προσδιορίζει την « τύχη » τού ανθρώπου. Τέλος γιατί, οι συνέπειες ενός κακού Κάρμα, εξοβελίζονται ή μειώνονται, από το καλό Κάρμα που δημιουργείται από μεταγενέστερες καλές συμπεριφορές  και καταστάσεις, μεταξύ των οποίων και  η μετάνοια, την ελπιδοφόρα σημασία  τής οποίας, επαρκώς έχει προβάλλει και η Χριστιανική διδασκαλία.

Aν σ’όλα αυτά προστεθεί και γίνει αποδεκτή η άποψη του Κρισναμούρτι,κατά την οποία ο θάνατος είναι το τέλος,και η αναγέννηση  είναι εντελώς ξεκομμένη από την «θανού σα» προσωπικότητα,έχουμε ένα επί πλέον επιχείρημα.Αφού πρόκειται για νέα προσωπικότητα,ποιά  είναι η δυνατότητα λειτουργίας του Κάρμα;(That which is continued can never  renew itself …..it cannot know the real…..for only that which dies..can  come to an end ,can renew itself.)

 -Ο σκοπός όλων των σχολών τής Θιβετανικής γιόγκα, όπως και τού Μπάρντο Τοντόλ είναι να υπερπηδήσουν την ανιαρή πορεία τής φυσιολογικής εξέλιξης και να κερδίσουν την Ελευθερία, τώρα,(  H  «Θιβετανική……». σελ.60) 

 -Για τους μυστικούς,κορύφωση ελευθερίας είναι όταν ο εαυτός μας,διαλύεται μέσα σ΄ένα ωκεάνειο συναίσθημα και ενώνεται,με μια πνευματική όσμωση  με το Ατμαν.

 

ΕΠΙΦΥΛΑΞΕΙΣ Η ΑΝΤΙΡΡΗΣΕΙΣ ΩΣ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΥΠΑΡΞΗ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ ΒΟΥΛΗΣΕΩΣ

ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΑΝΑΓΚΗΣ

Αντίθετη με την θεωρία τής ελευθερίας τής βουλήσεως είναι η θεωρία τής ανάγκης κατά την οποία  ο άνθρωπος είναι πολλοστημόριο τής πραγματικότητας από την οποία καθορίζεται άμεσα.

Μια ιστορική διαδρομή και «δικαιολόγηση» των ιδεών που οδήγησαν στην άρνηση τής ελευθερίας τής βουλήσεως ίσως είναι χρήσιμη και σε κάθε περίπτωση υπηρετεί την επιθυμία ή καλύτερα την υποχρέωση  ν΄ακουσθούν και αντίθετα επιχειρήματα

 -Πριν από 150 περίπου χρόνια ο Charles Darwin  δημοσίευσε το έργο του για την καταγωγή των ειδών («On the Origin of Species»).Πoλύ λίγο αργότερα ο  εξάδελφός του Sir Francis Galton άρχισε να ασχολείται με τις κατ ‘αυτόν συνέπειες τής θεωρίας την οποία έβλεπε ότι,συνεπάγεται την κληρονομικότητα των διανοητικών  ικανοτήτων  για να καταλήξει πώς η ικανότητά μας να επιλέξουμε τη « μοίρα» μας δεν είναι ελεύθερη αλλά εξαρτάται από την βιολογική κληρονομιά.Ξεκίνησε έτσι μια διαμάχη αν οι πράξεις μας είναι προιόν γενετικού προσδιορισμού,έτσι που ο άνθρωπος να μην είναι υπεύθυνος για το τι σκέπτεται , τι αποφασίζει και τι πράττει.

-Μερικοί επιστήμονες «ερμηνεύοντας» τον Αμερικανό φυσιολόγο Benjamin Libet λέγουν ότι, απέδειξε πώς δεν υπάρχει ελεύθερη βούληση και ότι, η κρίση τού τι είναι ορθό ή όχι είναι μεταγενέστερη από  την λήψη μιάς αποφάσεως,που προηγουμένως είχε αποφασίσει ο εγκέφαλος.Ειδικώτερα λέγει,πώς εγκεφαλικές μετρήσεις προβλέπουν μερικές φορές  την απόφασή μας πριν συνειδητοποιήσουμε ότι,την έχουμε λάβει(Max Tegmark ό.π. σελ.448)

Αναλυτικώτερα:

Αναλυτικώτερα:

Ο νευρολόγος Benjamin Libet προσπάθησε να αποδείξει ότι ,δεν υπάρχει ελευθερία βουλήσεως …ότι, η ανθρώπινη συνείδηση είναι   προκαθορισμένη ..ότι, τα πάντα ,(και ο εγκέφαλος) διέπονται  από την σχέση αιτίου και αποτελέσματος.   Με ένα πείραμα ( στο οποίο ζήτησε από ομάδα ανθρώπων να πιέσουν ένα κουμπί  με ένα από τα δάκτυλά τους, και ενώ εκτελούσαν την εντολή , ο ερευνητής κατέγραφε  και παρατηρούσε την δραστηριότητα του εγκεφάλου ….Μεταξύ αυτήν των σταδίων υπήρξαν κενά  εκατοντάδων χιλιοστών του δευτερολέπτου..) απέδειξε  ότι ,μπορούμε να καταγράψουμε οργανικά, μέσω ηλεκτροεγκεφαλογραφήματος  ένα ερέθισμα , προτού συμβεί η συγκεκριμένη ενέργεια ..Στο πείραμά του ο εγκέφαλος  ενήργησε πρώτος ,έπειτα το  άτομο απέκτησε επίγνωση της απόφασής του να πιέσει ένα κουμπί… Κατ’ αυτόν ο εγκέφαλος του ανθρώπου  δεσμεύεται σε ορισμένες αποφάσεις  προτού ίδιος ο άνθρωπος  αποκτήσει επίγνωση  της απόφασης που έχει λάβει. 

Ωστόσο τα συμπεράσματα του Libet αποδεικνύονται προβληματικά και έχουν επικριθεί έντονα τα τελευταία τριάντα χρόνια., Για παράδειγμα, νέα ευρήματα έρχονται να υποστηρίξουν ότι ,ο Libet  μέτρησε λανθασμένα τα κενά. Αλλες μελέτες υποδεικνύουν ότι,το σύνολο των συμπερασμάτων του παρουσιάζει λάθη. Ο Δρ. Angus Menuge καθηγητήs Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο Concordia  της πολιτείας Γουισκόνσιν των ΗΠΑ, γράφει: «Αν εξετάσετε προσεκτικά τα πειράματα του Libet, θα διαπιστώσετε  ότι, υπήρξε μια πρότερη συνειδητή απόφαση του υποκειμένου που συμμετείχε στο πείραμα   , στη συνέχεια ακολούθησε το δυναμικό-  ετοιμότητας αμέσως μετά εμφανίστηκε η συνειδητοποίηση αυτού του δυναμικού ετοιμότητας και τέλος έγινε μια κίνηση,οπότε μπορεί να ειπωθεί ότι, μια απώτερη συνειδητή απόφαση ήταν το αίτιο της κίνησης, ακόμα και αν το εγγύτερο αίτιο είναι το δυναμικό ετοιμότητας». Με άλλα λόγια, η θέληση για την εκτέλεση μιας κίνησης προηγείται και της απόφασης για εκτέλεση της κίνησης και της κίνησης αυτής καθαυτή.

Ο Δρ Massimo Pigliucci, καθηγητής Φιλοσοφίας στο City College της Νέας Υόρκης, συμπληρώνει: «Τα πειράματα του Libet  υποστηρίζουν ότι, λαμβάνουμε μη συνειδητές αποφάσεις προτού αποκτήσουμε επίγνωση ότι τις έχουμε λάβει. Αμφιβάλλω αν θα εκπλαγεί αυτός που έχει πιάσει στον αέρα ένα αντικείμενο που πέφτει προτού συνειδαποτελεί τι έκανε. Αμφιβάλλω επίσης ότι, οποιοσδήποτε θα έπαιρνε στα σοβαρά αυτού του είδους την εμπειρία ως απόδειξη ότι, η συνείδηση δεν υπεισέρχεται στην εκούσια λήψη αποφάσεων»  

.Ο Freud,με σχετικά πειράματα διεπίστωσε μια εγκεφαλική δραστηριότητα ,που προβλέπει αν ένα άτομο θα κινηθεί και ποιο χέρι θα κινήσει ,προτού το ίδιο άτομο  αποφασίσει συνειδητά  για τις ενέργειες αυτές.

Ο Jay Lombard λέγει:  « …..Θεωρώ εμπειρικό γεγονός το ότι ολόκληρη η ύπαρξή μας  βασίζεται σε κάποιο βαθμό πίστης 158 Οι Θεϊστές  λέγουν ότι είμαστε είμαστε  εξοπλισμένοι με μια φυσική προδιάθεση  να  αναζητούμε  και να δημιουργούμε αξία και σκοπό.

Ο άθεος Richard Dawkins ασκεί κριτική στην  άποψη αυτή λέγοντας:Τότε  ποια εξελικτική σημασία έχει αυτός ο συγκεκριμένος σχεδιασμός του εγκεφάλου.Πρόκειται  για μια λανθασμένη  πεποίθηση,για μια παραίσθηση; Γιατί να έχουμε σκοπό και αυτενέργεια  αν απουσιάζει  κάποια ανώτερη  αλήθεια;Μήπως η προσέγιση του «ευφυούς σχεδιασμού»  που βασίζεται  στην εξελικτική θεωρία   εξυπηρετεί καλύτερα την επιβίωση των γονιδίων μας; Η μήπως είναι μιά σημαντική παράκαμψη στην  πορεία προς την κατανόηση του αν υπάρχει  νόημα στην ζωή μας;

Ο Jay Lombard συνεχίζει : Κεντρική θέση στο θέμα της πίστης εισάγει η λεγόμενη αμείωτη πολυπλοκότητα,(η αφαίρεση ενός,τμήματος σταματά την λειτουργία του συστήματος. )  στην οποία ο Richard Dawkins έχει    δίκαιο σε ορισμένα σημεία… Υπάρχει   όμως ένα μοναδικό παράδειγμα  πολυ πολυσύνθετο  και  αδύνατο να μειωθεί , είναι  ανθρώπινη συνείδηση ,που είναι το υψηλής εξειδίκευσης  μέσο ,που σχεδιάστηκε  χάρη στην εξέλιξη  για να κατανοήσουμε τον Νου του Θεού   Το…ανατομικό κέντρο  της ελεύθερης βούλησης του  ανθρώπου είναι μια περιοχή του εγκεφάλου  για την συγγραφική ιδιότητα  που γεννά την ιστορία που λέγεται «ο εαυτός μας». Ελεύθερη βούληση είναι η ικανότητά μας  να δομούμε  το δικό μας αφήγημα  για το νόημα και τον σκοπό τής ζωής. Η διαδικασία της συγχώρησης αποτελεί την μόνη πραγματικά ελευθερία.  

 -Εχει  υποστηριχτεί ότι,τρείς τομείς , είναι εκείνοι που καθορίζουν την ανθρώπινη συμπεριφορά.

Σαφέστερα  έχει προβληθεί ότι,:

Υπάρχουν γενετικοί/βιολογικοί καθοριστικοί  τής συμπεριφοράς μας παράγοντες που θεωρούνται αιτίες τής αδικαιολόγητης ηθικώς, βίαιης και επιθετικής συμπεριφοράς με ισοδύναμη διατύπωση, τής δημιουργίας κακού. Λόγου χάριν οι  νευροδιαβιβαστές (κυρίως η νορεπινεφρίνη, η σεροτονίνη και η ντοπαμίνη)  διαδραματίζουν κάποιον ρόλο στον έλεγχο τής ανθρώπινης  συμπεριφοράς  και έχουν ενοχοποιηθεί  ως οι κύριοι υπεύθυνοι για την επιθετική συμπεριφορά στα ζώα και στους ανθρώπους.Περισσότερες μελέτες που έχουν σχέση με τον άνθρωπο αφορούν την σεροτονίνη,η μειωμένη ποσότητα τής οποίας συνιστά βασική αιτία για την επιθετικότητα. Επίσης η νορεπινεφρίνη τροφοδοτεί  την επιθετικότητα σε τρία διαφορετικά επίπεδα: στο ορμονικό επίπεδο, στο επίπεδο τού συμπαθητικού αυτόνομου νευρικού συστήματος και στο επίπεδο τού κεντρικού νευρικού συστήματος με διαφορετικούς, αλλά συνεργικούς τρόπους.  Επίσης  η μείωση τής ντοπαμίνης συνδέεται με μείωση τής επιθετικότητας. Επιπρόσθετα, ένα ένζυμο, η Μονοαμινοξειδάση  θεωρείται  και αυτό ότι, ευθύνεται για  επιθετικές συμπεριφορές.  Εκτός από τους νευρο διαβιβαστές, διάφορες ορμόνες έχουν σχέση με την επιθετική συμπεριφορά. Η σημαντικότερη απ’ αυτές είναι η τεστοστερόνη. Το γεγονός ότι, η επιθετική συμπεριφορά απαντάται πιο συχνά στους άντρες απ’ ό,τι στις γυναίκες ―μία γυναίκα αντιστοιχεί σε εννιά άντρες κατά συρροή δολοφόνους― οδήγησε στη διερεύνηση τής σχέσης τεστοστερόνης και επιθετικότητας. Τα πορίσματα των ερευνών όμως, έδειξαν ότι, τα υψηλά ποσοστά τεστοστερόνης δεν αποτελούν ικανή και αναγκαία συνθήκη για την εκδήλωση τής βίαιης συμπεριφοράς. Θα πρέπει να συνοδεύονται και από χαμηλά επίπεδα σεροτονίνης. Αλλος  παράγοντας που μπορεί να οδηγήσει σε  βίαια και εγκληματική συμπεριφορά είναι οι σοβαρές εγκεφαλικές βλάβες σε  συγκεκριμένες περιοχές τού εγκεφάλου. Εχει διαπιστωθεί,ότι ,πολλοί κατά καθυποτροπή  δολοφόνοι  είχαν υποστεί σοβαρό εγκεφαλικό τραύμα στην παιδική τους ηλικία. Ανάλογα με την περιοχή τού εγκεφάλου που καταστρέφεται, πραγματοποιούνται και αντίστοιχες αλλαγές στη συμπεριφορά. Σήμερα γνωρίζουμε ότι, αν η μεσοκοιλιακή μοίρα περιλαμβάνεται στη βλάβη, η αμφοτερόπλευρη βλάβη σε προσθιομετωπιαίες φλοιώδεις περιοχές σχετίζεται με έκπτωση λογικής λήψης αποφάσεων και συγκίνησης/συναισθήματος. Έτσι, γίνεται κατανοητό ότι, τα συγκεκριμένα άτομα δεν μπορούν να αποφασίσουν ελεύθερα. Επίσης, πιθανές βλάβες στην αμυγδαλή οδηγούν σε επιθετική συμπεριφορά. Ειδικότερα, ζημιές στον μέσο -κοιλιακό προμετωπιαίο φλοιό, ο οποίος θέτει τα όρια για τη μη αποδεκτή κοινωνική συμπεριφορά, συνδέεται με επιθετική συμπεριφορά

-Εγγύς προς την άποψη αυτή, είναι η άποψη τής κοινωνιοβιολογίας, κατά την οποία,κάθε μορφή κοινωνικής συμπεριφοράς, προκαθορίζεται από την  γενετική δομή.Η άποψη όμως αυτή,εξόσων  γνωρίζω,δεν έχει γίνει,τουλάχιστον ομόφωνα,  δεκτή και ως αντιεπιστημονική  και σε κάθε περίπτωση ως μη έχουσα επιστημονικό έρεισμα και μη αποδειχθείσα και διότι περιέχει πολλά επικίνδυνα στοιχεία,αφού θα ερμήνευαν και θα δικαιολογούσαν  την ανθρώπινη συμπεριφορά, ως εκδήλωση αναλλοίωτου γενετικού προγράμματος . Εδώ έχει ίσως τη θέση της η άποψη τής νευροεπιστήμης: Το μικροπεριβάλλον τού εγκεφάλου είναι τόσο σύνθετο  και οι φυσικοχημικές αντιδράσεις μέσα σε αυτό τόσο γρήγορες που ακόμα δεν έχει αποσαφηνιστεί τίποτα. Μέχρι στιγμής έχουν βρεθεί αρκετές ενδείξεις για την διασύνδεση αποφάσεων με ερεθίσματα. Ξέρουμε πώς επηρεάζουν διάφορες ουσίες την λειτουργία τού εγκεφάλου. Την ουσία ελευθερία (που ουσιαστικά είναι απουσία ουσίας) και αν ακόμα την συναντήσει ο ερευνητής,  ίσως δεν θα μπορεί να την καταγράψει.

  -Υπάρχει και  μία άλλη μεγάλη θεωρία – η ψυχαναλυτική – που υπονόμευσε επίσης την έννοια τού αυτεξούσιου. Δέχεται ότι, ανάμεσα στο υποσυνείδητο και το Υπερεγώ ο χώρος για μία ελεύθερη απόφαση μοιάζει ελάχιστος.

-Φαινομενολογικά, αναλύοντας τα περιεχόμενα τού συνειδητού, μπορούμε μόνο να διαπιστώσουμε την αίσθηση τής ελευθερίας. Είναι αίσθηση ή ψευδαίσθηση; Σε ποιο βαθμό μπορεί μία συνειδητή απόφαση να επηρεάσει ρίχνοντας το βάρος της προς τα κίνητρα ή τα αντικίνητρα. Και πόσο πραγματικά ελεύθερη είναι αυτή η «συνειδητή απόφαση»;

 -.  Εκτός όμως από τους βιολογικούς /γενετικούς παράγοντες οι οπαδοί τής θεωρίας τής ανάγκης  αναφέρουν και την επίδραση τού περιβάλλοντος. (οικογένεια,ειδικώτερα ανατροφή, γενικώτερα η διαδρομή τής παιδικής ηλικίας κλπ).Οπως έχει γραφεί  κανένας στυγερός κατά συρροή  δολοφόνος δεν  έζησε  μια κανονική,ομαλή οικογενειακή ζωή,χωρίς οικογενειακή σκληρότητα, γονική εγκατάλειψη, γονική ταπείνωση, σεξουαλική κακοποίηση.

 -.Ενας τρίτος παράγοντας που σύμφωνα πάντοτε με τους οπαδούς τής θεωρίας τής ανάγκης, καθιστά τον άνθρωπο ανίκανο να αποφασίζει ελευθέρως έχει να κάνει με την ψυχολογία .Καθώς το θέμα είναι μεγάλο και πολυσύνθετο περιοριζόμαστε  σε δύο βασικές ψυχολογικές θεωρίες: τη θεωρία τού «αντί-εαυτού» και τη θεωρία τής «αυτό-εκπληρούμενης προφητείας».

 Ως προς την πρώτη:Υποστηρίζεται πώς υπάρχει μία εσωτερική διάκριση στο ανθρώπινο πρόσωπο ανάμεσα στον «αληθινό εαυτό» και στον «αντί-εαυτό». Η φύση και ο βαθμός αυτής τής διάκρισης εξαρτάται από τις εμπειρίες τού παιδιού. Ο «αντί-εαυτός» αποτελεί την εσωτερίκευση τής αρνητικής πλευράς τής ανατροφής τού παιδιού, όπως και άλλων τραυματικών εμπειριών. Όταν,  ένας γονιός υπερβαίνει τα όρια στη συμπεριφορά του, (λ.χ.είναι υπέρμετρα  βίαιος) το παιδί που βιώνει αυτή τη συμπεριφορά παύει να ταυτίζεται με το αβοήθητο θύμα και ταυτίζεται με τον πανίσχυρο γονιό. Έτσι, εσωτερικεύουμε το γονικό πρότυπο σε στιγμές που είναι, ίσως, οι χειρότερες για τους γονιούς. Αυτή η ταύτιση υφίσταται ως «αντί-εαυτός», ένας άλλος εαυτός που συγχρωτίζεται πλήρως με τον εαυτό. Όταν  λοιπόν το παιδί ενηλικιωθεί και βρεθεί κάτω από πιεστικές καταστάσεις ο «αντί-εαυτός» δηλώνει την παρουσία του,με αποτέλεσμα να ενεργεί τόσο πάνω στον εαυτό μας όσο και απέναντι σε άλλους, με τρόπους παρόμοιους με τον τρόπο που μας είχαν συμπεριφερθεί. Ο πυρήνας τής έννοιας τού «αντί-εαυτού» είναι μίας μορφής «αυτό-γονικής» διαδικασίας, σύμφωνα με την οποία συμπεριφερόμαστε όπως ακριβώς μας είχαν συμπεριφερθεί στα παιδικά μας χρόνια.

 Ως προς τη δεύτερη: Εχει γραφεί  ότι, ο τρόπος που ερμηνεύουμε τις ενέργειες κάποιου  δημιουργεί, μια ανάλογη δράση-συμπεριφορά που πιέζει τον απέναντί μας να συμμορφωθεί στην αρχική μας ερμηνεία, να φερθεί δηλαδή όπως εμείς είχαμε προεξοφλήσει.  Λ.χ.σε ό,τι έχει να κάνει με την παραβατική συμπεριφορά, ένας μαθητής που χαρακτηρίζεται,  ως  ταραχοποιός, μπορεί πράγματι να καταστεί ταραχοποιός, καθώς όλοι οι υπόλοιποι, γονείς, δάσκαλοι, φίλοι, ενισχύουν τη διαδικασία προβάλλοντας πάνω του τις αρνητικές τους προσδοκίες.

 -Αρκετοί  νευροεπιστήμονες  αρνούνται την ελευθερία τής βουλήσεως λέγοντες χαρακτηριστικώς.  « Η πρόκληση της νευροεπιστήμης  είναι περισσότερο ριζική: Περιγράφει τον εγκέφαλο ως ένα φυσικό σύστημα,όπως πολλά άλλα και  δεν μπορούμε να τα αναγκάσουμε να λειτουργεί μ’ένα ιδιαίτερο τρόπο,όπως ακριβώς δεν μπορούμε να αναγκάσουμε την καρδιά μας να λειτουργεί μ΄ένα ορισμένο τρόπο .

 -Οι παραπάνω παρατηρήσεις ίσως  είναι σωστές,(σ’ένα μέτρο)αλλά δεν αναιρούν κατά τη γνώμη μας, την ύπαρξη τής ελευθερίας τής βουλήσεως.Αναμφίβολα καθιστούν πολλές φορές πειό δύσκολο τον δρόμο προς την ελευθερία.Δεν τον καταργούν όμως.Και επί πλέον ας μην λησμονούμε δύο στοιχεία.  Πρώτον: Ότι, ο δρόμος αυτός είναι δρόμος αγώνα,χαρακτηριστικό τού ελεύθερου ανθρώπου.Και δεύτερον:Οτι, η ελευθερία αφορά  κυρίως μια εσωτερική κατάσταση τού ανθρώπου ,όπως στο τέλος τού πονήματος αυτού τονίζεται.

 -Ο Γερμανός φυσικός  M.Schlick  λέγει ότι, όλες οι πρωταρχικές έννοιες  προέρχονται από την εμπειρία και ότι, κάθε τι άλλο συνιστά αυταπάτη.

-Δεν είναι εύκολο να τοποθετήσει κανείς ,στην μια ή την άλλη άποψη,τις θέσεις τού  Schrodinger .Γράφει (στο « Η φύση και οι Ελληνες..κλπ.» )  «..Η όλη εξέλιξη είναι εξαρχής αυστηρά αιτιοκρατική, ώστε αδυνατούμε να κατανοήσουμε με ποιο τρόπο μπορεί να αναφέρεται εξίσου  στη συμπεριφορά των όντων  συ μπεριλαμβανομένης φυσικά και τής δικής μας.Κι’ αυτό επειδή έχουμε τη συνείδηση  ότι, μπορούμε να επιλέγουμε σε μεγάλο βαθμό  τις κινήσεις τού σώματος μας,σύμφωνα με την ελεύθερη βούλησή μας .Αν όμως το πνεύμα ακόμη και η ψυχή μας  αποτελούνται από άτομα,τα οποία κινούνται κατά νομοτελειακό τρόπο τότε δεν υπάρχει καμία θέση  για την ηθική…Που υπάρχει ..χώρος  για ένα ηθικό νόμο ,όταν ο παντοδύναμος φυσικός νόμος δεν αφήνει απολύτως κανένα περιθώριο; ………….Αν …..θελήσουμε να αποδώσουμε όλα αυτά τα χαρακτηριστικά και στην ύλη που συνθέτει το σώμα μας….ερχόμαστε αντιμέτωποι  με πολύ μεγάλη δυσκολία που αφορά την ελεύθερη βούληση.

-Ο Einstein, δυσπιστεί προς την έννοια τής ελευθερίας τής βουλήσεως,γιατί θέλει έτσι ν’απαλλαγεί  από το  συναίσθημα τής ευθύνης.

 -Ο F.Nietsche ,αρνείται την ελευθερία τής βουλήσεως,δέχεται όμως ότι,ο άνθρωπος -ανήκει στο Σύμπαν,στην φύση και είναι ένα κομμάτι τού πεπρωμένου τού Σύμπαντος. Ενδιαφέρουσα είναι η ανάλυση που κάνει  στο  “Πέρα από το καλό και το κακό» . Γράφει: «Οι φιλόσοφοι συνηθίζουν να μιλάνε για την βούληση σαν να ήταν το πιο γνωστό πράγμα στον κόσμο….. Αλλά εμένα η βούληση μου φαίνεται πάνω από όλα κάτι το πολύπλοκο, κάτι που μόνο σαν λέξη έχει ενιαίο νόημα…». Συνεχίζει αναλύοντας τα περιεχόμενα μίας βούλησης: κατάσταση προς- και από-, αίσθηση, αίσθημα, σκέψη, πάθος (Affekt). Η ελευθερία της βούλησης χαρακτηριστικά τού φαίνεται σαν «πάθος υπερτέρησης» (Überlegenheit-Affekt). Υπάρχει εκεί εντολή, διαταγή. «Ένας άνθρωπος που βούλεται προστάζει κάτι μέσα του το οποίο υπακούει – ή για το οποίο νομίζει πως υπακούει». Από εδώ, στη «Βούληση για Δύναμη» (Wille zur Macht) είναι μικρή η απόσταση.

 -O σύγχρονος βρετανός φιλόσοφος Galen Strawson αναπτύσσει την σκέψη ότι. αν πάμε πίσω στα αίτια μίας απόφασης (που την νομίζουμε ελεύθερη) θα φτάσουμε σε κάποιο σημείο όπου ο Regressus, η αλυσίδα των αιτίων, θα τελειώσει – για τον απλούστατο λόγο ότι, κανένας δεν μπορεί να είναι η αιτία του εαυτού του. Η  έκφραση «ελεύθερη βούληση» απλά δεν έχει νόημα. λέξεις (a verbal issue). Πρόκειται για μία λανθασμένη αίσθηση (falsesensation o rseeming experience)  που συνδέεται με πολλές από τις δραστηριότητές μας την στιγμή που τις κάνουμε. Όταν τις ξανασκεφθούμε, συνειδητοποιούμε πως ήταν αναγκαίες και προκαθορισμένες.  Ακριβώς την σκέψη διατυπώνει και ο Schopenhauer. Νιώθουμε πάντα πως αποφασίζουμε ελεύθερα – αλλά όταν αργότερα αναλύσουμε την κίνησή μας βλέπουμε πως ήταν μέσα στα πλαίσια μίας αναγκαιότητας

-Ο Ε.Wilson (ό.π.201) γράφει: «..εφόσον τα γονίδιά μας κληρονομούνται και το περιβάλλον μας είναι μια σειρά από φυσικά γεγονότα    που έχουν τεθεί σε  κίνηση πριν από την γέννησή μας ,πώς μπορεί  να υπάρχει στον εγκέφαλό μας ένας πραγματικά ανεξάρτητος παράγοντας ; Και αυτός θα δημιουργείται από την αλληλεπίδραση γονιδίων και περιβάλλοντος. Φαίνεται λοιπόν πώς η ελεύθερη βούλησή μας είναι απλώς αυταπάτη»

Ο Κρισναμούρτιαναφερό0μενος στην  ελευθερία της σκέψεως την αρνείται και ότι , μπορούμε να  αρχίσουμενα ανακαλύπτουμε ελευθερία ,που δεν είναι μια διαδικασίατής σκέψεως και στην οποία ο νούς απλώς αντιλαμβάνεται όλες τις διαμάχες του νού και τις σχετικές επιδρασεις που αυτός δέχεται. (ό.π.S 12 βλ.και Παράρτημα)

 

 

- Ο καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας Π.Γέμπτος γράφει «Καθολικός φυσικός ντετερμινισμός είναι συμβατός προς την ελευθερία πράξης [compatibilism] που προϋποθέτει αιτιότητα μεταξύ απόφασης και πράξης καθώς και μεταξύ πράξης και επιδιωκόμενων σκοπών, αλλά είναι ασύμβατος προς την ελευθερία βούλησης που προϋποθέτει γνήσια δυνατότητα άλλως πράττειν’. Εν τω μεταξύ, η πρόοδος της κβαντομηχανικής κλόνισε την εικόνα μιας αιτιοκρατικά-μηχανιστικά διαρθρωμένης πραγματικότητας: με την απόρριψη της υπόθεσης των κρυμμένων μεταβλητών αναδείχθηκε ένας στοχαστικά δομημένος μικρόκοσμος με τυχαίες κατανομές των βασικών του στοιχείων. Η αρχική ωστόσο εντύπωση ότι, με αυτόν τον τρόπο, η ανθρώπινη ελευθερία μπορούσε να λάβει επιστημονική θεμελίωση αποδείχθηκε ανεδαφική, αφού η ελευθερία της βούλησης συνεπάγεται συνειδητές και ελεγχόμενες (όχι τυχαίες) πραξιακές επιλογές. Ιντετερμινισμός με βάση την τυχαιότητα και τη (μη αναγώγιμη) πιθανολογική διάρθρωση των επιστημονικών υποθέσεων δεν στηρίζει την ανθρώπινη ελευθερία ως επιλεκτική απόφαση μεταξύ εναλλακτικών δυνατοτήτων.

Στη σύγχρονη συζήτηση υποστηρίζεται σοβαρά από πολλούς μια θέση καθολικού ντετερμινισμού που αφήνει περιθώρια μόνο σε ελεύθερες’ επιλογές με βάση δεδομένες, εξωγενώς καθορισμένες, προτιμήσεις………. Το ερώτημα για την έκταση και τις προϋποθέσεις της ελευθερίας της βούλησης εξακολουθεί να είναι επίκαιρο. Ακραίος αναγωγισμός στη φυσικοβιολογική βάση και, συνεπώς, εξαφάνιση κάθε βαθμού ανθρώπινης ελευθερίας πρέπει ωστόσο να αποκλεισθεί. Έμμεση στήριξη σε αυτό προσφέρουν και οι κοινωνικές επιστήμες που, με υποθέσεις ορθολογικής συμπεριφοράς και αξίες ελευθερίας και ευημερίας, διευρύνουν σημαντικά το πληροφοριακό μας δυναμικό για τον κοινωνικό χώρο και προσφέρουν αποτελεσματικά κριτήρια ρύθμισης των διανθρώπινων σχέσεων και επιλογών.»

- Εντυπωσιακά είναι τα πειράματα του αμερικανού ερευνητή του εγκεφάλου Benjamin Libet,(τον οποίο προαναφέραμε) φυσιολόγου ερευνητή του Πανεπι στημί ου της Καλιφόρνιας, στο San Francisco,  κατά τη δεκαετία του 1980. Ο Libet επιχει­ρώντας να διερευνήσει το «νευρωνικό σημείο της βούλησης ,εζήτησε από πρόσωπα που απεφάσισαν να κάνουν μια κίνηση του χεριού τους να δηλώσουν τον ακριβή χρόνο (με βάση έναν μετρητή που είχαν στη διάθεσή τους) της σχετικής απόφασης ( προσδιορίζοντας παράλληλα -με την πίε­ση ενός πλήκτρου- το ακριβές χρονικό σημείο κατά το οποίο εμφανίστηκε η επι­θυμία για κίνηση.) Χρησιμοποιώντας ένα ηλεκτροεγκεφαλο γράφημα [EEG], εμέτρησε την ηλεκτρική δραστηριότητα του εγκε φάλου (το δυναμικό ετοιμότητας, όπως το ονόμασε) που προηγήθηκε όχι μόνο της κίνησης του χεριού αλλά και της απόφασης να γίνει αυτή η κίνηση. Αθροίζοντας και ερμηνεύο­ντας τα δεδομένα του πειράματος, ο Libet οδηγήθηκε τελικά σε ένα συμπέρασμα: Η εγκεφαλική δραστηριοποίη­ση του κινητικού φλοιού φαινόταν να προηγείται συστηματικό της αναφοράς περί «συνειδητής απόφασης». Με άλλα λόγια, δεν ήταν η «ελεύθερη βούληση» ε­κείνη που προκαλούσε την κίνηση των ά­κρων, αλλά ο εγκέφαλος των εθελοντών, ο οποίος φερόταν σαν να έχει προαπο φασίσει, ανεξάρτητα από τη συνειδητο­ποίηση ή μη της απόφασης αυτής (350 ms αργότερα).Με ισοδύναμη διατύπωση ο εγκέφαλος είναι βιολογικά ενεργός προτού ο άνθρωπος λάβει συνειδητή απόφαση.

-Η κριτική που ασκήθηκε στη δομή, τη διάταξη και τα αποτελέσματα του πειράμα τος επισήμανε τον περιορισμό του σε απλές επιλογές και όχι στις σύνθετες ορθολογικές και συγκινησιακές αποφάσεις  αλλά και την αναφορά σε μια έννοια βουλητικής ελευθερίας που προϋποθέτει έλεγχο των βιολογικών διεργασιών του εγκεφάλου από ψυχοπνευματικά φαινόμενα ..

-Όπως ήταν επόμενο, τα εν λόγω ευ­ρήματα αναστάτωσαν την επιστημονική κοινότητα, ενθουσιάζοντας τους υπέρμα­χους του «ντετερμινισμού» και προβλη­ματίζοντας τους υπολοίπους. συμπερι­λαμβανομένων και των σκεπτικιστών. Αργότερα, το πρωτοποριακό  εκείνο πεί­ραμα δέχθηκε σφοδρές κριτικές, στο στό­χαστρο των οποίων τέθηκαν οι μεγάλες μεθοδολογικές δυσκολίες (π.x. αδυναμία ακριβούς καταγραφής της υποκειμενικής βούλησης για κίνηση), καθώς και οι πε­ριορισμένες δυνατότητες γενίκευσης των ευρημάτων σε ανώτερες διανοητικές λει­τουργίες. Επιπλέον νεώτερα πειράματα και θεωρίες αμφισβήτησαν, ως έναν βαθ­μό, την αξιοπιστία της ασυνείδητης εγκε­φαλικής δραστηριότητας ως «προβλεπτι­κού δείκτη» μιας επερχόμενης κινητικής ενέργειας.

    Ετσι ο Angus Menuge ,καθηγητής Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Concordia, γράφει: « Αν εξετάσετε προσεκτικά τα πειράματα του Libet,θα διαπιστώσετε ότι, υπήρξε μια πρότερη  συνειδητή απόφαση  του υποκείμενου που συμμετείχε στο πείραμα, στην συνέχεια ακολούθησε το δυναμικό ετοιμότητας,,αμέσως μετά εμφανίστηκε η συνειδητοποίηση, του δυναμικού ετοιμότητας, και τέλος έγινε μια κίνηση.Οπότε μπορεί να ειπωθεί ότι, μια απώτερη συνειδητή απόφαση, ήταν το αίτιο της κίνησης, ακόμη και αν το εγγύτερο αίτιο είναι το δυναμικό ετοιμότητας»

-Ο Massimo Pegliucci ,καθηγητής φιλοσοφίας στο City College της Νέας Υόρκης, λέγει ,κινούμενος στο ίδιο μήκος κύματος αμφισβητήσεων  των αρχικών (αρχικών όπως εξηγείται πιό κάτω ) πειραμάτων του Libet,; « Τα πειράματα του Libet υποστηρίζουμε ότι, λαμβάνουμε μη συνειδητές αποφάσεις,προτού αποκτήσουμε επίγνωση ότι, τις έχουμε λάβει .Αμφιβάλλω αν θα εκπλαγεί αυτός που θα έχει πιάσει στον αέρα, ένα αντικείμενο που πέφτει προτού συνειδητοποιήσει τι έκανε. Αμφιβάλλω επίσης ότι, οποιοσδήποτε θα έπαιρνε στα σοβαρά, αυτού του είδους την εμπειρία, ως απόδειξη του ότι ,η συνείδηση, δεν υπεισέρχεται στην εκούσια λήψη αποφάσεων»

-Ένα πείραμα    του Ithak Fried καθηγητού νευροχειρουργικής και Ψυχιατρικής της Ιατρικής Σχολής David Geffen του Πανεπιστημίου UCLA απέδειξε   ότι,το δυναμικό ετοιμότητας  δεν είναι κάποιο αόριστο προπαρασκευαστικό σήμα αλλά περισσότερο εγκεφαλική δραστηριότητα  , αν ένα άτομο θα κινηθεί και  ποιο χέρι θα κινήσει προτού[υ το ίδιο άτομο αποφασίσει συνειδητά γι αυτές τις ενέργειες.»

  - Τελικά, και ο ίδιος ο Libet κατέ­φυγε μεταγενέστερα σε μια «μετριοπαθέ­στερη» ερμηνεία, υποστηρίζοντας πως, ακόμη κι αν στερούμαστε «ελεύθερης βούλησης» με τη συμβατική έννοια του ό­ρου, διαθέτουμε κατά πάσα πιθανότητα «ελεύθερη άρνηση» ή «δικαίωμα βέτο», με  άλλα λόγια μια μορφή αντίστασης στις υποδόριες εγκεφαλικές αποφάσεις, μέσω μιάς εκούσιας ανασταλτικής εντολής.

-Διερωτώμαι: Αυτό  δεν συνιστά (τουλάχιστον μορφή )ελευθέρας βούλησης; Όταν  ο άνθρωπος έχει να επιλέξει μεταξύ 4 εναλλακτικών λύσεων και του αναγνωρίζεται η ελευθερία βουλήσεως στο να απορρίψει τις 3,οπότε κατά λογική συνέπεια,επιλέγει την απομένουσα τετάρτη,αυτό δεν ισοδυναμεί με την ελευθερία να επιλέξει την τετάρτη; Υπενθυμίζουμε ότι ,ελευθέρα βούληση είναι η ικανότητα,να επιλέγουμε μεταξύ γνησίων εναλλακτικών λύσεων.(και η επίλογή γίνεται δια του αποκλεισμού-αρνήσεως μερικών προς όφελος μιάς)

-         Ο Yuval Noah Harari αφού σημειώνει πως  η απόδοση ελεύθερης βούλησης  στους ανθρώπους δεν είναι ηθική κρίση και ότι,υπάρχει ο ισχυρισμός  πως συνιστά πραγματολογική  περιγραφή του κόσμου  λέγει ότι, η επιστήμη του 21^ουαιώνα--- που δεν ασχολείται  με ζητήματα αξίας, -- υπονομεύει τα θεμέλια βούλησης της  φιλελεύθερης τάξης  και  δεν δέχεται την ελευθερία της βουλήσεως στον άνθρωπο.Γράφει,  πως αν οι άνθρωποι  είναι ελεύθεροι   δεν θα ήταν δυνατόν να τους διαμορφώσει η φυσική  επιλογή,ότι, ναι μεν  ο άνθρωπος έχει την ικανότητα να ενεργεί συμφώνως με τις επιθυμίες του, αλλά δεν έχει την ικανότητα να τις επιλέγει,απλώς τις αισθάνεται και ενεργεί αναλόγως,    ότι,  πειράματα έχουν αποδείξει πώς  σαρωτές εγκεφάλου μας επιτρέπουν σήμερα,να προβλέπουμε τις επιθυμίες και τις επιλογές του ανθρώπου και μάλιστα πριν τις συνειδητοποιήσουν οι ίδιοι .(ό.π.282 επ.)  πράγμα που  για αρκετούς, αναιρεί την ύπαρξη ελεύθερης βούλησης ότι,ειδικώτερα έχει αποδειχθεί  πειραματικώς  πώς τα νευρωνικά συμβάντα στον εγκέφαλο  που δείχνουν την απόφαση του ατόμου ξεκινούν από μετρικές εκατοντάδες χιλιοστά του δευτερολέπτου μέχρι και μερικά δευτερόλεπτα, προτού το άτομο  αποκτήσει επίγνωση τής επιλογής του,,ότι, το τελευταίο καρφί  στο  φέρετρο, της ελευθερίας  το βάζει   η θεωρία της εξέλιξης,καθώς στην εξέλιξη δεν ταιριάζουν οι αιώνιες ψυχές και δεν μπορεί να καταπιεί  την ιδέα της ελεύθερης βούλησης,γιατί αν οι άνθρωποι ήσαν ελεύθεροι πώς θα μπορούσε να τους διαμορφώσει η φυσική επιλογή; Ότι, ερώτημα είναι  πώς επιλέγουμε τις επιθυμίες μας, ότι, στην πραγματικότητα δεν τις επιλέγουμε,ότι αν οι οργανισμοί  όντως  δεν διαθέτουν ελεύθερη βούληση τότε μπορούμε να τους χειραγωγήσουμε ή ακόμη και να ελέγξουμε τις επιθυμίες τους,με φάρμακα ,γενετικό  σχεδιασμό  ή άμεσο ερεθισμό του εγκεφάλου, και ότι μια τέτοια χειραγώγηση  έχει αποδειχθεί πειραματικώς ότι,ο εαυτός μας που  βιώνει   και ο εαυτός μας που αφηγείται ,συνδέονται μεν στενώς αλλά είναι εντελώς διαφορετικές οντότητες,ότι,παρόλα αυτά ο φιλευθερισμός δεν θα εξαφανιστεί επειδή η επιστήμη  έχει συμπεράνει πώς δεν υπάρχουν ελεύθερα άτομα,ότι,συνέπεια των νέων αντιλήψεων είναι  και ΄ότι  ενδέχεται στον 21^ο αιώνα η πλειονότητα των ανθρώπων   να απωλέσουν την στρατιωτική και οικονομική τους αξία

-         - Η θέση τού Καζαντζάκη (ίσως να) αποτυπώνει  μια θέση  στο « Το μάθημα τής πεταλούδας¨»

Παραθέτω:

«Θυμήθηκα κάποιο πρωί, που είχα πετύχει σ’ένα πεύκο ένα κουκούλι πεταλούδας, τη στιγμή που έσκαζε το τσόφλι κι ετοιμάζουνταν η μέσα ψυχή να προβάλει.

Περίμενα, αργούσε κι εγώ βιαζόμουν. Εσκυψα τότε απάνω της κι άρχισα να τη ζεσταίνω με την ανάσα μου. Τη ζέσταινα ανυπόμονα, και το θάμα άρχισε να ξετυλίγεται μπροστά μου, με γοργό ρυθμό. Το τσόφλι άνοιξε όλο, η πεταλούδα πρόβαλε. Μα ποτέ δε θα ξεχάσω τη φρίκη μου, τα φτερά της έμεναν σγουρά, αξεδίπλωτα όλο  της το κορμάκι έτρεμε και μάχουνταν να τα ξετυλίξει.

Μα δεν μπορούσε, μαχόμουν κι εγώ με την ανάσα μου να την βοηθήσω. Τού κάκου, είχε ανάγκη από υπομονετικό ωρίμασμα και ξετύλιγμα μέσα στον ήλιο και τώρα πια ήταν αργά. Η πνοή μου είχε ζορίσει την πεταλούδα να ξεπροβάλει πριν της ώρας, ζαρωμένη κι εφταμηνίτικη. Βγήκε αμέστωτη,κουνήθηκε απελπισμένη και σε λίγο πέθανε στην παλάμη μου.

Το πουπουλένιο κουφάρι αυτό τής πεταλούδας θαρρώ πως είναι το μεγαλύτερο βάρος που έχω στη συνείδησή μου. Και να, σήμερα κατάλαβα βαθιά..

Είναι θανάσιμο αμάρτημα να βιάζεις τους αιώνιους νόμους, έχεις χρέος ν’ ακολουθείς τον αθάνατο ρυθμό μ’ εμπιστοσύνη.

Η μικρή ετούτη πεταλούδα, που σκότωσα γιατί παραβιάστηκα να την αναστήσω, ας ήταν να πετούσε πάντα μπροστά μου και να μού δείχνει το δρόμο. Κι έτσι μια πεταλούδα που πρόωρα πέθανε να βοηθήσει μιαν αδερφή της, μιαν ανθρώπινη ψυχή, να μη βιάζεται και να προφτάσει να ξετυλίξει με αργό ρυθμό τις φτερούγες!

-O Νίκος Δήμου λέγει  «Είναι ενδιαφέρον να μιλάει κανείς  σε ψυχιάτρους και ψυχοθεραπευτές για ελευθερία τής βουλήσεως, όταν όλη η δουλειά τους είναι να βρίσκουν αιτίες για ψυχικές καταστάσεις, συμπεριφορές και πράξεις. Θα έλεγε κανείς ότι, η έννοια τής ελεύθερης βούλησης είναι ασυμβίβαστη με την ψυχιατρική. Μία απόφαση χωρίς αίτια, χωρίς κίνητρα, (αυτό σημαίνει ελεύθερη) θα ήταν αδύνατο να ερευνηθεί επιστημονικά. Θα ανήκε στον χώρο της μεταφυσικής – από τον οποίο έτσι κι αλλιώς προέρχεται η ιδέα μίας ελεύθερης βούλησης.(  το χωρίς κίνητρα.χωρίς σκοπό,χωρίς στόχο ειλικρινώς δεν το καταλαβαίνω-για ανθρώπους με συνείδηση μιλάμε)

  Και  συνεχίζει:

«Θυμάμαι ακόμα τον καθηγητή μου στο Μόναχο Kurt Schilling που για το πρόβλημα αυτό μας είχε αφηγηθεί μία ιστορία.

«Ένας άνθρωπος στέκεται σε μία κεντρική πλατεία και κοιτάζει ψηλά. Κοιτάτε κι εσείς και δεν βλέπετε κάτι. Τον ρωτάτε: γιατί κοιτάς ψηλά; Σας απαντάει: Έτσι. Τον πιστεύετε; Σίγουρα όχι. Κι όμως, αν δεν αποδέχεστε το ‘έτσι’ έχετε ήδη απορρίψει την ελευθερία της βούλησης. Γιατί η ελευθερία αυτή είναι ακριβώς το ‘έτσι’ – η πράξη χωρίς αιτία και χωρίς κίνητρο».

 

ΤΟ  ΙΣΛΑΜ

Οπως γράφει  ο Αδωνις ( Αλι Αχμαντ Σαιντ Εσμπερ) στο βιβλίο του " Βία και Ισλάμ¨το Ισλάμ δεν δέχεται πώς υπάρχουν περιθώρια ελευθερίας για τον Ανθρωπο.-ο οποίος απλώς επαναλαμβάνει και μιμείται.Τη ζωή του μουσουλμάνου   δεν τη σφραγίζει το στοιχείο της δημιουργίας αλλά ο μιμητισμός και η επανάληψη.Στη ζωή του και στο έργο του προσπαθεί να μιμηθεί το υπόδειγμα ζωής τού προφήτου και των στενών συνεργατών του.Κάθε δημιουργία είναι αίρεση  και κάθε αίρεση οδηγεί στη κόλαση.Σε αντίθεση με τον Σαρτρ που δέχεται ότι, η ύπαρξη προηγείται της ουσίας, το Ισλάμ δέχεται ότι, η ουσία προηγείται τής ύπαρξης.Ο μη μουσουλμάνος έχει δύο επιλογές.Η δηλώνει άπιστος,οπότε πρέπει να αποδοκιμάζεται,ακόμη και να εξοντώνεται,ή πρέπει να δεχθεί να ζήσει υπό την αιγίδα ενός ισλαμικού καθεστώτος.

 

-Εχει γραφεί ότι,δεν πρέπει να συγχέουμε την  κατά φύση( όπως συνήθως την εννούμε) πράξη με την  ελεύθερη πράξη, με την ορθή πράξη.

Ετσι:

 -Ο  βρετανός φιλόσοφος Galen Strawson αναπτύσσει την σκέψη ότι, αν πάμε πίσω στα αίτια μίας απόφασης (που την νομίζουμε ελεύθερη) θα φτάσουμε σε κάποιο σημείο όπου ο Regressus, η αλυσίδα των αιτίων, θα τελειώσει – για τον απλούστατο λόγο ότι, κανένας δεν μπορεί να είναι η αιτία τού εαυτού του.

 -Η εξελικτική θεωρία ,εισάγει την έννοια της «δαρβινικής πλάνης». Σύμφωνα με τον εξελικτικό βιολόγο Λευτέρη Ζούρο,  η πλάνη αυτή,αναλύεται σε τέσσερεις προτάσεις: 1. Η διαδικασία τής οποίας είμαστε το αποτέλεσμα δεν οδηγεί κατ’ ανάγκη στην αντικειμενική γνώση του κόσμου. 2. Μεταξύ μιας ορθής και μίας λανθασμένης άποψης θα επικρατήσει εκείνη που προκαλεί την ταχύτερη εξάπλωση τού γονιδίου,  3. Αν το γονίδιο που εξαπλώνεται γρηγορότερα επάγει την λανθασμένη εντύπωση, τότε έχουμε μία «δαρβινική πλάνη». 4. Οι δαρβινικές πλάνες απορρίπτονται μέσω της επιστήμης.

 Στις Δαρβινικές πλάνες συγκαταλέγει η επιστήμη την ιδιοκεντρική πλάνη, την τελεολογική, τις μεταφυσικές δοξασίες – και την αυταπάτη για την ελευθερία τής βούλησης. Πρόκειται για πλάνες που μας βοηθάνε να ανταπεξέλθουμε στη μάχη τής εξέλιξης – κάτι σαν «ζωτικά ψεύδη». Για μερικές μάλιστα, όπως οι μεταφυσικές δοξασίες, υπάρχει υπόνοια πως είναι καταγραμμένες και στο DNA μας.

Εχει γραφεί πώς δεν μπορεί κανείς να  φανταστεί με ποιον πειραματικό ή λογικό τρόπο μπορεί να αποδειχθεί η ελευθερία.Και οι αμφισβητούντες το αυτεξούσιο,παραπέμπουν στην ιστορία με το γάιδαρο τού μεσαιωνικού φιλόσοφου Μπουριντάν. Ο μυθικός αυτός γάιδαρος πέθανε τής πείνας ανάμεσα σε δύο ίδια δεμάτια χόρτου, τα οποία αποτελούσαν ακριβώς ίσα κίνητρα απόφασης!.

 

Η ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΗ ΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΗ  ΔΕΝ ΔΕΧΕΤΑΙ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ  ΤΗΣ ΒΟΥΛΗΣΗΣ.

Ο  Luther δέχεται ότι,  δεν υπάρχει ελευθερία βουλήσεως,λέγοντας, ότι ,όσοι την δέχονται, αρνούνται Τον Χριστό, αφού αν υπήρχε, δεν θα μπορούσαν οι Γραφές να προφητέψουν την έλευσή του.(: Και η έννοια ,η λειτουργία του Χρόνου;εκτός από πολλά άλλα;)

Ο Zwingly  δέχεται ότι,τα πάντα προέρχονται από τον Θεό,ακόμα και  η αμαρτία τού Αδάμ.Τα κτίσματα δεν μπορούν να κάνουν τίποτε μόνα τους.Υπάρχει απόλυτος προορισμός.Η δικαίωση προέρχεται μόνον από την πίστη, όχι από έργα.

Ο   Kalvin δέχεται τα ίδια.Ότι, δηλαδή υπάρχει απόλυτος προορισμός που πηγάζει από την αιώνια θέληση Τού Θεού για την τύχη κάθε άνθρώπου αν θα σωθεί ή  θα απωλεσθεί-ανεξάρτητα από την ηθική του  ποιότητα ή τα έργα του.

 

ΤΟ ΦΥΣΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ

Η έλλειψη  κάθε καταναγκασμού ή οποιουδήποτε συμβατικού περιορισμού, ήταν χαρακτηριστικό τής πρωτόγονης περιόδου τής Ανθρωπότητας, πριν από την δημιουργία των κοινωνιών.Η αύξηση όμως τού πληθυσμού, η ανάγκη μιάς οργάνωσης,επέβαλαν την θέσπιση κανόνων. Οι πόλεμοι επίσης επέφεραν αλλαγές. Ετσι εκτός άλλων, εδημιούργησαν δούλους,χαρακτηριστικό των αρχαίων χρόνων, όπου η ελευθερία ήταν προνόμιο μιάς τάξεως, με αποτέλεσμα, στον τομέα τουλάχιστον τής λεγόμενης πολιτικής ελευθερίας ,να δημιουργηθούν ανάλογες απόψεις.

Κατά την   θεωρία τού φυσικού Δικαίου,----( θεωρία αναπτυχθείσα  κυρίως τον 17ον αι.) παραπλεύρως τού θετικού, υπάρχει ένα άλλο δίκαιο-το φυσικό δίκαιο, που απορρέει από τη λογική και ακολουθεί την φύση τού ανθρώπου---(θεωρία που  έχει δεχθεί αμφισβήτηση καθώς και η θεωρία τής ιστορικής σχολής,κατά την οποία το δίκαιον συμπληρώνεται και κατανοείται όχι από την ανθρώπινη λογική αλλά από την λαική αντίληψη  που ισχύει σε μια δεδομένη ιστορική στιγμή, δηλαδή, έχει σχέση με την ιστορία ενός Λαού,τα ήθη –έθιμα κλπ.)---η ελευθερία είναι φυσικό δικαίωμα ,αναφαίρετο και απαράγραπτο,προερχόμενο από τον Θεό.

  Στην  αρχαία Ελλάδα, η έννοια τού φυσικού δικαίου, χάρις κυρίως στους σοφιστές και αργότερα  στους στωικούς,ιδίως μετά τις κατακτήσεις τού Μεγάλου Αλεξάνδρου- και την επικοινωνία μεταξύ λαών ,  αναπτύχθηκε αρκετά, με την κριτική  κυρίως,που αυτοί ασκούσαν στους κοινωνικούς και πολιτικούς θεσμούς. Ο Αριστοτέλης δικαιολογούσε την δουλεία,λέγοντας ότι, άλλοι γεννήθηκαν για δούλοι και άλλοι για να είναι ελεύθεροι, παρόλο που όπως σημειώνει ο  καθηγητής Γεωργούλης στον  Αριστοτέλη οφείλεται  ο ορισμός τού φυσικού δικαίου.Την άποψη τού φυσικού δικαίου,ακολούθησαν οι κατά άλλα αριστοτελικοί, Ισίδωρος, επίσκοπος Σεβίλλης,γύρω στον 6ο αι.μ.Χ. και ο Θωμάς ο Ακινάτης.Οι ιδέες αυτές κατέστησαν πολιτικά αξιώματα κατά τον 18ο αιώνα,οπότε και απέκτησαν πρακτική σημασία ,αποτυπωθείσες, στην δήλωση τής αμερικανικής ανεξαρτησίας το 1776,και λίγο αργότερα στην δήλωση των δικαιωμάτων τού ανθρώπου το 1789,από την Γαλλική Επανάσταση, κατά την οποία όλοι οι άνθρωποι γεννήθηκαν ελεύθεροι και με ίσα δικαιώματα.

O Αντιφών(5ο-4ο αι,)αν δεν είναι  ο πρώτος είναι πάντως ένας από τους πρώτους κήρυκες τής θεωρίας τού φυσικού δικαίου και τής έννοιας τής  ισότη τας,υποστηρίξας  την αντίθεση,ανάμεσα στους νόμους τής πολιτείας που κρίνει ως αυθαίρετους και το  δίκαιο τής φύσης,που είναι αναγκαίο.(«…τα μεν γαρ των νόμων επίθετα  τα δε τής φύσεως αναγκαία …..πολλά των κατά νόμον δικαίων πολεμίων τη φύσει κείται….»).Την αντίθεση των όσων η φύση καθιερώνει με τους νόμους,διετύπωσε και ο Καλλικλής,όπως σε άλλο σημείο τού πονήματος σημειώνεται.-Συσχετίζοντας το «κατά φύσιν» με τους νόμους, ο Καλλικλής, θεωρούσε την ισότητα που επιβάλλεται με τους νόμους αφύσικη κατάσταση που επιδιώκουν οι αδύνατοι.(« ..οίμαι οι τιθέμενοι τους νόμους οι ασθενείς άνθρωποι εισίν και οι πολλοί….»

 

ΤΟ ΘΕΤΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ ΚΑΙ Η ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΤΗΣ ΒΟΥΛΗΣΕΩΣ

 Στην  Νομική  Επιστήμη και πάντοτε κατά το θετικό Δίκαιο,η ορθή συμπεριφορά συνδέεται  με την  σύννομη συμπεριφορά. Πρόκειται δηλαδή για δυνατότητα δοτή(αφού δίνεται από τον νόμο),σχετική(αφού ο νόμος μπορεί να μεταβληθεί)  και δυνητική,(αφού είναι μονομερώς ανακλητή) .Κατά τα άλλα η νομική Επιστήμη ,θεωρεί τον άνθρωπο κατά κανόνα  υπεύθυνο για τις πράξεις του,υπολαμβάνοντας έτσι,ότι, έχει ελευθερία βουλήσεως. (Εξαιρέσεις,επί ελλείψεως καταλογισμού,πλάνης κλπ).

 

ΚΟΙΝΩΝΙΑ   ΚΑΙ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΤΗΣ ΒΟΥΛΗΣΕΩΣ

  Η Κοινωνία είναι δομημένη πάνω  στην άποψη ότι, ο άνθρωπος είναι  ελεύθερος-Δεν δικαιολογείται διαφορετικώς η τιμωρία πού χωρίς την παραδοχή-προυπόθεση αυτή,θα ήταν αντίθετη προς το ηθικό της και λογικό υπόστρωμα και ειδικώς ως προς τους νόμους, θα ήταν αντίθετη και προς την φιλοσοφία τόσο τού θετικού,όσο και τού φυσικού δικαίου( για κείνους που δέχονται την ύπαρξη του,και το προσδιορίζουν με σαφήνεια)

(Ο  Barack Obama  αναφερόμενος στις(αμερικανικές) αξίες έλεγε ότι, οι αξίες αυτές έχουν τις ρίζες τους σε μια βασική αισιοδοξία για την ζωή και μια πίστη στην ελεύθερη βούληση.)

 

Η ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΤΗΣ ΒΟΥΛΗΣΕΩΣ ΣΕ ΣΧΕΣΗ ΜΕ ΤΟ ΣΥΜΠΑΝ - ΤΟ ΚΑΚΟ-ΤΟ ΚΑΛΟ – ΤΟΝ  ΘΕΟ-

 

Μια  «ανώμαλη» έως   «ασεβής»  σκέψη,ένα ψάξιμο,άκρως επικίνδυνο  και ίσως ατελέσφορο εκ προοιμίου ,αφού παραγνωρίζει την έννοια τού μυστηρίου.

 Δηλαδή:

Αν   διακρίνουμε τις πράξεις (με την ευρεία έννοια τής λέξεως) σε καλές και κακές σημαίνει ότι, παραδεχόμαστε το Κακό ως πραγματικότητα.( « δεν νοείται ευκόλως το κακό ως απλή απουσία του καλού»)

Αν το κακό δεν υπήρχε λογικώς δεν θα υπήρχε θέμα επιλογής μεταξύ καλού και κακού,δεν θα υπήρχε θέμα ελευθερίας βουλήσεως. Ολες οι πράξεις από πλευράς αξιολογήσεως,θα ήταν αδιάφορες για την ηθική. Γι αυτό και ο W.J.Schelling  διερωτάται « μήπως πρέπει να αρνηθούμε την πραγματικότητα τού κακού οπότε συγχρόνως εξαφανίζεται η πραγματική έννοια τής ελευθερίας……Αν υπάρχει ελευθερία βουλήσεως πλήττεται η παντοδυναμία τού Θεού; Για να πούμε όχι ,πρέπει να δεχθούμε πώς η ελευθερία αυτή κείται,-κινείται --εκδηλώνεται μέσα σε πλαίσια που η παντοδυναμία επιτρέπει,που δεν θίγει σε τίποτε ούτε τον Θεικό σχεδιασμό,ούτε την θεική βούληση,αλλά παίρνει την  μορφή μιάς δοκιμασίας   για ποιο σκοπό όμως; Ανατολικές σκέψεις λέγουν ότι, έτσι εμπλουτίζεται με πείρα η ατομικότητα,που βρίσκεται πίσω από την προσωπικότητα,έτσι ώστε ο άνθρωπος να φθάσει στην τελειότητα. Αλλά αυτό έχει σχέση με το Σύμπαν ,με το Θεό;.Αλλες σκέψεις ομιλούν  για ανάσταση ζωής και για ανάσταση κρίσεως.Ναί αλλά γιατί να έχουν γίνει έτσι τα πράγματα; Μήπως ο άνθρωπος συμμετέχει ,καθορίζει  έστω και σε μικρό ποσοστό την πορεία τού Σύμπαντος;;.. Μήπως  επαναφέρουμε έτσι με νέο ένδυμα το παληό ερώτημα : Γιατί να υπάρχει ο κόσμος; Γιατί κάτι, αντί για τίποτε;»

 

 

Απόψεις τού π.Νικ.Λουδοβίκου

 

 Πριν καλά - καλά τελειώσει ο δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος, ο σημαντικός Άγγλος συγγραφέας C. S. Lewis εξέδωσε, το 1944, το μυθιστόρημα του Perelandra, θέλοντας να διηγηθεί ξανά την ιστορία του Κήπου τής Εδέμ. Το κύριο θέμα φαίνεται να είναι  η έννοια τού Κακού,αλλά καθώς  η έννοια αυτή,συνδυάζεται, με την έννοια τής Ελευθερίας, παραθέτουμε  σχετικές απόψεις του π.Ν.Λουδοβίκου.

 Σχολιάζει λοιπόν ο  π. Ν. Λουδοβίκος(εν Περιοδικό "Σύναξη", τεύχος 95, Απρ - Ιουν 2005.)

«Η Perelandra είναι ένας άλλος πλανήτης τού ηλιακού μας συστήματος, αυτός που οι γήινοι αποκαλούν Αφροδίτη, και είναι όμως απολύτως κατοικημένος από λογικά όντα τα οποία, όμως, μαζί με τον πλανήτη τους ζουν -ω τού θαύματος- μέσα στον παράδεισο, όπως ακριβώς μας περιέγραψε τον τελευταίο ένας Αυγουστίνος ή ένας Μ. Βασίλειος: πλήρης αρμονία, γαλήνη και αφθαρσία παντού, απόλυτη απουσία πόνου, ασθένειας, θλίψεων και αγωνιών, ευτυχία απερίσταλτη και αδιατάρακτη. Ο Θεός (τον οποίο στον πλανήτη αυτό αποκαλούν Maledi) θα αποστείλει εκεί έναν γήινο σοφό (ο οποίος στο μυθιστόρημα είναι μάλιστα πανεπιστημιακός καθηγητής) ονόματι Ransom (λέξη που στα αγγλικά σημαίνει την απολύτρωση), για να πληροφορήσει τους αθώους κατοίκους για τον κίνδυνο τού κακού τον οποίο στο βιβλίο αντιπροσωπεύει ο Weston, ένας δαιμόνιος γήινος, που οπλισμένος αντιμετωπίζει τους κατοίκους τού πλανήτη όπως ένας άποικος τους αγαθούς ιθαγενείς, θέλοντας να τους διαφθείρει και στη συνέχεια να τους υποτάξει (δεν είναι τυχαίο δε πως το όνομά του προέρχεται από την λέξη West - η Δύση).

Ο Ransom, μόλις βρίσκεται στην Perelandra, συγκλονίζεται: διαπιστώνει αμέσως πως οι αισθήσεις του λειτουργούν διαφορετικά, πολύ βαθύτερα και καθαρότερα, ο νους του γαληνεύει απροσδόκητα, το σώμα του ελαφρώνει. Ποτέ δεν ένοιωσε τη γεύση, την ακοή του και την όρασή του τόσο ζωντανές, ενώ πλήρης αφοβία τον καταλαμβάνει τα άγρια ζώα είναι φίλοι παιγνιώδεις. Κατάπληκτος και συγκλο νισμένος συναντά την Εύα τής Perelandra, την Κυρία (Lady), όπως αποκαλείται στο βιβλίο, χωρίς διόλου να σοκάρεται με την γυμνότητα της. «Έρχομαι εν ειρήνη», την χαιρετά τραυλίζοντας. «Και τι θα πει ειρήνη;», τού απαντά εκείνη. Μη έχοντας ποτέ γνωρίσει το κακό, δεν φοβάται κανέναν και τίποτα. Όπως τα πολύ μικρά παιδιά, όλη η ζωή της είναι αυτή η «ειρήνη» - τίποτε άλλο δεν γνωρίζει..

Θ' αφήσω κατά μέρος την εξέλιξη τής πάλης μεταξύ καλού και κακού, που συνιστούν την συνέχεια τού μυθιστορήματος (όχι φυσικά προτού σας διαβεβαιώσω, για να μην αγωνιάτε, πως η έκβασή της υπήρξε αίσια), για να σχολιάσω αυτόν τον μικρό διάλογο λίγο περισσότερο και να εισέλθουμε έτσι στο θέμα μας.

Παρά την αναμφισβήτητη λοιπόν ευτυχία των κατοίκων τής Perelandra, ο Ransom - Λυτρωτής γήινος φαίνεται να ξέρει πολύ περισσότερα από αυτούς, μ' όλα τα βάσανα και την αλλοτρίωσή του. Οι ευτυχισμένοι αυτόχθονες τού διαπλανητικού Παραδείσου είναι πράγματι εντελώς ανυπεράσπιστοι μπροστά στην άλλη όψη τού Είναι - Αγαθού, απέναντι, εννοώ, στο Μηδέν - Κακό, το οποίο ωστόσο, παρ' όλο που δεν «είναι», είναι απολύτως πραγματικό, δρα υποδόρια και αποτελεσματικά, απειλώντας να καταστρέψει –στ' αλήθεια!- το παν. Γι' αυτό ακριβώς άλλωστε ο Θεός αποστέλλει τον Λυτρωτή - Προφήτη Ransom σ' αυτούς (και δεν διαλέγει προς τούτο έναν από δαύτους): είναι η γνώση τού Μηδενός ή του Κακού, αν θέλετε, που καθιστά ικανό τον γήινο σοφό να διαφυλάξει το Είναι - Αγαθό. Αυτό σημαίνει όμως πως το κακό είναι υπαρξιακά και οντολογικά αναπόφευκτο; Πως είναι μια προϋπόθεση τού Αγαθού κατ' ανάγκην; Πως ανήκει, θα λέγαμε τολμηρά, στο είναι τού Αγαθού (επομένως και τού Θεού!); Τελικά το κακό ανήκει στο Είναι των όντων, κι αν όχι που ανήκει;

Στα ερωτήματα αυτά θα προσπαθήσουμε να δώσουμε μια πρώτη απάντηση, διατρέχοντας την φιλοσοφική και την θεολογική παράδοση και καταλήγοντας στη μοντέρνα Γενετική, τής οποίας οι αναζητήσεις συνδέονται παράδοξα με τις παραπάνω παραδόσεις.

ΙΙ Δεν υπάρχει αμφιβολία πως η διάκριση Καλού και Κακού διατρέχει με πολλές μορφές την αρχαία ελληνική σκέψη. Ο φόβος του χάους, της αμετρίας, της Ύβρεως, του μη-όντος κατατρέχει βαθιά τον αρχαίο Έλληνα, γι' αυτό και ήδη στους Προσωκρατικούς όλες oι οντολογικές έννοιες περί του Όντος -και τέτοιες είναι όχι μόνον ο ηρακλείτειος Λόγος ή ο αναξαγόρειος Νους ή ο πυθαγόρειος αριθμός ή το παρμενίδειο Όν, αλλά και το Άπειρο τού Αναξίμανδρου και η Φιλότης τού Εμπεδοκλή και το αντίθετο τού κενού φυσικό άτομο του Λεύκιππου και του Δημόκριτου (Βλ. π. Ν. Λουδοβίκου, θεολογική Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Φιλοσοφίας, Βιβλίο 1, Πουρναράς, Θεσσαλονίκη 2003, σ.σ. 31-138) - αντιπαραθέτοντας σ' αυτό ακριβώς το μη Όν το οποίο με διάφορες μορφές, όπως είπαμε παραπάνω, εκφράζει στο ηθικό πεδίο το Κακό. Πολύ περισσότερο στον Πλάτωνα, στου οποίου το έργο το Κακό συνδέεται [είτε ως άγνοια και απουσία φρονήσεως (Πρωτ. 355 e ), είτε ως νόσος της ψυχής (Σοφιστ. 228 e ), είτε ως πτώση της ψυχής απ' τον υπερουράνιο τόπο (Φαίδρος 246 e ), είτε ως κατά φύση κακότητα της ύλης στον Τίμαιο (42 e )] με την απάτη και το ξεγέλασμα αυτού του ψεύτικου κόσμου. Ο οποίος, όπως το βλέπουμε στο μύθο του Σπηλαίου «της Πολιτείας», αδυνατεί να στραφεί προς τον επουράνιο Ήλιο του Αγαθού, και τον κόσμο των Ιδεών (ό.π. σ.σ. 159-177).

Μη ον το Κακό και στον Αριστοτέλη (Μετ. VIII, 9,1051α), αφού δεν ανήκει στον κόσμο των πραγματικοτήτων, ενώ στον Πλωτίνο το Κακό ταυτίζεται εν τέλει με την ύλη (Ενν. 1,8,3), αφού αυτή είναι τόσο απομακρυσμένη από το Εν/Αγαθό, το οποίο είναι ωστόσο η μακρινή πηγή της. Ως οντολογική αρχή το Κακό θα εμφανισθεί κατ' ουσίαν μόνον στον Μανιχαϊσμό, την ιουδαιοχριστιανίζουσα αυτή ανατολική διαρχική αίρεση, η οποία θέτει δύο ακριβώς αρχές στο Σύμπαν, αντιμαχόμενες μεταξύ τους. Εδώ κομμάτια ολόκληρα του κόσμου είναι κακά, φτιαγμένα από το Κακό, ενώ άλλα -τα πιο πνευματικά- είναι φτιαγμένα από το Καλό και η μεταξύ τους συμφιλίωση είναι αδύνατη.

III Όσον αφορά τώρα στη χριστιανική θεολογία, η θέση τόσο της ανατολικής - ελληνικής όσο και της δυτικής - λατινικής παράδοσης φαίνεται κατ' αρχήν ταυτόσημη και προς αυτήν της αρχαίας φιλοσοφίας. Έτσι ο Ωριγένης από τη μια μας βεβαιώνει (De Princ. II, 9, 2  In Joh. 4, II, 17) πως ο Θεός δεν είναι ο Δημιουργός του κακού (με κ μικρό πλέον, αφού μόνον ο Θεός συνιστά το όντως Είναι) και πως αυτό δεν διαθέτει μια δική του υπόσταση ή ζωή ή ουσία -υφίσταται ως άρνηση του αγαθού, μία ιδέα που θα συναντήσουμε πολλές φορές στη Δυτική σκέψη μέχρι τον Έγελο. Ο Αυγουστίνος από την άλλη (π.χ. Conf. Ill, 7,12) μας βεβαιώνει παρομοίως ότι, το κακό δεν υπάρχει ως ένα μεταξύ των όντων, αλλά συνίσταται ως άρνηση του αγαθού, privatio boni. Είναι μια απλή απουσία του αγαθού, της οποίας φυσικά δεν είναι δημιουργός ο Θεός (De quaest. 83, 24).

Με τον Αυγουστίνο ωστόσο αρχίζει μια σειρά μεγάλων προβλημάτων περί το κακό, τα οποία ταλανίζουν Δύση και Ανατολή μέχρι σήμερα. Θα καταλάβετε τι εννοώ όταν σας αναφέρω πως ο Αυγουστίνος είναι αφενός εκείνος ο οποίος συνέδεσε το κακό με το περίφημο, όπως ονομάσθηκε από τον ίδιο κατά το έτος 396, «Προπατορικό Αμάρτημα», το οποίο γι' αυτόν είναι ένα ιστορικό γεγονός, όπως η άλωση της Τροίας ή oι Περσικοί πόλεμοι – πράγμα διόλου αυτονόητο για την ελληνική πατερική παράδοση ωστόσο. Τώρα λοιπόν είναι η αμαρτία που «γεννά» το κακό και όχι αντίστροφα. Για να καταλάβετε τη διαφορά, θα πω πως για τον Άγιο Μάξιμο τον Ομολογητή, για παράδειγμα, αιτία του κακού είναι η εκ του μηδενός δημιουργία του κόσμου -υφίσταται, δηλαδή, όχι μόνον μια φορά προς το Είναι αλλά επίσης και μία άλλη προς «απογένεσιν», όπως λέγει, των όντων- το κακό είναι θεμελιωδώς μια φθορά του είναι και όχι ένα «ηθικό» γεγονός. Έτσι, ενώ για τον Αγ. Μάξιμο (ή τον Μ. Αθανάσιο) είναι ακριβώς ο πρωταρχικός σπόρος του μηδενός μέσα στα σπλάγχνα του όντος που γεννά την δυνατότητα της αμαρτίας και συνεπώς του κακού, εάν και εφόσον ενεργοποιηθεί απ' την ελεύθερη προαίρεση του ανθρώπου, στον Αυγουστίνο είναι, αντίστροφα, η ηθική απόφαση δύο ανθρώπων (του Αδάμ και της Εύας) που γεννάει το κακό (μ' όλη την ένοχη του - ο Αυγουστίνος είναι ο πατέρας της ενοχής στη Δύση).

Αυτό έχει μια πελώρια συνέπεια στο επίπεδο της οντολογίας. Θεωρήθηκε απ' τον Αυγουστίνο, μ' όλα αυτά, πως το κακό «εφευρέθηκε» απ' τον άνθρωπο (με την συνδρομή βεβαίως του διαβόλου, του οποίου η θέση ωστόσο δεν είναι αρκετά ισχυρή, διόλου παράδοξα στο αυγουστίνειο έργο), η δε εφεύρεση αυτή φανερώνει μια πλήρη και ηθελημένη καταστροφή της φύσης του. Με την εφεύρεση δηλαδή αυτή ο άνθρωπος έδειξε πως η φύση του, ενώ πλάστηκε αθώα και καλή απ' τον Θεό, έγινε ηθελημένα κατ' ουσίαν κακή -και μάλιστα η γυναικεία φύση. Διότι η γυναίκα, προτού ήδη συναντήσει το Φίδι - Διάβολο, είχε ήδη εντός της την δίψα της δύναμης και την αυθάδεια της εύκολης ισοθεΐας, στις οποίες παρασύρει δόλια και τον Αδάμ, αποδεικνύοντάς τον όμοιό της. Μ' απλά λόγια, κατά την αυγουστίνεια θεολογία, ο άνθρωπος δεν είναι κακός επειδή ηθελημένα ή κατόπιν απάτης μετέχει και αφήνεται στην ενεργούμενη ήδη κοσμική φθορά, αλλά εφευρίσκει αυτός ο ίδιος την φθορά στην φύση του την ίδια. (Δεν αγνοώ πως είναι δυνατόν και στους Έλληνες Πατέρες να βρούμε παρεμφερείς θέσεις, θεωρώ όμως πως αυτές δεν κυριαρχούν θεωρητικά στην πατερική παράδοση, όντας μάλλον κηρυγματικού χαρακτήρα). Έτσι γεννιέται η ιδέα της κληρονομικής ενοχής, καθώς και αυτή του απολύτου προορισμού. Καθώς η φύση του ανθρώπου είναι απολύτως πλέον διεστραμμένη, ο άνθρωπος αδυνατεί ν' αναζητήσει πράγματι τον θεό και τη Χάρη Του -αυτή η τελευταία μπορεί να είναι μόνον ένα αναγκαστικό και αναντίστατο (ο Αυγουστίνος χρησιμοποιεί εδώ, χαρακτηριστικά τη λέξη irresistible) δώρο του Θεού σ' αυτούς που Εκείνος, για άγνωστους λόγους, επιθυμεί. Οι υπόλοιποι είναι καταδικασμένη μάζα - massa damnata. Με τον τρόπο όμως αυτό ελάχιστα γίνεται λόγος περί ελευθερίας στον άνθρωπο. Πράγματι, η ανθρώπινη ελευθερία έχει ελάχιστη σημασία εδώ. Ή μάλλον δεν υπάρχει καν ελευθερία ως εκλογή αλλά ως αναγκαστική αποδοχή της αναντίστατης χάρης του Θεού.

IV Ανακεφαλαιώνω: ενώ όλη η αρχαία φιλοσοφία και η χριστιανική θεολογία (πλην του Μανιχαϊσμού) συμφωνούν κατ' ουσίαν για το ότι το Κακό είναι απλώς άρνηση του Αγαθού, με τον Αυγουστίνο ο άνθρωπος γίνεται αιτία του κακού, γινόμενος έκτοτε κακός στην ίδια την φύση του -τώρα η κακότητα και η ενοχή της κληρονομούνται, μαζί φυσικά με την καταδίκη τους. Έτσι, ενώ για τον άγιο Ειρηναίο Λυώνος, για παράδειγμα, οι πρωτόπλαστοι αμαρτάνουν άθελά τους και λόγω πνευματικής ανωριμότητας, στον Αυγουστίνο η αμαρτία είναι έκφραση προϋπάρχουσας συνειδητής φυσικής διαστροφής (pervertio). Και είναι αδύνατον φυσικά στο σημείο αυτό να περιγράψω τον φόβο και την ενοχή που δημιούργησαν στους αιώνες θέσεις σαν κι αυτές, μαζί με τον συνεχή πειρασμό της κατηγορίας κατά του Θεού του ίδιου, ο Οποίος δημιούργησε μια ανθρώπινη φύση τόσο εύκολα και τόσο βαθιά και μόνιμα διαστρεφόμενη. Ο άνθρωπος λοιπόν είναι ένα «αμαρτωλό αυτόματο», είναι αδύνατον να μην αμαρτήσει, διότι η αμαρτία και το κακό έχουν γίνει μέρος της φύσης του. Μόνο η ανεξιχνίαστη επέμβαση του Θεού μπορεί να σταματήσει το δράμα αυτό και καμιά απολύτως αγαθή ανθρώπινη προαίρεση ή προσπάθεια. Ο Θεός συνεργάζεται ίσως με την ανθρώπινη ελευθερία, αλλά αποφασίζει μόνος Του, ανεξάρτητα απ' αυτήν.

Oι θέσεις αυτές παρέμειναν στην Δυτική θεολογία ισχυρές, παρά την μεγάλη στροφή την οποία επεχείρησε ο άλλος μεγάλος της Δύσης, ο Θωμάς Ακινάτης, αποδίδοντας, όπως οι Έλληνες Πατέρες, και αυτός την αιτία του κακού στην κτιστότητα και την τρεπτότητα των όντων και όχι στο Προπατορικό Αμάρτημα. Την ίδια εποχή η Ελληνική Πατερική θεολογία έχει αποκρυσταλλώσει τις θέσεις της για την αιτιολόγηση του κακού, μ' έναν τρόπο τον οποίο θα μπορούσαμε σχηματικά ν' αποδώσουμε ως έξης, με βάση τα όσα ήδη είπαμε. Οι αιτίες λοιπόν του κακού είναι εδώ κυρίως τρεις:

Πρώτη είναι το ίδιο το γεγονός της κτιστότητας και της εκ του μηδενός δημιουργίας, γεγονός που καθιστά τη φύση των όντων «ευόλισθον» προς το απόλυτο Μηδέν απ' το οποίο προήλθαν, ειδικά αν ο άνθρωπος θεωρεί την ύπαρξή του αυτάρκη και μη δεομένη θείας Βοηθείας και χάριτος.

Δεύτερη αιτία του κακού είναι η ελεύθερη προαίρεση του ανθρώπου, ο οποίος, ως πρόσωπο, αμαρτάνει ή σφάλλει σηκώνοντας ταυτόχρονα την ευθύνη των επιλογών του: η διαστροφή ή καταστροφή της φύσης του ανθρώπου και του κόσμου είναι ένα απλό επιφαινόμενο της λαθεμένης του επιλογής, είναι ένα γεγονός συνεπώς μη μόνιμο αλλά θεραπευόμενο (ήδη σιγά-σιγά από τώρα και τελείως, στα έσχατα) με την αλλαγή και μόνο της θέλησης του ανθρώπου.

Και τρίτη αιτία του κακού, συνδεόμενη μάλιστα αρκετά με τις δύο πρώτες, είναι το γεγονός πως ο κόσμος δεν συγκροτείται ως «μονόλογος» του Θεού αλλά ως «διάλογός» Του με τον άνθρωπο. Για κάθε αγαθή βούληση του Θεού, λοιπόν, χρειάζεται μια εξίσου «αγαθή» απάντηση του ανθρώπου. Αν η τελευταία λείπει, η πρώτη ακυρώνεται. Ο Θεός αδυνατεί να κάνει άμεσα το καλό αν ο άνθρωπος το αρνείται. Το κάνει τότε ακριβώς έμμεσα κι αυτό σημαίνει αξιοποιώντας το παραγόμενο κακό προς υπεράσπιση και άμυνα του αγαθού, όπως ακριβώς με τον Ransom, τον μυθιστορηματικό ήρωα με τον οποίο ξεκινήσαμε. Ο Ransom παραχωρήθηκε να περάσει, αρκετά επώδυνα, απ' το κακό, είναι όμως ο καλύτερος τώρα πλέον υπερασπιστής του αγαθού -αυτός και όχι οι πανευτυχείς και ακακοποίητοι κάτοικοι της Perelandra, οι οποίοι, ακριβώς λόγω της παραδείσιας ευτυχίας τους, αδυνατούν παραδόξως να διακρίνουν το κακό πίσω απ' τη δολιότητα του πανούργου Weston, όπως ακριβώς άλλοτε συνέβη με τον Όφη και την Εύα της διήγησης της βιβλικής Γενέσεως. Το ότι ο Ransom παρά τη γνώση του Κακού επιθυμεί το Αγαθό και το υπερασπίζεται μέχρι θανάτου, σημαίνει ακριβώς πως, αντίθετα απ' τον Αυγουστίνο, το κακό δεν ανήκει στη φύση του ανθρώπου, δεν διαστρέφεται ο άνθρωπος καθ' ολοκληρίαν, αλλά ανάλογα με την ελεύθερη κλίση της προαίρεσής του μπορεί να αναδείξει όλη την έμφυτη αγαθότητα της φύσης του, η οποία εικονίζει άλλωστε την αγαθότητα του θεού του ίδιου. Για την πατερική άλλωστε παράδοση, το κακό είναι κάτι στο οποίο υπόκειται ο άνθρωπος, ακόμη και όταν το πράττει –δεν το εφευρίσκει εξ ου και η απουσία ηθικισμού ή νομικισμού στους Έλληνες Πατέρες. Ο άνθρωπος πάσχει το προκτισιακό μηδέν, όταν δεν μετέχει στη Χάρη του Θεού: αυτό είναι το μυστήριο του κακού.

Είναι λάθος, εξάλλου, το να θεωρείται πως η βιβλική περί του κόσμου έκφραση του Θεού, ως «καλού λίαν», αναφέρεται στην «αρχή» του κόσμου. Πρόκειται για έκφραση εσχατολογική, αναφερόμενη στην εσχατολογική τελείωση του κόσμου, κατά την πατερική τουλάχιστον παράδοση, όπως προσπάθησα να δείξω αλλού (βλ. η Ευχαριστιακή Οντολογία, Δόμος, Αθήνα 1992). Η έκφραση αυτή σημαίνει οπωσδήποτε και την τελική υπέρβαση του θανάτου, ο οποίος σαφώς φυσικά προϋπήρχε της δημιουργίας του ανθρώπου - διαφορετικά ο κόσμος και ο άνθρωπος θα ήταν, κατά φύση και αναγκαστικά, απ' την αρχή τους θεοί. Ο θάνατος προϋπήρχε, ως συνέπεια ακριβώς, όπως είπαμε, της εκ του μηδενός δημιουργίας, χωρίς φυσικά ν' ακυρώνεται η προοπτική υπέρβασης του κατά χάριν και όχι κατά φύσιν - διαφορετικά (αν ο Αδάμ δηλαδή δεν γνώριζε τίποτε περί θανάτου) δεν θα είχε νόημα η προειδοποίηση του Θεού προς αυτόν πως «θανάτω αποθανείσθε», μετά την τυχόν βρώση του απαγορευμένου καρπού.

Στον Αδάμ γίνεται η οντολογική πρόταση για υπέρβαση του θανάτου από μέρους του Θεού (και όχι μια πρόταση για ηθική επιλογή) είναι ο Αδάμ το ον το οποίο ορίζεται θα λέγαμε υπαρξιακά απ' την πρόταση ακριβώς αυτή του Θεού προς αυτό να γίνει, εν ελευθερία, δι' αυτού η είσοδος αυτή του Ακτίστου στο κτιστό. Στα όρια του νεώτερου υποκειμενισμού η οντολογική αυτή υφή του διαλόγου ανθρώπου και Θεού κινδυνεύει, καθώς το κακό, είτε ηθικολογικά είτε ορθολογικά, τοποθετείται είτε εντός του ανθρώπου, ως μέρος της φύσης του, είτε εκτός του, ως «αντικειμενικό» εξωτερικό γεγονός. Εκτός του ότι καταλήγουν υποχρεωτικά σε διάφορες μορφές θεοδικίας, τα παραπάνω αποκρύπτουν το γεγονός πως το κακό δεν υφίσταται ως αυγουστίνεια φυσική διαστροφή (pervertio) λόγω της αμαρτίας, αλλά ως διακοπή, μερική ή πλήρης, του διαλόγου αυτού μεταξύ ανθρώπου και Θεού, ο οποίος ελεύθερα συνάπτει τον θάνατο με τη ζωή, το κτιστό με το άκτιστο. Και μάλιστα, αν τα παραπάνω είναι σωστά, είναι αυτός ακριβώς ο διάλογος που αποτελεί ακριβώς την διαδικασία μέσω της οποίας η εσχατολογική εξάλειψη του κακού γίνεται πιθανή, ως ενσωμάτωση δηλαδή του κτιστού Είναι στο Αναστημένο Σώμα του Χριστού εν προαιρέσει, ως «κοινωνία γνώμης», κατά την έκφραση του Αγ. Νικολάου Καβάσιλα και όχι απλώς ως υποχρεωτική ανάσταση των νεκρών. Με τον διάλογο, λοιπόν, αυτό ο άνθρωπος εξαλείφει απ' την κτίση κάποια κομμάτια του προκτισιακού μηδενός, κατά την προαίρεση του, μεταβάλλοντάς την σε κατά χάριν άκτιστο Σώμα Χριστού. Μια τέτοια στάση επιτρέπει στον Θεό να επεμβαίνει περισσότερο στον κόσμο, περιορίζοντας το κακό ακόμη και όταν ο άνθρωπος δεν επαρκεί προς τούτο - ουδέποτε όμως, ούτε στα έσχατα, το κακό, ως άρνηση του διαλόγου μετά του Θεού, θ' αφανιστεί εντελώς, παρά την υποχρεωτική αφθαρσία των όντων. Αυτό το οποίο τότε θα φανεί, όμως, είναι το ότι το κακό δεν αποτελεί μέρος της Δημιουργίας, του Είναι, της Ζωής, αλλά προαιρετική τους άρνηση.

Σε αντίθεση με τον Αυγουστίνο, ο Μάξιμος ο Ομολογητής, επιπλέον, θεωρεί μόνον την «πτώση της προαίρεσης» διαβλητή, ενώ αυτήν της φύσεως αδιάβλητη. Δεν υπάρχει «κακή φύση» λοιπόν στην πατερική παράδοση  το ίδιο το γεγονός που περιγράφεται στη διήγηση της Γενέσεως ως πτώση του ανθρώπου είναι μια προαιρετική κίνηση αναχώρησης απ' την βιωματικά αφθαρτοποιό άκτιστη Πρόνοια του Θεού και δεν μας ενδιαφέρει ως ιστορικό γεγονός.

- Αλλά ας επιστρέψουμε και πάλι στη Δύση για να δούμε δι' ολίγων την συνέχεια και να φθάσουμε και ως τη σύγχρονη Γενετική. Οι εκτιμήσεις μου είναι φυσικά υποκειμενικές και είναι δυνατόν να συζητηθούν και διαφορετικά κάποια σημεία της σχετικής ιστορίας. Τα δύο μεγάλα προβλήματα τα οποία ανέκυψαν στη Δύση εξαιτίας της διάδοσης των θέσεων του Αυγουστίνου, που ήδη εξετάσαμε, νομίζω πως υπήρξαν το πρόβλημα καταρχήν της υπεράσπισης του Θεού και αυτό της υπεράσπισης της φύσης (του ανθρώπου και του κόσμου) στη συνέχεια. Το πρώτο έργο το ανέλαβε ο Γερμανός φιλόσοφος Leibniz και το δεύτερο ο Γάλλος φιλόσοφος Rousseau. Και ο μεν Leibniz (1646 – 1716) επιχείρησε μια ολόκληρη «θεοδικία», λέξη πλασμένη απ' τον ίδιο και τίτλος ομώνυμου βιβλίου του (1710). Ο φιλόσοφος προσπαθεί να δικαιώσει τον Θεό, υποθέτοντας πως αυτός ανέχεται το κακό με σκοπό να βγει τελικά κάποιο καλό απ' αυτό, μέσα σ' έναν κόσμο δημιουργημένο απ' τον Ίδιο, κόσμο που είναι «ο καλύτερος δυνατός απ' όσους θα μπορούσαν να δημιουργηθούν», κατά την πασίγνωστη φράση του. Το ότι, οι άνθρωποι μπορούν να σκεφθούν καλύτερους κόσμους, τούτο δεν σημαίνει πως αυτοί οι κόσμοι είναι πράγματι καλύτεροι, αφού η ανθρώπινη κρίση σφάλλει, περιοριζόμενη από πάθη υποκειμενικά και την άγνοια. Ο Θεός δημιούργησε τον καλύτερο δυνατό κόσμο, λοιπόν, υπό την προϋπόθεση πως αυτό θα το δούμε στο φως των δικών του επιλογών, οι οποίες είναι κατά πολύ ανώτερες και σοφότερες των δικών μας.

Οι θέσεις αυτές αποτέλεσαν προσφιλή στόχο πλήθους επιθέσεων από πλευράς των αθεϊστών, μ' όλο που δεν διαφέρουν ουσιαστικά από την πιο παρωχημένη τους επεξεργασία, αυτή του Hegel, ο οποίος στο κακό είδε, όπως ήδη είπαμε, μια αναγκαία «αρνητικότητα», την οποία το Πνεύμα-Θεός χρησιμοποιεί για μια ανώτερη σύνθεση που περιλαμβάνει μια σύντηξη των δύο (Καλού και Κακού ή Είναι και Μηδενός) μέσα στο Είναι. Νομίζω όμως πως πολύ μεγαλύτερη επίδραση στη Δύση είχε ο άλλος φιλόσοφος, ο υπερασπιστής της ανθρώπινης και κοσμικής φύσης, ο Rousseau (1712 - 1778). Η θέση του Γάλλου φιλοσόφου έχει το προσόν της εξαιρετικής απλότητας: η φύση του ανθρώπου και του κόσμου, λέγει, είναι βαθύτατα καλή και αγαθή. Ενάντια στον Αυγουστίνο (ή τον Καλβίνο) θεωρεί πως η φύση είναι ο καλύτερος δάσκαλος του καλού και η συμφωνία μαζί της κανόνας ζωής και αλήθειας. Ο θάνατος δεν είναι προϊόν συνεπώς αμαρτήματος ή πτώσης και η πολιτική ανισότητα, επιπλέον, είναι εντελώς αστήρικτη.

Με τον Rousseau η Δύση ξαναβρίσκει την θεμελιώδη χριστιανική θέση πως η φύση ανθρώπου και κόσμου είναι έργο του Θεού αγαθό - μόνο που ξαναβρίσκει τη θέση αυτή ως εναντίωση στην επίσημη εκκλησιαστική διδασκαλία, η οποία, είτε στην καλβινική Γενεύη όπου μεγάλωσε ο Rousseau είτε στη ρωμαιοκαθολική ή λουθηρανική υπόλοιπη Ευρώπη, θέλει συνήθως με αυγουστίνειο τρόπο τη φύση πεσμένη και διεστραμμένη. Οι Ευρωπαίοι, με τον Rousseau και στη συνέχεια με τον Διαφωτισμό, ξαναβρίσκουν λοιπόν μια θεμελιώδη πατερική θέση, αλλά ως διαμαρτυρία ενάντια στην Εκκλησία ή τη θεολογία της, διαμορφώνοντας μια ανθρωπολογία την οποία θεωρούν αθεϊστική (και η Εκκλησία επίσης την θεωρεί τέτοια), ενώ είναι χριστιανικότερη της εκκλησιαστικής. Το κακό δεν σταματά εδώ όμως. Χωρίς θεολογική αναφορά, η ανατίμηση αυτή της φύσης είδε μπροστά της ν' ανοίγεται ο θεωρητικός δρόμος του De Sade. Πράγματι ο τελευταίος δεν είναι παρά ένας βίαια αντιχριστιανός μαθητής του Rousseau, που αποκαλύπτει πως η φύση δεν διδάσκει μόνον την αρμονία αλλά και τη βία και τον φόνο. Η φυσική ζωή θα σήμαινε έτσι την δεξίωση και αυτών λοιπόν των «φυσικών» επιδόσεων, «πέρα απ' το καλό και το κακό», όπως θα ‘λέγε ο Nietzsche, ο οποίος αποτελεί και την κορύφωση του δρόμου που πήρε η Δύση με τον Rousseau, αντιπαλεύοντας τον Αυγουστίνο. Η φύση υπαγορεύει εν τέλει τη θέληση για δύναμη ως ύψιστο κριτήριο ζωής έχω δείξει σε παλαιότερο βιβλίο μου (π. Ν. Λ., Η Κλειστή Πνευματικότητα και το Νόημα του Εαυτού. Ο Μυστικισμός της ισχύος και η αλήθεια φύσεως και προσώπου, β΄ έκδ., Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 1999) πως με τον τρόπο αυτό ο Nietzsche όχι μόνον δεν απομακρύνεται από τον Αυγουστίνο, αλλά υιοθετεί το βαθύτερο σχήμα σκέψης του τελευταίου: στη θέση της πεσμένης φύσης, που στον Αυγουστίνο κυριαρχείται απ' την αθάνατη και πνευματική ψυχή, τίθεται τώρα όλη αυτή η ανυπόστατη «πνευματικότητα», κυριαρχούμενη απ' τα ζωτικά φυσικά ένστικτα.

VI Αυτή είναι εν συντομία η πνευματική ατμόσφαιρα μέσα στην οποία γεννιέται ο νεώτερος θεωρητικός προβληματισμός περί του κακού στο χώρο της Γενετικής. Στα νεώτερα χρόνια η ανάπτυξη της ψυχολογίας και της κοινωνιολογίας προχώρησαν σημαντικά περισσότερο όλη αυτή την ορθολογική αναζήτηση του αιτίου του κακού μέσα στα όρια τα ίδια της ανθρώπινης φύσης και ποτέ έξω της. Ακολουθεί η αποδοχή του κακού ως στοιχείου της φύσης με την κατάλληλη «επιστημονική εξήγηση», ή τουλάχιστον η μερική απενοχοποίησή του. Απ' την πλήρη εξουδένωση της φύσης ως την υπό όρους αποδοχή της όμως το οντολογικό σκηνικό παραμένει αμετάβλητο: καμιά ουσιαστική προοπτική δεν υφίσταται για την ελευθερία ως δυνατότητα μεταμόρφωσης αυτής της φύσης και όχι απλώς ως αποδοχής ή απόρριψης της.

Θέλω στο σημείο αυτό να εξετάσουμε σύντομα τρία πρόσφατα βιβλία τα οποία θέτουν το πρόβλημα του κακού στην προοπτική της Γενετικής του εξήγησης. Το πρώτο απ' αυτά είναι το βιβλίο του Robert Wright, The Moral Animal (1994). Στο βιβλίο του ο Wright θέτει υπό συζήτηση αυτό που αποκαλεί «ψυχολογία της εξέλιξης» με βιολογικούς όρους: τα πάντα εξηγούνται ως προερχόμενα από μια επιθυμία επιβίωσης των ανθρώπων που προσδιορίζεται ούτως ή άλλως από τη φυσική επιλογή. Συνεπώς, ελάχιστη γενετική βάση έχει η διάκριση καλού και κακού, ηθικού ή μη ηθικού: όσον αφορά στη σεξουαλική συμπεριφορά των γυναικών, λόγου χάρη, «συγκρατημένες» και πιο «ηθικές» είναι απλώς οι πιο σίγουρες για τον εαυτό τους, ενώ επιθετικές οι πιο ανασφαλείς. Ο στόχος όμως παραμένει ο ίδιος. Για όλες τις συμπεριφορές ισχύει το ίδιο. Η ηθικότητα έρχεται σε αντίθεση στην πραγματικότητα με την εξελικτική λογική, η οποία προσδιορίζεται αποτελεσματικά απ' τα γονίδια και το περιβάλλον. Αν ήμασταν σε θέση να το αποδεχθούμε αυτό, ισχυρίζεται ο συγγραφέας, θα διαθέταμε πολλή περισσότερη ανοχή και συγχωρητικότητα προς αλλήλους. Βεβαίως κάθε είδους αλτρουισμός ή ανιδιοτέλεια θα έπρεπε επίσης ν' αποδοθεί σε γενετικά προσδιορισμένη ανώτερη εξελικτική ιδιοτέλεια.

Το δεύτερο βιβλίο που θα εξετάσουμε είναι αυτό του Lyall Watson, Dark Nature : a Natural History of Evil (1996). Ο Watson υποστηρίζει πως η φύση είναι βαθύτατα μη ηθική, βρίσκεται πέραν του καλού και του κακού. Αυτό ακριβώς διαφαίνεται μέσα στον κόσμο των γονιδίων, τα οποία απλώς κάνουν οτιδήποτε για επιβίωση, ακολουθώντας κυρίως τις εξής μεθόδους:

 1) Είναι εχθρικά προς τους ξένους,

 2) Φιλικά προς τους φίλους και

 3) Εξαπατούν όσο είναι δυνατόν.

 Όλη η ανθρώπινη συμπεριφορά κτίζεται στην πραγματικότητα με βάση τις αρχές αυτές, ισχυρίζεται ο συγγραφέας, αν και υπάρχουν και άλλες, μη εμφανώς βιολογικές αρχές, όπως ο αλτρουισμός, το μαρτύριο, η ασκητικότητα, οι οποίες δρουν και αυτές όμως με βουλητικούς κατά βάση σκοπούς, επιτρέποντας μια μικρή απλώς ανάδυση απ' το πέλαγος της φυσικής επιλογής, μια μικρή μα ουσιώδη διαφορά του ανθρώπου απ' τα ζώα.

Τελευταίο είναι το βιβλίο του Β. Appleyard, In Brave New Worlds. Staying Human in the Genetic Future (1998). Στο βιβλίο του αυτό ο συγγραφέας αναμετράται μ' αυτό που αποκαλεί «γονοκεντρισμό» (genocentrism) και τολμά να θέσει το ερώτημα της ανθρώπινης ελευθερίας και ευθύνης αν τα πάντα σχεδόν στη συμπεριφορά προσδιορίζονται από γονίδια. Το πραγματικό ασυνείδητο, σημειώνει, έχει να κάνει μ' αυτήν την κρυφή εσώτερη δράση των γονιδίων εντός μας, τα οποία ακολουθούν τους δικούς τους βιολογικούς δρόμους, άσχετα προς τα ήθη και τις συνειδητές μας δήθεν επιλογές. Ο Appleyard θρηνεί για την πιθανότητα μιας πλήρους επικράτησης του «γονοκεντρισμού», πράγμα που θα επέτρεπε σαφώς ολοκληρωτικές λύσεις στο μέλλον, αλλά ταυτόχρονα δεν έχει να αντιπαραθέσει τίποτε σ' αυτόν.

VII Είναι φανερό πως μια σειρά οντολογικών και κυρίως θεολογικών ερωτημάτων εγείρονται πλέον ακόμη. Η Δύση βεβαίως παραπαίει ανάμεσα στην σύγχρονη πλήρη αποδοχή και την αρχαία της αυγουστίνεια και καλβινική πλήρη απόρριψη της φύσης, αλλά το ερώτημα στο οποίο η θεολογία δεν απαντά ακόμη είναι αυτό που αναφέρεται στην δυνατότητα μιας πραγματικής σχέσης της φύσης αυτής με τον άκτιστο Θεό

. Αν ο Θεός διαθέτει άκτιστες ενέργειες δρων ως πρόσωπο και αν ο άνθρωπος επίσης ως πρόσωπο μπορεί με τις δικές του ενέργειες να δεξιωθεί τον Θεό, τότε η φύση μεταμορφώνεται, χωρίς να χάνεται, εξαφανιζόμενης κάθε αναγκαστικής φυσικής νομοτέλειας.»

 Και σε άλλο σημείο ο π.Ν.Λουδοβίκος  (ειδικώς για το θέμα της Ελευθερίας) γράφει:

……Τι είναι όμως το πρόσωπο; Και τι είναι η ελευθερία; Υπάρχει μια βιοχημεία της ελευθερίας; (Αν υπάρχει, δεν υπάρχει ελευθερία...). Που εδράζεται το πρόσωπο ή η ελευθερία μέσα στον άνθρωπο; Στην ψυχή του; Και τι είναι η ψυχή, όταν μάλιστα η ελληνική πατερική παράδοση έχει απορρίψει κάθε μεταφυσική έννοια της ψυχής, θεωρώντας την κατ' ουσίαν υλική; Έχουμε ακόμη πάρα πολλά πράγματι να μάθουμε για τον άνθρωπο, ακριβώς διότι κατά την πατερική θεολογία ο άνθρωπος δεν είναι ένα δεδομένο ον αλλά ένα ον εν τω γίγνεσθαι, που δημιουργείται συνέχεια, και μόνον στα έσχατα θα μάθουμε τι τέλος πάντων είναι. Η μεγάλη συμβολή της Ορθόδοξης θεολογίας στην ανθρωπολογική αυτή απορία είναι ωστόσο πως μας έμαθε πως είναι αδύνατο να χωρίσουμε το περί ανθρώπου ερώτημα απ' το ερώτημα περί Θεού και πως μόνον η απάντηση σ' αυτό το τελευταίο προοιωνίζεται και την απάντηση στο πρώτο.

 

ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΤΗΣ ΒΟΥΛΗΣΕΩΣ ΚΑΙ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΕΠΙΘΕΤΙΚΟΤΗΤΑ.

 Γεννήθηκε το ερώτημα αν η ανθρώπινη επιθετικότητα είναι εγγενής στο άνθρωπο,ή όχι.Στη πρώτη περίπτωση η ευθύνη στον άνθρωπο θάταν ανύπαρκτη,-αφού   εγγενώς θα στερούνταν τη σχετική ελεύθερη βούληση,το αντίθετο στη δεύτερη.Είναι φανερό λοιπόν,ότι,το  κεφάλαιο αυτό ,υπηρετεί το προκείμενο πόνημα.

  -Το 1986 μια ομάδα είκοσι επιφανών επιστημόνων τής συμπεριφοράς, ψυχολόγων, νευροφυσιολόγων, ηθολόγων και άλλων από διάφορους κλάδους των φυσικών και κοινωνικών επιστημών, προερχομένων από δώδεκα χώρες συναντήθηκαν στη Σεβίλλη για να συζητήσουν  για το θέμα. Κατέληξαν στο συμπέρασμα πώς δεν υπάρχει επιστημονική βάση, στην άποψη,για το εγγενές στην ανθρώπινη φύση τής επιθετικότητας. Το συμπέρασμα αυτό υιοθετήθηκε από την  Αμερικανική Ψυχολογική Ενωση,(American Psychological Association), την Αμερικανική Ανθρωπολογική Ενωση (American Anthropological Association,)και από άλλες οργανώσεις.

Τα κυριώτερα σημεία τού συμπεράσματος αυτού είναι:

     Είναι επιστημονικώς εσφαλμένο, να υποστηρίζεται πώς κληρομομήσαμε  από τους προγόνους   μας τού ζωικού βασιλείου μας μια ροπή προς το πόλεμο. Ο πόλεμος είναι  ειδικό ανθρώπινο φαινόμενο και δεν εμφανίζεται σε άλλα ζώα. Ο πόλεμος είναι βιολογικώς δυνατός αλλά όχι αναπόφευκτος.

   Είναι επιστημονικώς εσφαλμένο να υποστηρίζεται ότι, ο πόλεμος ή οποιαδήποτε άλλη συμπεριφορά είναι γενετικώς προγραμματισμένη στον άνθρωπο.Με εξαίρεση σπάνιες παθογένειες, τα γονίδια δεν δημιουργούν άτομα με προδιάθεση προς την βία,ούτε και το αντίθετο.

    Είναι επιστημονικώς εσφαλμένο να υποστηρίζεται  ότι, στη πορεία τής ανθρώπινης εξέλιξης υπήρξε συσσώρευση επιθετικής συμπεριφοράς,περισσότερο από οποιαδήποτε άλλη συμπεριφορά. Στα είδη που έχουν επαρκώς μελετηθεί,παρατηρείται μια ικανότητα για συνεργασία και για την εκπλήρωση κοινωνικών λειτουργιών σχετικών,με την συγκρότηση των ομάδων των ειδών αυτών.

    Είναι επιστημονικώς εσφαλμένο, να υποστηρίζεται πώς ο άνθρωπος έχει ένα « βίαιο» εγκέφαλο.Εχουμε βεβαίως την κατάλληλη νευρική δομή να ενεργούμε βιαίως αλλά δεν υφίσταται τίποτε στην ανθρώπινη νευροφυσιολογία,πού να μας εξαναγκάζει προς αυτό.

   Είναι επιστημονικώς εσφαλμένο, να υποστηρίζεται πώς  ο πόλεμος προκαλείται εξ ενστίκτου ή από  άλλη παρόρμηση.Η τεχνολογία τού συγχρόνου πολέμου έχει υπεραναπτύξει χαρακτηριστικά  συνδεόμενα με τη βία,τόσο σε σχέση με την εκπαίδευση των υποψήφιων μαχητών,όσο και με την προετοιμασία τού πληθυσμού, για τον πόλεμο.

   Η ανθρωπότητα μπορεί να απελευθερωθεί από τα δεσμά τής βιολογικής απαισιοδοξίας.Η βία δεν ευρίσκεται ούτε στην εξελικτική μας κληρονομιά, ούτε στα γονίδιά μας.Το ίδιο είδος που επινόησε τον πόλεμο είναι ικανό να επινοήσει την ειρήνη.

 

   Η άποψη   που αποτυπώθηκε στη Σεβίλλη,τόσο παληότερα,όσο και σχετικώς πρόσφατα είχε και υποστηρικτές της και αρνητές.

Ετσι οι υποστηρικτές προέβαλαν:

 -Ότι, αναφορικώς με την σύνδεσή μας με τους προγόνους μας τού ζωικού βασιλείου πρέπει να είμαστε προσεκτικοί στο να αντλούμε απ΄αυτούς μαθήματα για να εξηγήσουμε τη συμπεριφορά μας,γιατί παρεμβάλλεται ο παράγοντας τού πολιτισμού και τής ικανότητάς  τής σκέψης μας.Oπως λέγει ο ανθρωπολόγος Ashley Montagu,η συγγένειά μας με τα άλλα ζώα δεν σημαίνει ,ότι, επειδή η συμπεριφορά τους φαίνεται συχνά να επηρεάζεται από τα ένστικτα ότι, αυτό πρέπει οπωσδήποτε να  συμβαίνει και με τον άνθρωπο.

 -Ότι,τα ζώα δεν  είναι τόσο επιθετικά όσο μερικοί  νομίζουν εκτός αν στην επιθετικότητα  περιλαμβάνεται και  ο «φόνος» με  σκοπό την ανεύρεση τροφής.Η οργανωμένη ομαδική επιθετικότητα, σπανίζει σε  είδη,και όπου  αυτή υπάρχει έχει σχέση με το περιβάλλον μέσα στο οποίο ευρίσκονται τα ζώα.Οι επιστήμονες ανεκάλυψαν,ότι, η μεταβολή τού περιβάλλοντος έχει μεγάλη  επίπτωση στα επίπεδα επιθετικότητας.Επί πλέον σε πολλά ζώα παρατηρείται μια τάση για συνεργασία.  Ο ασχοληθείς με την συμπεριφορά των ζώων John Paul Scott, καθηγητής Πανεπιστημίου, έγραφε «Όλα τα στοιχεία αποδεικνύουν ότι, η επιθετική συμπεριφορά  μεταξύ των ανωτέρων θηλαστικών συμπεριλαμβανομένου τού ανθρώπου,έχει την καταγωγή της σε εξωτερικά ερεθίσματα και ότι, δεν υπάρχει απόδειξη για αυθόρμητη εσωτερική παρόρμηση»

- Ο  Μ.Gassaniga  λέγει: « Ως  είδος δεν μας αρέσει να σκοτώνουμε, να εξαπατούμε ,να κλέβουμε ή να είμαστε  βάναυσοι …Oι στρατιώτες πρέπει να « ντοπαριστούν» ..για να σκοτώσουν. Τα  οινοπνευματώδη στον στρατό …  δεν υπάρχουν για να  ανακουφίζουν από τον πόνο, αλλά για να  άρουν αναστολές απέναντι  στην τέλεση  φρικιαστικών πράξεων …Είμαστε   καλοί γιατί διεπόμαστε  από έναν εγγενή ηθικό ΄προσανατολισμό, προιόν φυσικής επιλογής»

 

-Όταν μελετούμε την ανθρώπινη ιστορία συναντούμε μια εντυπωσιακή πραότητα επιθετικότητας αλλά κανένα λόγο για  να πιστέψουμε ότι, αυτή είναι εγγενής.

 

 Στην αντίθετη όχθη:

 -Ο Sigmund Freud και  ο Konrad Lorenz επίστευαν ότι, ο άνθρωπος έχει μέσα του  από τη φύση του και αυθορμήτως δεξαμενή επιθετικής ενέργειας που μπορεί να μειωθεί, με διάφορους τρόπους ,όπως με τον συναγωνισμό σε αθλήματα κλπ.

  -Γενικώς ,από ορισμένους υποστηρίζεται πως ο άνθρωπος δεν μπορεί να ξεφύγει από την κληρονομιά που μας έδωσαν σύμφωνα με την εξέλιξη,οι πρόγονοί μας,ότι, η ανθρώπινη ιστορία,είναι γεμάτη από πολέμους και ότι, ορισμένες περιοχές τού εγκεφάλου και ειδικές ορμόνες συνδέονται με την επιθετικότητα τού ανθρώπου και  γενικώς ότι, οι άνθρωποι είναι βίαια πλάσματα και ότι,η βία όπως και ο εγωισμός είναι συνυφασμένα με την ανθρώπινη φύση. 

 

 Μια άποψη δέχεται ότι, η συσσώρευση επιθετικής ενέργειας θα έπρεπε να οδηγήσει στην μείωση τής επιθετικότητας,άποψη που παραπέμπει στην κάθαρση τού Αριστοτέλη.(,Ετσι λ.χ.θα επιτυγχάναμε μια τέτοια μείωση παρακολουθώντας ένα τραγικό δραματικό θεατρικό έργο)

  Υπάρχει και εδώ, και η αντίθετη άποψη κατά την οποία  κάτι τέτοιο  θα αύξανε την επιθετικότητα,όπως υποστηρίζει και  ο ψυχολόγος Leonard Berkowitz.

-Σχετικές δημοσκοπήσεις,-που ασφαλώς δεν μπορούν να υποκαταστήσουν την ειδική επιστημονική γνώση-μεταξύ αμερικανών σπουδαστών απέδωσε ότι, ένα ποσοστό 60% δέχεται πώς ο άνθρωπος δεν πρόκειται να αλλάξει και ότι, θα υπάρχουν πάντοτε πόλεμοι.-

(Στο παράρτημα εκτίθεται λεπτομερώς το πρόβλημα και παρατίθενται αντιμαχόμενες απόψεις καθώς και σχετική βιβλιογραφία)

 

ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΤΗΣ ΒΟΥΛΗΣΕΩΣ & ΦΥΣΙΚΗ.

  Η ΙΣΧΥΣ ΤΩΝ ΦΥΣΙΩΝ ΝΟΜΩΝ-Η ΑΙΤΙΟΤΗΤΑ ( καθώς ένα Σύμπαν στο οποίο,ισχύουν οι φυσικοί νόμοι σε όλα τα επίπεδα –δηλαδή στον άβιο και έμβιο κόσμο-,  πλήρως,αιτιοκρατούμενο,  για μερικούς,είναι ασύμβατο με την ελευθερία βουλήσεως)

-Εχχει υποστηριχθεί πώς η αρχή της απροσδιοριστίας,εκτός από τις άλλες συνέπειες που ΄ρχει επιφέρερει(κατάργηση της αιτιοκρατούμενης  ειστήμημης,κατάρηγηση της διάκρισης μεταξύ παρατηρητή και παρατηρούμενου) αποτελεί  και την πληγή της ανθρώπινης ελεύθερης βολύλησης.(Bruce A.Schumm,ό.π.70)

ΣΤΟΝ ΑΒΙΟ ΚΟΣΜΟ

Γενικώς ως προς την ισχύ των φυσικών νόμων

-Ο Schrodinger  λέγει ότι,η  φύση, συμπεριφέρεται εντελώς διαφορετικώς, απ΄ό,τι παρατηρούμε  στα σωμάτια, έτσι ώστε  κανένα μοντέλο  που σχηματίζουμε  συμφώνως με την εμπειρία δεν είναι ακριβές ( Ετσι  φαίνεται αυθαίρετη ή άποψη ότι,καθώς οι άνθρωποι ζούμε στο Σύμπαν,η επιστημονική αιτιοκρατία  θα έπρεπε να ισχύει εξίσου και για τους ανθρώπους,αφού εδώ δεν έχουμε απλώς διαφορά επιπέδου αλλά εντελώς διαφορετική κατάσταση)Οι σημερινοί φυσικοί επιστήμονες,αναφερόμενοι στην κβαντομηχανική θέλουν αυτή να αμφισβητεί την ισχύ τής αιτιοκρατίας. Αναφερόμενος ειδικώτερα στην Κβαντομηχανική ο Schrodinger λέγει : « το τελικό και καθαρό και καθαρό εξαγόμενο είναι ότι, η κβαντομηχανική  δεν έχει καμία σχέση με το πρόβλημα της ελευθερίας τής βουλήσεως κι΄αν υπάρχει τέτοιο πρόβλημα τούτο δεν προάγεται ούτε κατ’ ελάχιστον  από τις τελευταίες εξελίξεις τής φυσικής» .Στο βιβλίο του «Η Φύση κλπ». (σελ.190) ως προς το εάν η σύγχρονη φυσική παρέχει επιχείρημα ή όχι,υπέρ τής ύπαρξης ελεύθερης βούλησης είναι σαφής.Δέχεται πώς η κβαντομηχανική δεν έχει καμμία σχέση  με το ζήτημα τής ελεύθερης βούλησης (όμως όπως γράφουμε και πειό πάνω  ο συγγρααφέας δεν έχει ξεκάθαρη θέση.)

-Ο Hume, λέγει ότι,δεν είναι δυνατόν να υπάρχει  στην φύση, αιτιοκρατία(:   «Δεν είναι αποδεκτό ότι, στην φύση ισχύει παντού η αιτιοκρατία  και ότι, αυτή ισχύει και σε  ορισμένα φαινόμενα που καταγράφει η παραψυχολογία  και στην ανθρώπινη βούληση ελευθερία.- »)

-Ο Paul Davies,αναφερόμενος στην καθολική ισχύ των φυσικών νόμων,σημειώνει ότι,ορισμένες θεωρίες αφήνουν ανοικτό  το ενδεχόμενο ενός σύμπαντος –ψηφιδωτού,όπου κάθε ψηφίδα έχει τους δικούς της νόμους.Ανεξάρτητα από την παρατήρηση αυτή,πρέπει να γίνει δεκτό ότι, η σύγχρονη φυσική δεν  έχει την βεβαιότητα, για  την ισχύ των και το αμετάβλητο των νόμων,στο χώρο και τον χρόνο.

-Ο Lawrence M.Krauss(ό.π.σελ.164),αναφερόμενος στην περίπτωση ενός πληθωριστικού σύμπαντος,λέγει « Επειδή ο σχηματισμός των κβαντικών καταστάσεων  των πεδίων θα διαφέρει σε κάθε  τέτοια περιοχή,ο χαρακτήρας των θεμελιωδών νόμων της φυσικής, σε κάθε περιοχή-σύμπαν μπορεί να δείχνει διαφορετικός»

- Και γενικώς στον τομέα τής φυσικής, έχει γίνει δεκτό,ότι,δεν είναι επιτρεπτή η μεταφορά απόψεων που ισχύουν σ΄ένα τομέα   και σ΄ένα επίπεδο, σε άλλο.Ο Heisenberg, έλεγε σχετικώς,ότι, οι φυσικοί νόμοι που μπορεί να ισχύουν σε μια περιοχή, δεν μπορεί να ισχύουν σε  άλλο επίπεδο εμπειρίας,..Λ.χ. άλλοι νόμοι ισχύουν στον μακρόκοσμο και άλλοι στον μικρόκοσμο.Αν υποτεθεί ότι, στον πρώτο ισχύει η αιτιοκρατία και η βεβαιότητα,(και αυτό με  επιφυλάξεις) στον δεύτερο  υποστηρίζεται ότι, ισχύει η πιθανοκρατία κι η στατιστική βεβαιότητα -

 Ειδικώτερα ως προς την αιτιότητα

 Α.Γενικώς

 Ορισμένες επισημάνσεις είναι αναγκαίες,γιατί εκτός άλλων  αφορούν τον τρόπο σκέψεως και τις προεκτάσεις στις οποίες μάς οδηγεί η εμπειρία.

- Η λογική είναι σύνολο  κανόνων, που δεν  μπορούν να μάς αποκαλύψουν την πραγματικότητα. Ασφαλώς και έχουν οι κανόνες αυτοί, βοηθήσει τον άνθρωπο σε λαμπρά επιτεύγματα,ασφαλώς και είναι απαραίτητοι στην προσπάθειά μας,να ικανοποιήσουμε ανάγκες,αλλά δεν  έχουν  ισχύ σε όλα τα επίπεδα σκέψεως  δράσεως και συμπεριφοράς .

 -Η Λογική ξεκινά από αξιωματικές αφετηρίες Ακόμη και στα μαθηματικά,όπου θάπρεπε ένα μαθηματικό συμπέρασμα να προβάλλει ως απολύτως τυπικώς ορθό  ,αν στηρίζεται σε αξιωματικές και εδώ αφετηρίες, υπάρχουν αμφιβολίες,τις οποίες ο  Godel ,ο μεγαλύτερος για πολλούς λογικολόγος,μετά τον Αριστοτέλη, εντόπισε.

  -Επί πλέον:Η δίτιμη λογική τού Αριστοτέλη,    σε  μερικούς τομείς τής φυσικής,δεν εφαρμόζεται,δεν ισχύει...Σήμερα  γίνεται δεκτή στους τομείς αυτούς, η πολύτιμη  λογική.

-Ο Κ.Καστοριάδης( ό.π.238) γράφει πώς το γεγονός τής Δημιουργίας δεν έχει τίποτε να κάνει με την έριδα που αφορά τον ντετερμινισμό.

.- Η αιτιότητα συνδέεται με την έννοια τού φυσικού νόμου.Αλλά ο φυσικός νόμος   είναι μια συνοπτική περιγραφή φαινομένων. Από την αφετηρία αυτή, καταλήγει κανείς ότι,μπορεί(όπως πάνω γράφεται) να  μεταβληθεί,όταν τούτο επιβάλλει η εμφάνιση νέων φαινομένων. Δεν διεκδικεί  ούτε λογική αναγκαιότητα ούτε το αμετάβλητο. Το ότι, μια πέτρα που θα  αφήσει κανείς  από τον τελευταίο όροφο τής πολυκατοικίας του,αντί να κατευθυνθεί προς το έδαφος θα πάρει αντίθετη κατεύθυνση, δεν είναι παράλογο, είναι   απλώς (με τα σημερινά δεδομένα) αφύσικο.

-Συνδέεται καταρχήν με την έννοια τού χρόνου.

-Ο John Earman, αμερικανός φιλόσοφος ,επίτιμος καθηγητής στο Τμήμα Ιστορίας και Φιλοσοφίας  ,στο Πανεπιστήμιο του Pittsburgh. γράφει  ( εν  ό.π. «Εισαγωγή στην φιλοσοφία κλπ». σελ.320 επ.) «Το να ξεκινήσει η επιστημονική έρευνα  με βάση την άποψη  ότι, οι διαφορές στην μεταγενέστερη εξέλιξη ενός συστήματος, δεν χρειάζεται  να οφείλονται σε διαφορές τής προγενέστερης ιστορίας τους,θα αποτελούσε κίνηση επιστημονικής απελπισίας..»

 -Ο Αριστοτέλης θεωρεί την αιτιότητα  θεμέλιο τής γνώσης.( « Τότε επιστάμεθα  όταν την αιτίαν ειδώμεν». ) Ο Wundt  τοποθετεί την αρχή τής αιτιότητας στην έννοια τής ουσίας και ως σύνδεση τού είναι με το γίγεσθαι,λέγοντας ότι, με τον τρόπο αυτό αίρεται η αντίθεση τού είναι προς το γίγνεσθαι. Επομένως κατ΄αυτόν με τον τρόπο αυτό, είναι και γίγνεσθαι εμφανίζονται ως συμπληρωματικοί προσδιορισμοί,  τής ίδιας έννοιας  που αφορά την ουσία.Ο Leibniz λέγει  ότι ,« δεν συμβαίνει τίποτε χωρίς ένα επαρκή λόγο αναφορικώς με το γιατί πρέπει να γίνει αυτό και όχι κάτι άλλο…….Η γόνιμη επιστημονική  έρευνα  προάγεται

-Αναφέρθηκε ήδη,ότι μερικοί θέλησαν να στηρίξουν το αυτεξούσιο στην σύγχρονη φυσική  και ειδικότερα στην κβαντομηχανική. Δηλαδή γύρω από τον ντετερμινισμό παρουσιάζεται ένα πρόβλημα  με επίκεντρο τα σύγχρονα πορίσματα τής  κβαντομηχανικής Συγκεκριμένα, σε ατομικό επίπεδο, τα στοιχεία που περιγράφουν τις κινήσεις σωματιδίων μπορούν μόνο να υπολογιστούν πιθανοκρατικά(είναι για παράδειγμα δυνατό να προβλέψουμε την θέση ενός σωματιδίου αλλά όχι και την ταχύτητά του ταυτόχρονα).  Υποστηρίζεται ότι, αυτό   σημαίνει πως το σύμπαν δεν μπορεί να προβλεφθεί απόλυτα (ακόμα και αν ήταν δυνατό να έχουμε όλα τα στοιχεία του παρελθόντος και την ικανότητα να τα αναλύσουμε ακριβώς). Αυτό το πόρισμα δεν αναφέρεται απλά στην ανικανότητα του ανθρώπου να παρατηρήσει συγκεκριμένα φαινόμενα αλλά σε συγκεκριμένη ιδιότητα της Φύσης εκφρασμένη από την Αρχή της απροσδιοριστίας, η οποία έχει παρατηρηθεί πειραματικά. Ο λόγος που δεν βλέπουμε αυτή την αβεβαιότητα στην καθημερινότητα είναι ότι εμφανίζεται σε πολύ μικρή κλίμακα και γίνεται κυρίως εμφανής στον μικρόκοσμο. Άρα το «σκληρό» ντετερμινιστικό μοντέλο δεν εφαρμόζεται παρά μόνο εάν θεωρήσουμε την πιθανολογική αβεβαιότητα μέρος τής ντετερμινιστικής εικόνας για το σύμπαν. Σε αυτή την περίπτωση όμως, η ιδέα πως το σύμπαν δρα «όπως θα δρούσε ούτως ή άλλως» δεν ισχύει. Στην υποθετική περίπτωση που η ιστορία - ή μέρος τής ιστορίας - θα επαναλαμβανόταν, η κβαντική αβεβαιότητα θα δημιουργούσε μια διαφορετική εκδοχή της ιστορίας.

-Μοντέλα που προσπαθούν να ικανοποιήσουν την ντετερμινιστική εικόνα μιλάνε συχνά για μια κρυμμένη μεταβλητή η οποία θεωρητικά θα δώσει στην κβαντική μηχανική αυτό που της λείπει και θα την ξανακάνει ντετερμινιστική. Πολλά μοντέλα έχουν προταθεί αλλά συνήθως αποδεικνύονται ανεφάρμοστα πειραματικά. Ανάμεσά τους και εκείνα που προτείνουν πως οι κβαντικές κυματοσυναρτήσεις που αναπαριστούν όλα τα στοιχεία που αποτελούν ένα σύστημα υπό παρατήρηση) εκφράζουν τον ντετερμινισμό μιας και εμπεριέχουν την πληροφορία που αφορά πιθανότητες που σχετίζονται με το σύστημα. Η ιδέα όμως αυτή δεν είναι εύκολο να χαρακτηριστεί απόλυτα ντετερμινιστική ή τουλάχιστον «σκληρά» ντετερμινιστική: στην χαρακτηριστική περίπτωση της κυματοσυνάρτησης που εκφράζει όλη την Ύπαρξη, η «μεγάλη συνάρτηση» θα περιέχει και την πιθανότητα για εναλλακτικά σύμπαντα μετά το big bang αλλά και την πιθανότητα η γη ή ο γαλαξίας να μην υπήρχαν καν.

 -Επιστήμονες που αμφισβήτησαν την πιθανολογική εικόνα για το σύμπαν προσπαθώντας να κρατήσουν την μέχρι τότε ντετερμινιστική (και αναζήτησαν την « κρυμμένη μεταβλητή») ήταν πολλοί. Ανάμεσά τους και ο Einstein  δεν δέχονταν την απροσδιοριστία,μάταια όμως προσπάθησε να εξαλείψει το στοιχείο αυτό. (Hubert Reeves,226).Αφιέρωσε μεγάλο μέρος τού τέλους τής ζωής του προσπαθώντας να βρει την σύνδεση μεταξύ θεωρίας τής σχετικότητας και κβαντομηχανικής προς ικανοποίηση τού ντετερμινιστικού μοντέλου.Μάλιστα είπε «O Θεός δεν παίζει ζάρια με το Σύμπαν.»( God does not play dice with the Universe).  Μέχρι τον θάνατό του, υπεστήριζε ότι, μόνο ορισμένες από τις μεταβλητές που προσδιορίζουν την κατάσταση ενός συστήματος μας είναι προσιτές.Κατ΄αυτόν μερικές είναι κρυμμένες και αυτή η άγνοια μας δημιουργεί την έννοια τού τυχαίου όπως όμως παρατηρεί ο Ivar Ekeland(Το σπασμένο κλπ.56) η θεωρία αυτή για την ύπαρξη κρυφών μεταβλητών δεν είχε μέχρι την παραμικρη επβεβίωση.( Η θεωρία τής κβαντικης βαρύτητας βρόχων για την οποα΄δεν υπάρχει πειραματική επαλήθευση- -προσπαθεί να συνδυάσει τις δύο θεωρίες ,.δέχεται ότι ο χρόνος δεν είναι  συνεχής,δεν είναι απείρως διαιρετώς,αλλά απαρτίζεται από κόκκους ή «άτομα χώρου» πού δεν βρίσκονται πουθενά γιατί είναι ό ίδιος ο χώρος. Η θεωρία αυτή, δεν δέχεται  την ιδέα ενός  στοιχειώδους και  αρχέγονου χρόνου,.η αλλαγή είναι πανταχού παρούσα,κάθε διαδικασία χορεύει  ανεξάρτητα από τις γειτονικές στον δικό της ρυθμό… Σχετικώς  με τις μαύρες  τρύπες,δέχεται ότι  υ΄ληυ των άστρων [ου καταρρέουν βυθίζεται προς τα μέσα,η ύλη γίνεται όλο  και πυκνώτερη,ώσπου η κβαντική  μηχανική  να ασκήσει μια αντίθετη αντισταθμιστική πίεση….Αυτό το τελικό στάδιο  είναι  γνωστό ως άστρο Πλάνκ….Αν ο Ηλίος σχημάτιζε μια μαύρη τρύπα,,ολόκληρη η ύλη του, θα  ήταν συμπυκνωμένη στον χώρο ενός ατόμου,θα αποτελούσε ,ένα  άστρο Πλάνκ,που δεν θα ήταν σταθερό,γιατί μόλις  συμπιεστεί στο  μέγιστο,αναπηδά και αρχίζει να  επεκτείνεται και πάλι Κατά την θεωρία των βρόχων  πριν από το Big Bang  υπήρχε το  Big Bounce(αναπήδηση) δηλαδή ο κόσμος μπορεί να γεννήθηκε  από ένα προηγούμενο Σύμπαν, που συρρικνώθηκε από το ίδιο το βάρος του,συμπιέστηκε και αναπήδησεαπό μια προηγούμενη φάση  χωρίς χρόνο η χώρο.)

-O  Θανάσης Πρωτόπαπας ,καθηγητής γνωσιακής επιστήμης αποσυνδέεει την ελευθερία τής βουλήσεως από την αναιτιοκρατία.Ετσι ,σε σχετική του ομιλία λέγει μεταξύ άλλων.
«Ελευθερία της βούλησης έχω όταν επαφίεται σε εμένα να επιλέξω μεταξύ τυχόν εναλλακτικών πράξεων. Όταν η απαρχή των πράξεων βρίσκεται εντός του υποκει μένου, δηλαδή μέσα μου…….. Δυστυχώς ο ορισμός αυτός είναι εντελώς ακατάλ ληλος για να οδηγήσει σε οποιαδήποτε πρόοδο στη γνώση μας για το ζήτημα, διότι αφήνει ασαφείς και ακαθόριστους όλους τους όρους που τον απαρτίζουν. Τι είναι «πράξη», «απόφαση», «έλεγχος» -­και, κυρίως, τι είναι «υποκείμενο», τι είναι το «εγώ» και το «μου»; Και τι σημαίνει να είναι μια απαρχή εντός του υποκειμέ νου;…..Οι όροι αυτοί είναι όροι νοητικής περιγραφής. Όταν επιλυθούν, στο απώτερο μέλλον, από τους μελετητές του νου, τότε ίσως αποκτήσουμε μια σαφή εικόνα για το τι εννοούμε όταν λέμε ελεύθερη βούληση. Μέχρι τότε, βρισκόμαστε στο δυϊστικό σκοτάδι…… Η ιδέα της ελεύθερης βούλησης είναι άρρηκτα συνδε δεμένη με την ιδέα του ατόμου ως αυτόνομου δράστη. Είναι επίσης άρρηκτα συνδεδεμένη με την ιδέα του νου ως αυτόνομου πεδίου ύπαρξης και λειτουργίας, καθώς και με την ιδέα της ατομικής υπευθυνότητας μέσα σε ένα κοινωνικό πλαίσιο………….Τι θεωρητικά εργαλεία και προσεγγίσεις έχουμε σήμερα για τη μελέτη του νου; Η γνωσιακή επιστήμη, που δηλώνει ότι, έχει ως αντικείμενο τη μελέτη του νου, ξεκινά από τη θεμελιώδη παραδοχή ότι «ο νους είναι μια μηχανή». Αυτό σημαίνει ότι, ο νους επιδέχεται περιγραφή και εξήγηση σα να είναι ένα προβλέψιμο μηχανιστικό σύστημα. Ειδικότερα, η γνωσιακή επιστήμη λειτουργεί μέσα στο πλαίσιο του υλιστικού μονισμού. Θεωρούμε ότι, στη φύση υπάρχει μόνο ένα είδος ουσίας και αυτό είναι υλικό. Ειδικότερα, ασπαζόμαστε τη φυσικοκρατία. ………. Αυτή η βασική αρχή είναι αδιαπραγμάτευτη, όχι διότι απέδειξε κανείς ότι, είναι σωστή, αλλά διότι από κάπου πρέπει να ξεκινήσουμε …….Η βασική θέση που θα υποστηρίξω στη συνέχεια είναι ότι η φυσικοκρατία δεν συνεπάγεται ότι, όλες οι εξηγήσεις πρέπει να γίνουν με όρους φυσικής………θέλω να θυμίσω ότι το πρόβλημα δεν έχει να κάνει με την αιτιοκρατία του σύμπαντος. ………. η αναιτιοκρατία δεν αποτελεί λύση, διότι ελευθερία δεν σημαίνει τυχαιότητα. ……….η αναιτιοκρατία δεν λύνει κανένα από τα προβλήματά μας για την ελευθερία της βούλησης, είναι τελικά αδιάφορο αν το σύμπαν μας είναι πλήρως προκαθορισμένο ή εμπεριέχει κάποια τυχαιότητα…  είναι άλλο πράγμα να αναγνωρίζουμε πως όλα τα πράγματα στη φύση λειτουργούν με βάση τους νόμους της φυσικής, και άλλο να θεωρούμε ότι μπορούμε να περιγράψουμε τα πάντα με όρους φυσικής……..βούληση, ελεύθερη ή όχι, είναι μια νοητική περιγραφή, και ορίζεται στο νοητικό επίπεδο, όχι στο φυσικό.
Στη μεταφυσική θέση της φυσικοκρατίας έχουμε προσθέσει  υποθέσεις.
1.-πρώτη θεμελιώδη υπόθεση εργασίας για τη μελέτη μας, δηλαδή ότι ο νους είναι μια μηχανή. Στη συνέχεια θα προσθέσουμε μία ακόμα παραδοχή:
2.-ότι, ο νους είναι λειτουργία του εγκεφάλου. Ή, αν προτιμάτε, θεωρούμε ότι, όλες οι νοητικές διεργασίες, όλα τα ψυχονοητικά φαινόμενα αποτελούν μέρος, είδος, όψη ή έκφανση της λειτουργίας του νευρικού συστήματος, με κάποιον τρόπο που ακόμα δεν γνωρίζουμε. Η θέση αυτή είναι μάλλον πόρισμα της φυσικοκρατίας, καθώς δεν φαίνεται να υπάρχει τίποτα φυσικό έξω από το νευρικό σύστημα το οποίο να μπορεί να παίξει το ρόλο του νου. Στα πλαίσια της διεπιστημονικής ενότητας, που για μένα είναι πρωταρχικής σημασίας, αυτό το μικρό σύνολο παραδοχών είναι το ελάχιστο δυνατό με το οποίο μπορούμε να εργαστούμε πάνω στα ζητήματα του νου………το πρόβλημα της νοητικής περιγραφής της βούλησης δεν είναι άλλο από το πρόβλημα της νοητικής περιγραφής της υποκειμενικότητας, δηλαδή της συνείδησης. Και το πρόβλημα της συνείδησης, στα πλαίσια του μονισμού που είπαμε προηγουμένως, ανάγεται στο πρόβλημα της περιγραφής, σε νοητικό επίπεδο, ενός υποκειμένου……. Από τη στιγμή που η βούληση αναγνωρίζεται ως μία νοητική κατάσταση, επιδεχόμενη περιγραφή στο νοητικό επίπεδο όπως και όλες οι άλλες, είναι πλέον εφικτό, μέσα στο ίδιο πλαίσιο, να εξεταστεί και η έννοια της ελευθερίας της………. ένα υποκείμενο έχει ελεύθερη βούληση όταν «η πηγή ή απαρχή των πράξεων βρίσκεται εντός του υποκειμένου», όταν «επαφίεται στο ίδιο το υποκείμενο να αποφασίσει», και «ελέγχει τις πράξεις και τις αποφάσεις του χωρίς εξωτερικούς καταναγκασμούς»…….. θα θεωρήσω ότι το σύμπαν είναι απόλυτα αιτιοκρατικό.
Θα υιοθετήσω τη θέση του σκληρού ντετερμινισμού, παρότι είναι άγνωστο και αδιάφορο αν είναι σωστή ή όχι, επειδή διαισθητικά έχουμε την εντύπωση ότι η επιλογή αυτή είναι αντίθετη με την ιδέα της ελεύθερης βούλησης……. μπορούμε να διακρίνουμε  την περίπτωση που κάποιος νομίζει ότι δρα ελεύθερα, αλλά βρίσκεται κάτω από την επήρεια εξωγενών περιορισμών, για παράδειγμα ψυχοτρόπων φαρμά κων……..Πώς μπορούμε να τιμωρήσουμε κάποιον για μια πράξη που ήταν προκαθο ρισμένη; Η πιο εύκολη απάντηση είναι ότι η προκαθορισμένη πράξη οδηγεί σε προκαθορισμένη τιμωρία. Εάν ο εγκληματίας είναι αιτιοκρατικά υποχρεωμένος να εγκληματήσει, τότε ο δικαστής είναι αιτιοκρατικά υποχρεωμένος να τον τιμωρήσει. Θα πρέπει να εφαρμόσουμε με συνέπεια το ίδιο σκεπτικό και στις δύο πλευρές. Εάν αναγνωρίζουμε ηθική ευθύνη στον εγκληματία, τότε νοείται το ηθικό δίλημμα του δικαστή που καλείται να τον τιμωρήσει. Αυτή είναι η κλασική προσέγγιση, που λειτουργεί μια χαρά για τις κοινωνικές μας αλληλεπιδράσεις, και δεν υπάρχει λόγος να την αλλάξουμε. Αν όμως την αλλάξουμε, και θεωρήσουμε ότι, ο εγκληματίας δεν έχει ηθική ευθύνη διότι οι εγκληματικές πράξεις του ήταν προκαθορισμένες, τότε θα πρέπει να θεωρήσουμε για τον ίδιο λόγο και ότι, ο δικαστής δεν πρέπει έχει ηθικό δίλημμα, διότι η ετυμηγορία είναι επίσης προκαθορισμένη και δεν αποτελεί ελεύθερη επιλογή του…….
Συνοψίζοντας, Λοιπόν, πώς θα συγκεράσουμε τελικά τη φυσική αιτιοκρατία με την υποκειμενική ελευθερία; Αν βοηθάει, μπορούμε να σκεφτούμε ως εξής: Αντί να λέμε ότι, η φυσική αιτιότητα έδρασε ώστε να με ωθήσει να σκοτώσω κάποιον, μπορούμε να λέμε ότι, η φυσική αιτιότητα έδρασε ώστε να γίνω παλιοχαρακτήρας και να επιλέξω ελεύθερα να σκοτώσω κάποιον.»

Αλλά πέρα  από τα παραπάνω.

(ακόμη και αν ίσχυε  η αιτιοκρατία,τούτο δεν αποκλείει την ελευθερία της βουλήσεως)
 

Σαφέστερα.-

Εχει υποστηριχθεί παλαιότερα,ότι,ο ντετερμινισμός αποκλείει την ελευθερία τής βουλήσεως  ενώ το αντίθετο ισχύει για την απροσδιοριστία.

-Η άποψη αυτή αμφισβητείται.

  -Ο  John Earman γράφει :( εν «Εισαγωγή κλπ.»σελ.357επ) «Μια άλλη μία όμως σεβαστή παράδοση που θα μπορούσε να ονομασθεί υπερσυμβιβατότητα – supercompatibilism  ή ισχυρή απροσδιοριστία υποστηρίζει όχι μόνον ότι, ο ντετερμινισμός είναι συμβατός με την ελευθερία τής βουλήσεως,αλλά και ότι,  στην ουσία αποτελεί προαπαιτούμενο  για την ελευθερία τής βουλήσεως ή αλλιώς ,για να διατηρηθεί μια παραλληλία  στην διατύπωση αν  ισχύει η απροσδιοριστία, τότε δεν υπάρχει ελευθερία τής βουλήσεως, Εφόσον όμως πρέπει να ισχύει είτε ο ντετερμινισμός είτε η απροσδιοριστία, η μόνη λύση που συμβιβάζεται και με τα δύο  είναι η ανυπαρξία τής ελευθερίας της βουλήσεως……….Φαίνεται ότι, η  απόπειρα να τοποθετήσουμε το ανθρώπινο υποκείμενο μέσα στη φύση είτε αποτυγχάνει μ΄ένα τρόπο που αντανακλά ένα περιορισμό  ως προς αυτά που μπορεί να μας πεί η επιστήμη για τους εαυτούς μας,είτε επιτυγχάνει με κόστος την υπονόμευση τής αγαπημένης σε μάς ιδέας τής ελευθερίας τής βουλήσεως..»

-Το ότι, η αιτιοκρατία δεν αποκλείει την ελευθερία τής βουλήσεως, δέχεται,μεταξύ άλλων , και ο Bruce Waller, καθηγητής φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο  τής Πολιτείας Youngstown .Στο βιβλίο του «Αποκαταστατική  Ελεύθερη βούληση»(: « Restorative Free Will,»)  δέχεται ότι, ελεύθερη βούληση και ντετερμινισμός,δεν βρίσκονται σε αντίθεση ,αλλά απλώς περιγράφουν την συμπεριφορά μας σε διαφορετικά επίπεδα.

 

 Η Μέση οδός

Ο νευροεπιστήμονας Jay Lombard ακολουθεί μια μέση οδό.Γράφει(ό.π. 151 επ.) : «  Δεν είναι τα πάντα ελεύθερη βούληση ούτε ντετερμινισμός.Και τα δύο είναι εξίσου αληθινά….Είμαστε προκαθορισμένοι αλλά είμαστε και ελεύθεροι.Είμαστε  προκαθορισμένοι κυρίως υπό βιολογικούς όρους.Είμαστε  όμως ελεύθεροι  κυρίως υπό την έννοια της συνείδησης…(τούτο) δεν είναι αντίφαση.Καλύτερα να την εκλάβουμε ως παράδοξο. Η επιστήμη πασχίζει να  κατανοήσει τα μυστήρια της ζωής μέσα από τον εμπειρισμό.,την αιτιοκρατία και τη λογική.…..οι νόμοι αυτοί που φαίνονται αδιάψευστοι….είναι εύκολο να υποστούν ρωγμές….η σχετικότητα,η μη τοπικότητα,η αιτιοκρατία  και η αρχή αβεβαιότητας, συνέβαλαν στο να προσεγγίσουμε το Σύμπαν μέσα από το παράδοξο…»

 

 

Ως προς την εντροπία

-Ο Hubert Reeves  γράφει ( Μαλικόρν 108)  η ζωή δεν είναι καταδικασμένη να εξαφανισθεί,  χάρις στον θεμελιακό νόμο τής βαρύτητας,όπως παίζεται από τα άστρα,που με τις κατακρημνίσεις οδηγούν το Σύμπαν στην προοδευτική εγκατάλειψη τής αρχικής ισοθερμίας . Η ζωή εμφανίζεται  σε συστήματα  που ανταλλάσσουν συνεχώς θερμότητα με το περιβάλλον. Συνεχίζει δε( «Η ώρα τής μέθης» σελ.95) :  «η Γή δέχεται κίτρινα φωτόνια  από τον Ηλιο και αποβάλλει 20 φορές  περισσότερα υπέρυθρα  φωτόνια, μια που η ηλιακή επιφάνεια είναι 20 φορές θερμότερη  από την γήινη(6.000/300 βαθμοί Κέλβιν)  αφού ένα κίτρινο φωτόνιο μεταφέρει 20 φορές περισσότερη ενέργεια  από ένα υπέρυθρο.Η Γή δηλαδή μετατρέπει  σε θερμότητα  την ενέργεια και την στέλνει στο διάστημα.Ετσι η Γή  εκπέμπει εντροπία στο Σύμπαν.Με την αποστελλόμενη εντροπία  δομείται η πολυπλοκότητα.  -

(Μια συνολική θεώρηση,θα έδινε  ότι, δύο βασικώς αντίθετες τάσεις είναι φανερές στις φυσικές διεργασίες.Μια προς μία τοπική τάξη,και μία προς μία ομοιομορφία τής γενική« αταξίας») Ο ίδιος (ό.π.108)αναφέρεται στο « εκπληκτικό δώρο ενός οργανισμού να συμπυκνώνει επάνω του ένα  ρεύμα τάξης,αποφεύγοντας  έτσι την κατάρρευση στο ατομικό χάος»,-

-   Ο  Πολίτης λέγει (257) ότι, ο νόμος αύξησης της εντροπίας  αφορά μόνον σε θερμικά απομονωμένο σύστημα.Η Γή λ.χ. δεν είναι τέτοιο,όπως γράφει. . -Η εντροπία αντιθέτως με την ενέργεια, δεν διατηρείται.Η εμφάνιση της ζωής  εμφανίζει μια μείωση της εντροπίας Η ζωή εμφανίζεται σε μια κατάσταση που βρίσκεται μακρυά από την θερμοδυναμική ισορροπία.-

-  Ο Ε.Ν.Οικονόμου λέγει ότι,   (95)……….. σε απομονωμένα συστήματα το εντροπιακό ισοζύγιο  οδηγεί  το σύστημα  είτε προς την ομοιογε νοποίηση,στατικότητα και θερμικό θάνατο,είτε προς την οργάνωση,την λειτουργία και  την ζωή.

-Ο Ilya Romanovich Prigogine διετύπωσε την θεωρία ότι, η αύξηση τής Εντροπίας και τής αταξίας συμβαίνει στα συστήματα που ευρίσκονται σε ισορροπία. Σε συστήματα όμως μακράν τής ισορροπίας και σε εξαιρετικές περιπτώσεις, παρόλο που αυξάνεται η Εντροπία, δεν προκύπτει πάντοτε αταξία, αλλά τάξη και οργάνωση και μεγαλύτερη πολυπλοκότητα. Με αυτό τον τρόπο, η ύλη αποκτά νέες ιδιότητες. Έτσι είναι δυνατή η δημιουργία νέων μορφών οργάνωσης, νέων πολύπλοκων δομών, καθώς και νέων βιολογικών δομών.Σύμφωνα με τον  ίδιο, οι νέες μορφές οργάνωσης για τα συστήματα μακράν τής ισορροπίας, δημιουργούνται στις διακλαδώσεις. Ένα σύστημα μακράν τής ισορροπίας, σε κάποιο κρίσιμο σημείο, έχει τη δυνατότητα να επιλέξει ένα κλάδο από δύο (ή και περισσοτέρων) διακλαδώσεων, δηλαδή, έχει τη δυνατότητα να επιλέξει ένα από δύο ή περισσότερους τρόπους εξέλιξης.

Πιο απλά θα μπορούσαμε να πούμε ότι, το σύστημα έχει την δυνατότητα να επιλέξει ένα από δύο (ή περισσότερους) κλάδους ή δρόμους, όπου νέες μορφές οργάνωσης θα δημιουργηθούν. Το σύστημα θα ακολουθήσει τον δρόμο που επέλεξε μέχρι να βρεθεί σε μία άλλη διακλάδωση.

Εχει σημειωθεί ότι, δεν είναι δυνατόν εκ των προτέρων να γνωρίζουμε ή να προβλέψουμε ποιο από τα δύο μονοπάτια θα επιλέξει το σύστημα κάθε φορά. Σύμφωνα  πάντοτε με τον ίδιο, έχουμε να κάνουμε με μία νέα περιγραφή τού κόσμου, με μία καινούργια θεώρηση τής ύλης, όπου το σύνολο των μορφών που μπορεί να πάρει η ύλη, δεν έχει περιορισμό. Με την νέα περιγραφή τού κόσμου, η ύλη δεν παράγει ένα μοναδικό αποτέλεσμα αλλά μία ποικιλία αποτελεσμάτων, από την ποικιλία των φυσικών όντων, μέχρι και καιρικά συστήματα, μέχρι και την γέννηση του ίδιου του Σύμπαντος.Ο Prigοgine αναφέρει σαν ένα παράδειγμα, τού δυναμικού χαρακτήρα τής ύλης, το οικοσύστημα πάνω στην επιφάνεια τής Γης. Καθώς το οικοσύστημα δέχεται την επίδραση τής ηλιακής ακτινοβολίας, απομακρύνεται από την ισορροπία και οδηγείται στην δημιουργία πολύπλοκων δομών. «Το σημαντικό σημείο, παρατηρεί ο Prigοgine, έγκειται στο ότι, μακρυά από την ισορροπία, όταν το σύστημα διαταραχθεί, δεν υπάρχει καμία εγγύηση ότι, θα επιστρέψει και πάλι στην αρχική του κατάσταση. Αντιθέτως, το σύστημα αρχίζει να διερευνά νέες δομές και νέα είδη οργάνωσης. Χωρίς την Εντροπία δεν θα είχε εμφανιστεί η ζωή στη Γη»

 -Θέλοντας να δώσουν μερικοί, προεκτάσεις στις απόψεις τού Prigοgine  όπως αυτές εκτίθενται πιο πάνω ,και ιδίως ως προς τις έννοιες ισορροπίας, μακράν τής ισορροπίας και των διακλαδώσεων. γράφουν:

 «Η κατάσταση ισορροπίας μπορεί να παραλληλιστεί με την ρουτίνα της καθημερινής ζωής ή τη ράθυμη κατάσταση που μπορεί να περιέλθει ο άνθρωπος για διάφορους λόγους. Η κατάσταση μακράν της ισορροπίας μπορεί να παραλληλιστεί με την ανάπτυξη δραστηριότητας, την πνευματική διέγερση τού ανθρώπου στην οποία οφείλονται οι μεγαλύτερες δημιουργίες του.Όλοι οι άνθρωποι, κάποια στιγμή της ζωής τους αναζητούν κάτι νέο, δραστηριοποιούνται, αποκτούν μεγαλύτερες πνευματικές ανησυχίες, αναζητούν περισσότερη πνευματικότητα. Τότε παίρνουν αποφάσεις οι οποίες επηρεάζουν την υπόλοιπη ζωή τους, επιλέγουν νέους δρόμους (επιλέγουν νέες διακλαδώσεις) που μπορούν να τους φέρουν μπροστά σε νέους πιό πολύπλοκους και πιό ενδιαφέροντες δρόμους και η Ιστορία μας αναφέρει άπειρα παραδείγματα ανθρώπων που με τις επιλογές που έκαναν μεγαλούργησαν! Αν προεκτείνουμε την έννοια των νέων μορφών οργάνωσης της φύσης, το μέλλον κάθε ανθρώπου, δεν είναι προδιαγεγραμμένο. Στον άνθρωπο μπορούν να συμβούν γεγονότα που αυτός νομίζει ότι, δεν έχουν και πολλές πιθανότητες να συμβούν. Η προέκταση αυτή είναι ιδιαίτερα αισιόδοξη διότι θεωρεί ότι, ο άνθρωπος με τη μικρή δράση του στα πλαίσια της κοινωνίας μπορεί να επιφέρει σημαντικές αλλαγές στη ζωή του αλλά και στην κοινωνία και να οδηγήσει τη ροή των γεγονότων προς κατευθύνσεις που θεωρούσε ακατόρθωτες.»

Μήπως οι απόψεις αυτές ,μήπως οι διακλαδώσεις για τις οποίες ομιλεί ο Prigοgine( με την  αδυναμία πρόβλεψης τής σχετικής επιλογής) συνηγορούν  ---( παράτολμο λογικό άλμα)--- και παραπέμπουν  στην  δυνατότητα επιλογής γνησίων εναλλακτικών λύσεων-καταστάσεων και ειδικώς για τον άνθρωπο, στην ύπαρξη ελευθερίας βουλήσεως και την ενεργό συμμετοχή τού ανθρώπου σ’ένα  γίγνεσθαι, στον προσδιορισμό τής μοίρας τόσο δικής του όσο και τής ολότητας,( σε όλη της την έκταση) τής οποίας αποτελεί  αναπόσπαστο μέλος;.Και επομένως και τής ευθύνης του;

 

Ως προς τον παράγοντα της τύχης

Ο Αλβιν Τοφλερ,στην Εισαγωγή στο βιβλίο των Ιλυα Πριγκοζίν και Ιζαμπελ Στεντζερς. « Τάξη μέσα από το Χάος»(Εκδόσεις Κέδρος 1986) γράφει:
«Όπως γράφει ο Edgar Morin, επιφανής Γάλλος κοινωνιολόγος και επιστημολό γος  «ας μην ξεχνάμε πώς το πρόβλημα της αιτιοκρατίας άλλαξε μέσα σ΄ένα αιώ να…. Η ιδέα των ύψιστων, ανώνυμων, πάγιων νόμων που τα κυβερνά όλα στη φύση, υποκαταστάθηκε από την ιδέα των νόμων αλληλοπεπίδρασης…. Το θέμα της αιτιοκρατίας  μάλιστα έγινε το πρόβλημα τάξης στο σύμπαν. Τάξη σημαίνει πώς υπ άρχουν και μερικά άλλα εκτός απ' τους νόμους. Υπάρχει και το αναγκαστικό ,το αμετάβλητο, το σταθερό, η κανονικότητα…Η παλαιά ανώνυμη αιτιοκρατία (deter minism), παράγοντας ομοιογένεια, αντικαταστάθηκε με  τη διαφοροποιό και εξελι κτική ιδέα των προορισμών (determinations).
Και καθώς εμπλουτιζόταν η έννοια της αιτιοκρατίας, γίνονταν νέες προσπάθειες για να αναγνωριστεί η συμπαρουσία της τύχης και της αναγκαιότητας ως εταίρων ισότιμων και όχι σε σχέσεις αμοιβαίας υποταγής μέσα στο σύμπαν, που ταυτόχρονα οργανώνεται και αποδιοργανώνεται.
Στο σημείο αυτό μπαίνουν στο στίβο ο Πριγκοζίν κι η Στέντζερς. Αυτοί πήγαν ένα βήμα πιο πέρα τη συζήτηση. Όχι μόνο απέδειξαν — πειστικά, κατά τη γνώμη μου, μα όχι και κατά τη γνώμη άλλων, όπως ο μαθηματικός René Thorn – ότι, λειτουρ γούν και  η αιτιοκρατία και η τύχη, μα προσπαθούν και να καταδείξουν, πως αυτά τα δυο συνταιριάζονται. Έτσι, κατά τη θεωρία της αλλαγής, θεωρία που πηγάζει φυσικά από την ιδέα των σκεδαστικών δομών, ένα σύστημα, όταν εξωθείται από διακυμάνσεις σε κατάσταση μακριά από την ισορροπία και κινδυνεύει η δομή του, πλησιάζει σε στιγμή κρίσιμη ή σημείο  διακλάδωσης. Στο σημείο αυτό, λένε οι συγγραφείς, αποκλείεται από την ίδια τη φύση των πραγμάτων η δυνατότητα να καθοριστεί εκ των προτέρων η επόμενη κατάσταση του συστήματος. Ό,τι απομένει από το τελευταίο αυτό, ωθείται από την τύχη σε μια νέα γραμμή εξέλιξης. Και όταν η γραμμή αυτή επιλεγεί - ανάμεσα από πολλές άλλες - αναλαμβάνει τη συνέχεια πάλι ο ντετερμινισμός, ώσπου να φθάσει το σύστημα στο επόμενο σημείο διακλά δω σης.
Μ' ένα λόγο, βλέπουμε εδώ την τύχη και την αναγκαιότητα, όχι σαν ασυμφιλίωτα αντίθετες, αλλά σαν εταίρους, που καθένας παίζει το ρόλο του στο πεπρωμένο.
Πραγματοποιείται μια ακόμη σύνθεση.
Όταν τον αναστρέψιμο και μη αναστρέψιμο χρόνο, την αταξία και την τάξη, την φυσική και την βιολογία, την τύχη και την αναγκαιότητα τα φέρνουμε όλα μαζί μες στο πλαίσιο της ίδιας ιστορίας και διαπιστώνουμε σαφώς τις αμοιβαίες σχέσεις τους, διατυπώνουμε μια μεγάλη πρόταση, συζητήσιμη χωρίς αμφιβολία, μα και ισχυρή και μεγαλόπρεπη σε τούτη την περίπτωση.»

-Ο Στ.Τραχανάς στο βιβλίο του «Το Φάντασμα τής Οπερας» γράφει: … η αρχή της αβεβαιότητας…εισάγει ενδεχομένως ένα στοιχείο θεμελιώδους τυχαιότητας,-ένα μη αιτιοκρατικό παράγοντα-στη λειτουργία  τής… μηχανής.Να λοιπόν ,η απελευθέρωση από τα δεσμά της κλασσικής αιτιοκρατίας,η οποία λέγει ότι, η ελευθερία τής βουλήσεως –αυτό το συστατικό στοιχείο της υπαρξιακής μας αξιοπρέπειας,-είναι μιά ψευδαίσθηση….Να λοιπόν που το φάντασμα μέσα μας(: η αρχή της αβεβαιότητας) είναι και ο ελευθερωτής μας.Ο εγγυητής της υπαρξιακής ελευθερίας μας.Αφήνει χώρο για το απρόβλεπτο.Για την ελεύθερη επιλογή.Η μήπως την υπονομεύει με έναν πιο ύπουλο τρόπο;Αφήνοντας μας έρμαιο μιας ανερμήνευτης τυχαιότητας,;Εμείς τελικά αποφασίζουμε ή το  φάντασμα μέσα μας,παίζοντας ζάρια;» Και αφού λέγει ότι, η απάντηση είναι θέμα ηθικής φιλοσοφίας  και αφού  αναφέρεται στα όσα λέγει ο Σωκράτης στο «Φαίδωνα» ,καταλήγει: «Ας το πάρουμε απόφαση  ουδείς φυσικός νόμος  θα μας απαλλάξει ποτέ από το ευλογημένο βάρος της ελευθερίας μας.Τής ελευθερίας να κάνουμε επιλογέςκαι να είμαστε υπεύθυνοι γι’ αυτές»

-Ο Ivar Ekeland(« Το χάος» σελ.106,57) γράφει.  « Αξιοθαύμαστη ισορροπία τύχης και αναγκαιότητας! Και ιδού λυμένη μονομιάς ολόκληρη στρατιά ψευδοπροβλημάτων που αφορούν  την ανθρώπινη ελευθερία,στο εσωτερικό ενός ντετερμινιστικού Σύμπαντος…όσον αφορά την μακροσκοπική αιτιοκρατία, που βασιλεύει στην δική μας κλίμακα αυτή ανάγεται στο κβαντικό τυχαίο,χάρις στους στατιστικούς νόμους,που εφαρμόζονται στο αμέτρητο πλήθος των σωματιδίων  και ότι,υπάρχει οπωσδήποτε (μόνον)μια στατιστική βεβαιότητα»

-Για την θέση του Χωκιγκ,για τι θέμα της Τύχης(καθώς και της αναγκαιότητας και της ελευθερίας της βουλήσεως,γράφουμε πιό πάνω). 

-Ο John Earman (Εισαγωγή στη Φιλοσοφία σελ.323) γράφει  ότι,«όλα τα συμβάντα …συνιστούν αποτελέσματα   του ντετερμινισμού»  για να δεχθεί στη συνέχεια,πως  για εκείνα τα συστήματα που φαινομενικώς συμπεριφέρονται  κατά τυχαίο τρόπο, η εξήγηση είναι πως η χρονική τους εξέλιξη είναι ασταθής επειδή επιδεικνύουν ισχυρή εξάρτηση από τις αρχικές συνθήκες και ότι,σε ορισμένες περιπτώσεις έχουμε ότι,παρόμοια αίτια δεν παράγουν παρόμοια αποτελέσματα  και η παραμικρότερη άγνοια αναφορικώς με την  ακριβή αρχική  κατάσταση, έχει ως αποτέλεσμα  να παρουσιάζεται το τελικό αποτέλεσμα ως εντελώς τυχαίο ως κάτι.

Η παρατήρηση σε όλα αυτά,είναι ασφαλώς ότι, επέκταση των αποτελεσμάτων μιάς παρατηρήσεως,σε ένα τμήμα τού(παρατηρήσιμου) σύμπαντος ,σ’όλόκληρο το Σύμπαν,-που σημειωτέον συνεχώς εξελίσσεται είναι αυθαίρετη.Για να αντιγράψουμε ένα παράδειγμα που αναφέρεται στο ίδιο βιβλίο το ότι, επειδή όλα τα κοράκια που παρατηρήσαμε είναι μαύρα,δεν σημαίνει ότι, όλα ανεξαιρέτως τα κοράκια  είναι   μαύρα. Απλώς ενισχύει σημαντικά μια τέτοια πιθανότητα.

Ο ίδιος συγγραφέας,  αφού σημειώνει ότι, όλα αυτά προυποθέτουν ένα κλειστό σύστημα, συνεχίζει πώς «Είναι καιρός να θέσουμε φραγμό σε αυτή την ευφρόσυνη  αίσθηση,διότι κατά μια έννοια ο ντετερμινισμός στη κλασσική φυσική  στηρίζεται σε θεμέλια που κάθε άλλο γερά είναι… Ο ντετερμινισμός μπορεί να περισωθεί, με την εισαγωγή ορισμένων οριακών συνθηκών στο άπειρο, μια τέτοια όμως κίνηση απλώς υπογραμμίζει το δίδαγμα,ότι, το οικοδόμημα της κλασσικής φυσικής,δεν βασίζεται στα δικά του θεμέλια ,αλλά χρειάζεται βοήθεια από διάφορα δεκανίκια.»

-Και ας μην ξεχνάμε ότι, αρκετοί είναι οι  επιστήμονες που  κηρύσσουν πώς στο Σύμπαν τα πάντα καθορίζονται από δύο αρχές,: τύχη και αναγκαιότητα. Και το ρόλο του παρατηρητή.

-Ούτε στον αβιο κόσμο,ισχύει η παντοκατορία των φυσικών νόμων.Εκτός άλλων το τυχαίο δεν αποκλείεται.  Η ορθή άποψη είναι ότι, δεν μπορούμε να είμαστε βέβαιοι,ότι ,στο Σύμπαν,υπάρχει (τουλάχιστον σε μεγάλη κλίμακα) αιτιοκρατία ή όχι.Ασχέτως αυτού, οποιαδήποτε απάντηση στο ερώτημα αυτό,δεν φαίνεται να συνιστά και απάντηση, στο θέμα  τής υπάρξεως ελευθερίας τής   βουλήσεως(όπως και η πιθανοκρατία  και απροσδιοριστία δεν συνιστά απόδειξη για την ύπαρξη τής ελευθερίας βουλήσεως),όπως και σε άλλο σημείο του πονήματος εκθέτουμε.Η διάκριση έμβιου και άβιου  ,επιβάλλει πιθανώς αποφυγή μιάς γενίκευσηςόπως αμέσως πιο κάτω γράφουμε.

Περισσότερα στο Παράρτημα υπό : Re-running The Universe: Determinism, Indeterminism, Quantum Stuff)-

 

ΣΤΟΝ ΕΜΒΙΟ ΚΟΣΜΟ

-Ο Κάρλ Πόππερ,(εν: M.Ruse ,ό.π.σελ.77) λέγει «Αδιαπέραστο εμπόδιο στην  επιστήμη και αιώνια ανοκλήρωτη προσπάθεια,να ανάγουμε την βιολογία σε χημεία και φυσική»

Στον λεγόμενο έμβιο κόσμο, δεν μπορούν να μεταφερθούν( τουλάχιστον όλα) τα όσα ισχύουν η νομίζουμε ότι, ισχύουν στον άβιο  κόσμο. Ο  Heisenberg,λέγει χαρακτηριστικώς,ότι,  οι ζωντανοί οργανισμοί αποτελούν σύστημα,που  είναι διαφορετικό από το σύστημα των καθαρώς φυσικών νόμων, όπως ακριβώς διακρίνεται το σύστημα των νόμων που ισχύουν στην λεγόμενη κλασσική φυσική, σε σχέση με την θεωρία –φυσική των κβάντα. –

- Υποστηρίζεται βέβαια  από τον Χώκιγκ(ό.π.44 επ.)  ότι ,  «η επιστημονική αιτιοκρατία  θα πρέπει να ισχύει εξίσου και για τους ανθρώπους,……….(αλλά,αυτό εξακολουθεί να είναι ζητούμενο) ενώ μπορούμε να δεχθούμε ότι, η ανθρώπινη συμπεριφορά υπάγεται πράγματι στους νόμους τής  φύσεως,φαίνεται επίσης εύλογο να συμπεράνουμε,ότι, το τελικό αποτέλεσμα καθορίζεται από ένα τόσο πολύπλοκο και πολυποίκιλο πλέγμα μεταβλητών,ώστε στην πράξη κάθε πρόβλεψη  καθίσταται αδύνατη»

-

- Ο Π.Γέμπτος, λέγει: Ακραίος αναγωγισμός στη φυσικοβιολογική βάση και, συνεπώς, εξαφάνιση κάθε βαθμού ανθρώπινης ελευθερίας πρέπει ωστόσο να αποκλεισθεί.

-Eνώ στο άβιο σύμπαν,  ο γενικός βαθμός τάξης συνεχώς μειώνεται συμφώνως με τον δεύτερο νόμο τής θερμοδυναμικής,στο ζωντανό συμβαίνει το αντίθετο.( Όπως παρατηρεί ο Addy Pross    η παραβίαση τού νόμου αυτού επιτυγχάνεται χάρις στο γεγονός ότι ,  το ζωντανό συνεχώς χρησιμοποιεί ενέργεια  που αντλεί απέξω…γι΄ αυτό λ.χ. χρειάζεται η τροφή για να επιβιώσουμε)   Ο Albert Jacquard ( ό.π.79) δέχεται σχεδόν τα  ίδια.   Λέγει ότι,« Στα έμβια όντα…εμπλουτίζονται αντί να φθείρονται….. διέξοδος από το παράδοξο είναι προφανής: τα έμβια όντα δεν είναι απομονωμένα συστήματα,άρα δεν υπόκεινται στο δεύτερο νόμο τής θερμοδυναμικής» (κλειστό    απομωνομένο σύστημα. είναι ένα σύστημα αποτελούμενο από σώματα που δεν αλληλοεπιδρούν με άλλα σώματα, εκτός του συστήματος. Θεωρητικώς από τους νόμους της Θερμοδυναμικής αλλά και από παρατηρήσεις και πειράματα,έχει αποδειχθεί ότι, σε κάθε μεταβολή ενός κλειστού συστήματος η εντροπία αυξάνεται)

 -Στον έμβιο κόσμο,η ανάπτυξη ενός  κοτόπουλου, από ένα αυγό  φαίνεται σαν παρά δειγμα ενός  εξαιρετικά οργανωμένου συστήματος,που αναδύεται από ένα ολιγώτερο οργανωμένο σύστημα και  η σύγχρονη γενετική έδειξε ότι, και αυτό είναι ένα παράδειγμα  προυπάρχουσας ορατής τάξης.Πρέπει κανείς να δεχθεί,ότι, όλες οι πληροφορίες  που ήταν απαραίτητες για να παράγουν το κοτόπουλο,υπήρχαν ήδη στα εξαιρετικά οργανωμένα μόρια DNA των χρωματοσωμάτων.( Πώς μπήκαν όμως οι πληροφορίες αυτές;) -Τα έμβια όντα είναι ανοικτά   θερμοδυναμικά  συστήμα τα,δεν τρέφονται  μόνον με αρνητική εντροπία αλλά και με αταξία. Σύμφωνα  με την φυσική,η ύλη όφειλε να μην οργανώνεται σε  αυξανόμενα σύνθετες δομές,όπως στην πορεία τής εξέλιξης τής ζωής στην Γή (: αρνητική εντροπία). Για να επανέλθου με στην κρυσταλλοποίηση σημειώνουμε και πάλι  ότι, εκεί η αναπαραγωγή έρχεται κυρίως ή αποκλειστικώς από έξω ενώ , στον έμβιο κόσμο,το χαρακτηριστικό είναι ότι, παράγονται αδιάκοπα από μόνα τους, εκ των έσω.Εχουμε δηλαδή,αυτό που ήδη τονίσαμε ένα αυτοποιητικό σύστημα  που συντηρείται χάρις στα μέσα που το ίδιο παράγει.Σ΄ένα έμβιο ον τα πάντα συναρμολογούνται με στόχο την αναπαρα γωγή. Επίσης σοβαρές επιφυλάξεις για τον θερμικό θάνατο τού σύμπαντος, διατυπώνει ο Φρανκ Τίπλερ,για τον οποίο γράφουμε πιο κάτω αλλά και άλλοι όπως ο Ρήβς.Η εξέλιξη φαίνεται ν’ ακολουθεί μιά κατεύθυνση προς μια διαρκώς αυξάνου σα τάξη.

 .-Κατά τον βιολόγο και ψυχολόγο J.Paget στα έμβια όντα,πρέπει να δεχθούμε  ταυτόχρονα και ανοικτότητα ( σύστημα ανταλλαγής με το περιβάλλον-Τα φυτά απορροφούν ηλιακή ενέργεια και την μετατρέπουν σε χημική ενέργεια.) και κλειστότητα ( μη γραμμική-κυκλική τάξη)

 -Ο James Gleick γράφει (Χάος, Κάτοπτρο 327)-«Στο ζωντανό   δεν έχουμε αύξηση εντροπίας,,αλλά το αντίθετο. γράφει ότι, υπάρχει μια ανεξήγητη  τάση του Σύμπαντος και κάθε μεμονωμένου συστήματος ,όλα  μέσα σ΄αυτό, να τείνουν σε μια κατάσταση αυξανόμενης αταξίας.»

-Κατά τον Arthur Koestler  (Το φάντασμα στην Μηχανή,σελ.154 επ.) χαρακτηριστικές αρχές τής ζωής είναι   η ιεραρχική οργάνωση………….ο ζωντανός οργανισμός  δομεί συνεχώς περισσότερες μορφές ενέργειας απ΄αυτές από τις  οποίες  τρέφεται……… περισσότερα σχήματα ενέργειας…………ο ζωντανός Οργανισμός δεν αντιδρά απλώς  αλλά δρά,Το ζωντανό έχει αρνητική εντροπία. Ο συγγραφέας,ασχολούμενος με τον ορισμό» αρνητική εντροπία» λέγει ότι είναι ένας διεστραμένος τρόπος,για να αναφερόμαστε  στη δύναμη που έχει η ζωή,να χτίζει περίπλοκα συστήματα από απλά στοιχεία..ενώ με τον δεύτερο νόμο της θερμοδυναμικής, τα φυσικά φαινόμενα κατευθύνονται  γενικά προς μια πτώση  τής δυναμικής  στην εξέλιξη φαίνεται το αντίθετο. Την  τάξη αυτή ο  Koestler ονομάζει τάση ολοκλήρωσης και την θεωρεί ριζωμένη  στις βιολογικές επιστήμες.Οι ζωικοί οργανισμοί αντί να χάνουν σαν ένα ρολόι που ξεκουρδίζεται, κτίζουν συνεχώς συνθετώτερα χημικά στοιχεία(«Οι ρίζες κλπ.»σελ.85).Ως προς τα τα μέρη τού έμβιου συστήματος,στα οποία ο συγγραφέας έδωσε ελληνικό όνομα «ολόνια» τονίζεται μια φαινόμενη αντίφαση.Από τη μία πλευρά  το δυναμικό ολοκλήρωσης, τα φέρνει να συμπεριφέρονται ως μέρη ενός πιο σύνθετου,όλου,από την άλλη,υπάρχει,  μια τάση αυτό-επιβεβαίωσης,που οδηγεί σ΄ένα  ανταγωνισμό)

.- Ο νομπελίστας Erwin Schrodinger ,είπε χαρακτηριστικώς,ότι, αυτό από το οποίο τρέφεται ένας οργανισμός,είναι αρνητική εντροπία.

-

Ο Carrel δέχεται και αυτός, ότι, η ισχύς κάθε ομάδας νόμων, δεν μπορεί να επεκτείνεται σε άλλες περιοχές, για τις οποίες δεν έχει αποδειχθεί η ισχύς τους.Φανερό ότι , ο συγγραφέας δεν δίδει απάντηση, ούτε στο πρόβλημα , τής ελευθερίας της βούλησης,ούτε και τής αιτιοκρατίας,όπως φαίνεται και από το πώς καταλήγει.: «Και ο νόμος τής αιτιότητας είναι κατά μία τουλάχιστον άποψη,νόμος φυσικός,χωρίς λογική αναγκαιότητα. « Συνοψίζοντας ο τίτλος τού δοκιμίου ήταν το ερώτημα : Η αιτιοκρατία ισχύει για τα πάντα;Η απάντηση είναι θετική.Πράγματι ισχύει.Ωστόσο είναι εξίσου πιθανόν να μην ισχύει,εφόσον δεν μπορούμε ποτέ να να γνωρίζουμε τι είναι καθορισμένο και τι όχι»

O Michel Morange(ό.π.48) γράφει. «..η επιλογή  μιάς αρχής κατανόησης τού φαινομένου όπως  αυτής ενός μηχανιστικού σχήματος,μάς επιβάλλει ορισμένες δεσμεύσεις: αν δεν τηρηθούν αυτές οι δεσμεύσεις,η προτεινόμενη εξήγηση δεν γίνεται αποδεκτή.Ενα παράδειγμα που απεικονίζει εντυπωσιακά αυτή την κατάσταση, είναι τής προτεινόμενης από ορισμένους φυσικούς,υπόθεσης ,στις αρχές τού 20ου αιώνα,ότι, η δυνατότητα τής ανθρώπινης ύπαρξης,να αποφασίζει ελεύθερα   τις συμπεριφορές και τις δράσεις της-αυτό που αποκαλούμε ελεύθερη βούληση-και συνεπώς   μία μακροσκοπική απροσδιοριστία-έλκει την καταγωγή της από την κβαντική απροσδιοριστία,την αδυναμία δηλαδή που υπάρχει,να προσδιορισθεί με ακρίβεια  η ταχύτητα και η θέση των στοιχειω δών   σωματιδίων.Πρόκειται για μια εξήγηση που φαίνεται ,ότι, βρίσκεται στο πλαίσιο των μηχανιστικών εξηγήσεων,η οποία όμως δεν τηρεί τους κανόνες τής διερεύνησης μίας συνεχούς αιτιοκρατικής αλυσσίδας που οφείλει να συνδέει την κβαντική τυχαία ποικιλομορφία, με την ειλημμένη απόφαση, μίας διερεύνησης φυσικά αδύνατης,όσον αφορά την περίπτωση τής ελεύθερης βούλησης.Πρόκειται εν προκειμένω για ένα είδος απατηλής αναλογίας, και όχι για μια επιστημονική εξήγηση»

 -Ο φυσικός  Louis  de Broglie,σε βιβλία του που δημοσιεύθηκαν μεταξύ 1937 και 1956,  δέχεται φαινομενικό ντετερμινισμό στα μακροσκοπικά φαινόμε να………,ότι,...η συμφωνία μιάς θεωρίας με το πείραμα  δεν εκφράζει την  πραγματικότητα,ότι,……στον μικρόκοσμο υπάρχει ασθενής αιτιότητα,ότι, οι νόμοι τής κλασσικής φυσικής δεν εφαρμόζονται στην μικροφυσική,ότι, δεν αποτελεί παραδοξολογία να υποστηρίξουμε,ότι, ένας και μόνον σκοπός τής γνώσεως υπάρχει,: η εσωτερική μας ζωή και ότι, η ΚΜ δεν έχει καμία σχέση με την Ελευθερία τής βουλήσεως..

 -Κατά τον  Capra, τόσο ο ντετερμινισμός όσο και η ελευθερία είναι έννοιες σχετικές.Θέλοντας να συνδέσει την δυτική με την ανατολική σκέψη δέχεται(: Η κρίσιμη καμπή,σελ. 379) ότι ,ως προς το θέμα τής ελευθερίας τής βουλήσεως,παρατηρείται σύμπτωση απόψεων με τις μυστικιστικές διδασκαλίες  να μοιάζουν,να ταυτίζονται με την σχετική αυτονομία  των αυτοοργανωμένων συστημάτων

 -Κατά τoν συγγραφέα,ψυχίατρο και φυσικό, Satinover  (εν  «Que sait-on.κλπ. .. σελ.138) « η λειτουργία τού νευρικού συστήματος και ο ξεχωριστός τρόπος  με τον   οποίο  αυτό πραγματοποιεί τα κβαντικά αποτελέσματα…. αυτό που πράττει με συγκεκριμένο και διακριτό ρόλο και όχι με τρόπο γενικό και ασαφή, αφήνει απολύτως να δεί κανείς την δυνατότητα ότι, η ελευθερία τής βουλήσεως δεν παραβιάζει σε τίποτε  τις σύγχρονες επιστημονικές αρχές …… αποκλειστικώς  χάρις, στον ιντετερμινισμό σε κβαντικό επίπεδο τής ύπαρξής μας,στον χαρακτήρα τού τυχαίου, …… η κβαντική πραγματικότητα  διευθύνεται περισσότερο από πιθανότητες ,παρά  από βεβαιότητα…… μπορούμε και απολαμβάνουμε την ελευθερία τής βουλήσεως.»

 -Ο  Joe Dispenza  ( εν “Que sait-on σελ. 142) ειδικός στην βιοχημεία, λέγει ότι, ο εγκέφαλος είναι ταυτόχρονα ένα εργαστήριο και ένας αρχιτέκτονας, συλλαμβάνει πρότυπα και συγκεντρώνει τα μέρη…Οι έρευνες είχαν σαν σκοπό να εκτιμήσουν τον ρόλο  τής προθέσεως,αυτής τής πράξεως,που επιτρέπεται από την ελευθερία τής βουλήσεως,με την οποία η συνείδηση επιλέγει το αντικείμενο που θα παρατηρηθεί στον εξωτερικό κόσμο …….Επαναλαμβάνοντας πολλές φορές,την ίδια πρόθεση, επαναλαμβάνοντας συνεχώς την ίδια ερώτηση προς το Σύμπαν,μεταβάλλουμε την  κβαντική πιθανότητα και την κάνουμε έτσι ν΄αποκλίνει από τον μέσο όρο τού τυχαίου που υπάρχει στη βάση………..Μια διανοητική πρόθεση μπορεί να επηρεάσει την λειτουργία τού εγκεφάλου…….εάν θέλαμε να διατυπώσουμε ποιητικώς  το πράγμα θα  λέγαμε ότι ,τα ανθρώπινα όντα είναι καμωμένα για να μεγιστοποιήσουν την ελευθερία που είναι διαθέσιμη στο υλικό  περιβάλλον τους,σε σημείο που μιμούνται την ίδια την Δημιουργία τού Σύμπαντος.

 -Κατά τον Νάσιουτζικ, « είμαστε όντα νομοτελειακά,η ευχέρεια εκλογής είναι φαινομενική,το παν είναι προκαθορισμένο.Ο ίδιος όμως  δέχεται σε άλλο σημείο,ότι, ο  ρόλος τού Ανθρώπου, είναι να γίνουμε καλύτεροι, για να επιταχύνουμε τους  ρυθμούς τής εξέλιξης για να λυτρωθεί ο  άνθρωπος και να επανέλθει στην φύση,από την οποία προήλθε ,στον παράδεισο από τον οποίο εκδιώχθηκε. (: Αν όλα είναι προκαθαρισμένα, τι νόημα έχει η προσπάθεια;) 

 -Ο Κρισναμούρτι (ό.π.σελ.119) δέχεται ότι, « Μέσα στον στενό πολιτισμό τής κοινωνίας,δεν υπάρχει ελευθερία……Ζώντας……ο άνθρωπος  ζητάει την ελευθερία….σ΄αυτό που ονομάζει Θεό..Αυτή η φυγή δεν είναι ελευθερία……Η νόηση δεν είναι δυνατόν να χτίσει μια γέφυρα ανάμεσα  στον εαυτό της και την Ελευθερία…..Η Ελευθερία είναι πέρα από την σκέψη..».

 -Κατά τον John Randall  η ελευθερία τής βουλήσεως  δεν είναι συνώνυμη  τής απροβλεπτικότητας.Κριτήριό της, είναι ο συνειδητός σκοπός.

-Ο  φυσικός και αστρονόμος, sir James Jeans  λέγει ότι, η αντίληψη τής αυστηρής αιτιότητας  δεν ευρίσκει θέση στην εικόνα τού Σύμπαντος,ότι, με την μηχανιστική άποψη μπορούν να συνυπάρξουν και άλλες οντότητες,όπως η ελευθερία τής βουλήσεως και η ικανότητά μας, να κάμουμε το Σύμπαν σε κάποιο βαθμό διαφορετικό, ότι, το θέμα τής ελευθερίας τής βουλήσεως ευρίσκεται εκτός τής δικαιοδοσίας τής φυσικής,ότι,τα προβλήματα τής αιτιότητας και τής ελευθερίας τής βουλήσεως έχουν ανάγκη μιάς νέας διατυπώσεως,ότι, έχουμε την δυνατότητα να σχεδιάζουμε και να δημιουργούμε γεγονότα, σύμφωνα με τις επιθυμίες μας και να ζούμε μια ζωή προσπαθειών και κατορθωμάτων.(«Physics and Philosophy,»” Cambridge 1946) …. Ότι, η εικόνα τού Σύμπαντος  είναι ότι, υπάρχουν και άλλες οντότητες και τέτοιες είναι η ελευθερία τής βουλήσεως, και η ικανότητά μας να την  κάνουμε  με την παρουσία μας,εν τινι μέτρω διαφορετική και ανεξάρτητη από τους φυσικούς νόμους,ότι,ο άνθρωπος είναι ελεύθερος εντός τού μικρού κύκλου δράσεως του……..

Ο James Jeans  πιστεύει   στην ύπαρξη Θεού.-

   Ειδικότερα ο  παράγοντας  τύχη στη Βιολογία

Για τον ρόλο τής τύχης στη Βιολογία καί στην Εξέλιξη αξίζει του να παραθέσουμε  απόσπασμα από το αναφερόμενο στην παρατιθέμενη βιβλιογραφία βιβλίο  «Βιολο γία,ένας κήπος γεμάτος  θαύματα»του  Gottfried Schatz.Γράφει λοιπόν εκεί μεταξύ άλλων ο επιστήμονας συγγραφέας.

«Η παντοκρατορία του γονιδίου,έχει στις μέρες μας  κλονισθεί.   Κατά την αμφιγονική εγγενή παραγωγή το  γενετικό υλικό των δύο γονέων  συνδυάζεται τυχαίως  για την δημιουργία του ζυγωτού, δηλαδή του κυττάρου που είναι προιόν  της συνενώσεως των δύο γεννητικών κυττάρων,( λ.χ.του ωαρίου  και του σπερματοζωρίου στον ανθρωπο.)Ετσι χάρη στην τύχη, εξασφαλίζεται η μοναδικότητα κάθε παιδιού,που γεν νιέται,ενώ συγχρόνως ανανεώνεται  η ποικιλομορφία του ανθρώπινου είδους και ενισχύεται η βιολογική του ευρωστία.Και όλα αυτά ο συγγραφέας τα στηρίζει σε παρατηρήσεις που αναδεικνύουν τον ρόλο  της τύχης και εξαφανίζουν την έννοια του «πεπρωμένου».Η ύπαρξη του τυχαίου, επιτρέπει  στα γονίδια των δύο γονέων να έχουν στην διάθεσή τους,ένα ανεξάντλητο αριθμό πιθανών συνδυασμών  κατά την διαδικασία της συνένωσης ωαρίου  και σπερματοζωαρίου.Επομένως, δεν είμαστε σκλάβοι των γονιδίων μας. Γιατί,διερωτάται ο συγγραφέας επιστήμονας, δεν ταυτίζονται  μεταξύ τους τα μονοζυγωτικά   δίδυμα; Αφού πρόκειται  για αδέλφια που έ χουν  το ίδιο γενετικό υλικό θα ανέμενε κάποιος μια πλήρη ταύτιση και ομοιότητα μεταξύ τους,Πώς λοιπόν δικαιολογείται ότι, το ένα εκδηλώνει΄ μια ασθένεια και το άλλο όχι;.Και γιατί στην συνέχεια,με την ανάπτυξή τους,εμφανίζουν μεταξύ τους,όλο και περισσότερες διαφορές; Επομένως τα γονίδιά μας δεν είναι απαράβατοι και αναλλοίωτοι νόμοι, αλλά ενδέχεται να μεταβληθούν ως αντίδραση στο περιβάλλον,ή στον τρόπο ζωής μας.

 Εδώ και αρκετά χρόνια,γίνεται δεκτό, ότι ,περιβαλλοντικές τοξίνες, ραδιενέργεια,ιοί, λάθη κατά την κυτταρική διαίρεση,είναι πιθανόν να οδηγήσουν στην  μεταβολή και αλληλουχία των νουκλεοτιδίων,σε ένα  γονίδιο με αποτέλεσμα  την εμφάνιση μεταλ λάξεων η΄ να αναστείλουν την λειτουργία τους η να απενεργοποποιηθούν μέσω χημικών τροποιήσεων,μερικές από τις οποίες  μερικές φορές,κληροδοτούνται στους από γόνους μας.

Και το τελικό συμπέρασμα.

Η παράγραφος αυτή,που  δίνει θεμελειώδη ρόλο στην Τύχη( για την ακρίβεια ΚΑΙ στην Τύχη),επιφέρει καίριο πλήγμα στην θεωρία της ανάγκης που θέλει μια παντοκρατορία του ντετερμενισμού  που αποκλείει την ελευθερία της βουλήσεως.(ακόμη και στον έμβιο κόσμο) Και τούτο,γιατί  το πεδίο στο οποίο (φαίνεται να) δρα η Τύχη είναι εκείνο στο οποίο μπορεί να δράσσει η συνείδηση,η ελεύθερη βούληση,ο άνθρωπος..Ο αναφερόμενος  στην παράγραφο αυτή συγγραφέας, γράφει «..Αν η Ζωήείχε περιορίσει την συχνότητα των τυχαίων γεγονότων και των σφαλμάτων εμείς θα είμασταν ακόμη βακτήρια» Και ο Απόστολος Παύλος( Α προς Κορινθίους Κεφ.Γ στ.9)λέγειι « θεου γαρ εσμεν συνεργοι θεου γεωργιον θεου οικοδομη εστε » και  ο Alan Watts επαναλαμβάνει με τον δικό του τρόπο τα ίδια «Είστε μια λειτουργία σχετική με αυτό που  κάνει ολόκληρο το σύμπαν με τον ίδιο τρόπο που ένα κύμα είναι μια λειτουργία   σχετική με αυτό που κάνει ολόκληρος ο ωκεανός»

 

ΕΥΘΕΡΙΑ ΚΑΙ ΜΑΓΕΙΑ

  Ο Τέυλορ,στην ανθρωπολογική μελέτη του, «Primitive  Culture» (1871),θεωρεί την μαγεία ως ψευδοεπιστήμη, με την οποία κάποιος(ο άγριος)  απαιτούσε μια άμεση αιτιώδη σχέση  μεταξύ τής μαγικής του πράξεως και ενός αποτελέσματος. Ετσι η μαγεία εμπεριέχει το στοιχείο τού εξαναγκασμού.Για όσους πιστεύουν στην ύπαρξη τής Ελευθερίας τής βουλήσεως,για όσους πιστεύουν ότι, πρέπει να προάγεται, και να εξασφαλίζεται αυτή η ελευθερία,αυτές και μόνον οι παρατηρήσεις πρέπει να  οδηγήσουν στην απόρριψη τής μαγείας κι΄ασφαλώς τής πίστης σ΄αυτές. Που εκτός άλλων (θέλει να) παραβιάζει το σύστημα των φυσικών νόμων, παραβιάζει την Ελευθερία και το αυτεξούσιο τού Ανθρώπου,τον ευνουχίζει διανοητικώς, ψυχικώς και πνευματικώς, και τον ωθεί σε παραδοχές και πρακτικές ολέθριες.Ο Ανθρωπος εγκαταλείπει την προσπάθεια να παράγει  έργο, εναποθέτει τις ελπίδες του  σε αόρατες δυνάμεις,  και περιέρχεται έτσι σε μια κατάσταση πλήρους αλλοτρίωσης και αποχαύνωσης.Παύει να σκέπτεται δημιουργικώς ,να αισθάνεται και  να αγωνίζεται φυσιολογικά και τα αφήνει όλα στον μάγο. Πρόκειται για κατάλοιπα αρχαίων εποχών,που δυστυχώς,για λόγους που δεν αναπτύσσονται στο σημείωμα αυτό,μερικοί από αφέλεια, ή από διάθεση να εκμεταλλευθούν άλλους, ή  από την αγωνία τής αβεβαιότητας ή από ραθυμία,ή από αντίδραση στον ορθολογισμό,ή από νοσηρή ανάγκη να δοκιμάσουν-και ενίοτε να αποδεχθούν- το καινούργιο,μόνο και μόνο γιατί είναι καινούργιο, και να ξεφύγουν από το καθιερωμένο, θέλουν να κρατήσουν ζωντανά (ή να νεκραναστήσουν).

 

 Η ΒΙΒΛΟΣ ΚΑΙ Η ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΤΗΣ ΒΟΥΛΗΣΗΣ

(Μια ερμηνεία  τού συμβολισμού από  το βιβλίο της Γένεσης)

 Στο βιβλίο του « Το Τραύμα του Αδάμ» ο Α.Νάσιουτζικ,επιχειρεί να ερμηνεύσει το συμβολισμό που κατ’ αυτόν ανιχνεύεται στη βιβλική Γένεση και που έχει σχέση με την Ελευθερία της βουλήσεως.

Γράφει λοιπόν εκεί(σελ.209 επ) ότι,ο στίχος  Β 19,  « δείχνει όχι μόνο την αρχή του λόγου αλλά και την ικανότητα της διακρίσεως  και ότι, η ικανότητα  αυτή,μαζύ με την επιλογή είναι το κύριο γνώρισμα της ελευθερίας της βουλήσεως… ότι, από το σώμα του Αδάμ(πρωταρχική ύλη και ενστικτώδες μέρος τού όντος) αποσπάται η ανδρίς  που  κατά τον F.d Olivet  σημαίνει ελευθερία της βουλήσεως και αποτελεί την πνευματική σύζυγο του Αδάμ…..ότι,…πρωταρχική ύλη,ένστικτα και ελευθερία της βουλήσεως σχηματίζουν μαζύ τον Παγκόσμιο άνθρωπο,τον Αδάμ,το αποτέλεσμα της Δημιουργίας.Ετσι  το παθητικό όργανο ,ο Αδάμ απέκτησε εξελισσόμενο την Εύα,τη βουλητική ιδιότητά του,………..ότι, υποδιαίρεση(μια από τις τρείς)της  νεφές, ..η αρχή που συνέλαβε(εννόησε) τη δύναμη  είναι η ελευθερία της βουλήσεως…..ότι, με την απόκτηση της Εύας ο Αδάμ απέκτησε την ελευθερία της βουλήσεως,….ότι, ο Αδάμ  αρχίζει να ξεχωρίζει από το ζωικό βασίλειο με την απόκτηση της ελευθερίας της βουλήσεως(Εύα) που είναι ιδιότητα θεική…..ότι, η ελεύθερη βούληση,(Εύα) χάνει την ελευθερία της  και εξουσιάζεται στο μέλλον από τον άνθρωπο(Γεν. Γ 16)…ότι ,η σχέση βούλησης και ενστίκτων γίνεται εχθρική….ότι, η ελευθερία της βουλήσεως είναι μέρος του Θεού στον άνθρωπο.

 

ΕΙΔΙΚΟΤΕΡΑ ΓΙΑ ΤΙΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

 Ο Αλκιδάμας αρχαίος ρήτορας-σοφιστής-του  4αι. π.Χ. έλεγε.« Ελευθέρους αφήκε πάντας Θεός,ουδένα δούλον η φύσις πεποίηκεν» ενώ στον Πρωταγό ρα,διαβάζουμε,(αναφορικώς με τη  σχέση νόμου και ελευθερίας που λαμβάνεται  με μια ειδική έννοια )  «ω άνδρες έφη,οι παρόντες ηγούμαι εγώ υμάς συγγενείς τε και οικείους και πολίτας άπαντας είναι φύσει ου νόμω…..Ο νόμος τύραννος ών των ανθρώπων πολλά παρά την φύσιν βιάζεται». Την ίδια άποψη υποστηρίζει και ο Ευριπίδης. Κατά τον Ομηρο, η σταθερότητα τού κόσμου εξασφαλίζεται από ένα σύνολο κανόνων που αποτελούν την μοίρα,η οποία καθορίζει την βιολογική πορεία τής ζωής τού Ανθρώπου  και την τύχη της.Η ίδια μοίρα και οι ίδιοι νόμοι, εξουσιάζουν και τους Θεούς.(« Ανάγκα και οι Θεοί πείθονται» « Την ειμαρμένην ουδ΄αν τις εκφεύγει).  Ετσι ο Δίας, αποτυγχάνει παρά την επιθυμία του, να σώσει τον γυιό του Σαρπηδόνα  που θα πεθάνει τραυματισμένος από τον Πάτροκλο, δηλαδή,δεν μπορεί ν΄αλλάξει το πεπρωμένο του.Παρόμοιο παράδειγμα,με τον Αχιλλέα,τον οποίο δεν κατορθώνει να τον σώσει η μητέρα του Θέτις. Στον Τηλέμαχο η Αθηνά,λέγει ότι, δεν μπορούν ούτε ένα, να γλυτώσουν από τον θάνατο, οι Θεοί……Στους ανθρώπους αφήνεται  μιά  σχετική ελευθερία έτσι που η παντοδυναμία τής Μοίρας να μετριάζεται, με τους Θεούς να μπορούν να παρεμβαίνουν ευεργετικώς ή κακοποιώς  στην ζωή των Ανθρώπων.Ο Ησίοδος δέχεται μια απόλυτη αναγκαιοκρατία,δεχόμενος ότι, οι άνθρωποι γίνονται περίφημοι  και  ξακουστοί ή όχι, συμφώνως με την θέληση των Θεών.Ο Δημόκριτος (κατά μια άποψη)δέχεται ότι, όλα στο Σύμπαν ρυθμίζονται από την αναγκαιότητα.(« ουδέν  χρήμα μάτην γίνεται αλλά πάντα εκ λόγου τε και υπ΄ανάγκης»)Τα ίδια υποστηρίζει και ο δάσκαλος τού Δημόκριτου,ο Λεύκιππος.Ο Σωκράτης, εκήρυττε  ως ελευθερία το να μην κυριεύεται κάποιος από τις σωματικές ηδονές, διδάσκοντας  (από ψυχοβιολογική άποψη) ότι, «δούλος,όστις  άρχεται  υπό των δια του σώματος ηδονών και δια ταύτας  μή δύναται πράττειν τα βέλτιστα» `Γνωστή ,η ρήση  «ουδείς εκών κακός».  Στα Απομνημονεύμα  του Ξενοφώντα (Εκδόσεις Παπυρος 1937) εμφανίζεται ο Σωκράτης να λέγει,  απευθυνόμενος στον Αριστόδημο:… «κατάμαθε ότι, και  ο σός νους ενόν το σώμα όπως βούλεται μεταχειρίζεται(: πρέπει να εννοήσεις καλώς ότι, και ο ιδικός νούς,ο ενυπάρχων στο σώμα σου,δοικεί τουτο όπως θέλει).Πειό κάτω βέβαια προσθέτει κάτι που ίσως δημιουργήσει σκέψεις,ως προς την ύπαρξη ελευθερίας βουλήσεως και  ως προς το αυτεξούσιο.Προσθέτει: «Οίεσθαι ούν χρή,και την εν τω παντί φρόνησιν τα πάντα,όπως αν αυτή ηδύ η,ούτω τίθεσθ και μη το σον μεν όμμα σα δύνασθαι επί πολλά στάδια εξικνείσθαι,τον δεν δε του θεού οφθαλμόν,αδύνατον είναι άμα πάντα οραν,»,(Πρέπει λοιπόν να πιστεύεις ότι, και ο εν τω σύμπαντι νούς,διευθύνει τα πάντα,όπως φανή εις αυτόν αρεστόν, και όχι το ιδικόν σου βλέμμα  μπορεί να φθάσει εις απόστασιν πολλών σταδίων ότι, δε ο οφθαλμός του Θεού, δεν μπορεί να βλέπει  τα πάντα  συγχρόνως) . Ο Πλάτων υπεστήριζε  ότι, η μοίρα τού ανθρώπου, προκαθορίζεται από επιλογή που κάνει η ψυχή κατά την στιγμή τής ενσωματώσεώς της  και ότι, οι ψυχές πριν από την ενσωμάτωση αυτή,εκλέγουν το είδος τής ζωής που θέλουν,επομένως δέχεται ότι, υπάρχει δυνατότητα επιλογής.O άνθρωπος εκλέγει την μοίρα του (πρβλ.Σοπενχάουερ κατά τον οποίο,ο άνθρωπος ερχόμενος στον κόσμο , φέρει μαζί του τον χαρακτήρα του που μένει αμετάβλητος σ΄ολόκληρη τη ζωή του).Οι Στωικοί παρόλο που κλίνουν περισσότερο προς την αιτιοκρατία(: «….. καθ ειμαρμένην τα πάντα γίγνεσθαι.ήτις εστίν αιτία  των όντων ή λόγος καθ΄όν ο κόσμος διεξάγεται…»)   δέχονται εν τούτοις ότι,  η ανθρώπινη ψυχή,εφ’όσον ενεργεί  κατά τα  προστάγματα τού παγκοσμίου λόγου,    είναι ελεύθερη, επομένως η ελευθερία προκύπτει  από την αναγνώριση των ορίων που πλαισιώνουν και οριοθετούν την ενεργητικότητα τού ανθρώπου.Ο Αριστοτέλης διέκρινε  τα μέρη τής ψυχής σε τρία: λογιστικό, θυμικό και επιθυμητικό. Η βούληση ανήκει στο λογιστικό «εν τω λογιστικώ γαρ η βούλησις». Η  βούληση κινεί: «Εν δη το κινούν – το ορεκτικόν». «…ο μεν νους ου φαίνεται κινών άνευ ορέξεως – ηκκραατικούς, γαρ βούλησις όρεξις – όταν δε κατά τον λογισμόν κινείται και κατά βούλησιν κινείται». Φυσικά υπάρχει και η περίπτωση τής παράλογης επιθυμίας – που επιδιώκει κάτι επειδή,  λανθασμένα, το θεωρεί καλό.  Ο νους είναι πάντα σωστός αλλά η επιθυμία και φαντασία μπορεί να λανθάνουν. «Νους μεν ουν πας ορθός εστίν – όρεξις δε και φαντασία και ορθή και ουκ ορθή. (Περί Ψυχής 432 – 433). Το αυτεξούσιο φαίνεται να δέχεται ο σοφιστής Πρόδικος,με την αναφορά στους δύο δρόμους που ανοίγονται μπροστά στον Ηρακλή.Η εκλογή του εκφράζει την ελευθερία τής βουλήσεως.

Αναφερόμενοι ειδικώτερα  στους Προσωκρατικούς φιλοσόφους οι Σ.Γκίκας και Ι.Ευαγγέλου, γράφουν  « Οι προσωκρατικοί είναι κυρίως φιλόσοφοι της φύσης ή κοσμολόγοι. Δεν περιορίστηκαν όμως μόνο στο να υποτάσσουν τα πάντα; στην νομοτέλεια του φυσικού κόσμου. Ο Ηράκλειτος ερμηνεύει διαλεκτικά και τα κοινωνικά φαινόμενα (πόλεμος - ειρήνη, κοινωνικές συγκρούσεις), ακόμα και τα ψυχολογικά-( κάματος - ανάπαυσις, λιμός - κόρος). Ο Αναξαγόρας βλέπει την  κίνηση, που προήλθε από το Νου, και μέσα στην εξέλιξη  των ανθρωπίνων κοινωνιών στα έργα των ανθρώπων.

Οι προσωκρατικοί, αν και μιλούν για μια πρωταρχική φυσική ουσία και ανακαλύπτουν φυσικές νομοτέλειες, δεν υποτάσσουν τα πάντα στη φυσιοκρατική και ντετερμινιστική σκέψη.. Αν εξαιρέσουμε τον Διογένη επιτον Απολλωνιάη και ίσως  και τον Αναξαγόρα, οι άλλοι πιστεύουν στην ανθρώπινη  ελευθερία. Κατά τον Δημόκριτο τον άνθρωπο κατευθύνουν όχι απρόσωποι ή τυφλοί φυσικοί νόμοι, ούτε φυσικά ο Θεός ή η τύχη, αλλά ο ίδιος κατευθύνει τον εαυτό του.Το αν  ακολουθεί τον σωστό δρόμο, αν διαρρυθμίζει σωστά  τη ζωή του, αυτό εξαρτάται από το αν καλλιεργεί την ευθυκρισία του. Αν ορισμένοι προσωκρατικοί καλούν τον άνθρωπο να ευθυγραμμιστεί με την κοσμική νομοτέλεια-αυτό το κάνουν χάρη της ευτυχίας του. Για τον Ηράκλειτο π.χ., αν ο άνθρωπος συνηθίσει να βλέπει το κακό σαν την άλλη όψη του καλού, το αρνητικό σαν συμπλήρωμα -του θετικού, τότε θα απαλλαγεί από εσωτερικές εντάσεις θα  νιώσει χαλάρωση, θα συμφιλιωθεί με τις δύ­σκολίες της ζωής, θα πάψει να παραπονιέται και να διά­ματύρεται ,να επαυξάνει το άγχος του. Οι προσωκρατικοί,επιχείρησαν ερμηνείες μεμονωμένων -φαινομένων. Μερικές απ' αυτές απέχουν  απ΄το ορθό -γιατί έγιναν με ανεπαρκή μέσα και χωρίς τη χρήση πειραμάτων.Η αξία της προσωκρατικής φιλοσοφίας έγκειται στην συνολικλη ερμηνεία της πραγματιότητας,Την  ερμηνεία αυτή κάνουν  με καθαρά ορθολογικό ττρόπο,»....

11

 

 Υποστηρίζει ο Πλάτων,(Πολιτεία Η 564,α) - ότι,η υπερβολική ελευθερία ισοδυναμεί με δουλεία(«Η αγαν ελευθερία έοικεν ουκ εις άλλο τι ή εις άγαν δουλείαν μεταβάλλειν και ιδιώτη και πόλει»). Προφανώς ο Πλάτων αναφέρεται κυρίως στον πολίτη, αναφέρεται στη πολιτική ελευθερία και εκφράζει την γνώμη ότι, αν ο πολίτης πιστεύει ότι, ελευθερία  είναι το « ποιείν ό,τι τις βούλεται» και δεν σέβεται ούτε τους γραπτούς ούτε τους άγραφους νόμους,  «ίνα μηδαμή μηδείς αυτοίς ή δεσπότης» τότε η ακρότατη αυτή ελευθερία έχει ως συνέπεια  να επιβληθεί στην δημοκρατική πολιτεία «δουλεία πλείστη τε και αγριωτάτη» (Πλ.Πολιτεία Η 563,α).

-Αναφερόμενος στις απόψεις –παραδοχές των αρχαίων Ελλήνων ο  M.Pohlenz,  γράφει ότι ,  « στην Ελλάδα για πρώτη φορά ειπώθηκε ότι, ο άνθρωπος γεννήθηκε  για την Ελευθερία,ότι, ο σύγχρονος υπαρξισμός έχει τις ρίζες του στην εσωτερική ελευθερία  που διατυπώθηκε στην Ελλάδα,ότι,  το χαρακτηριστικό σημείο τού χαρακτήρα τού Έλληνα είναι μια ισχυρή παρόρμηση να αυτοπροσδιορισθεί, και να σχηματίσει μια προσωπική άποψη για το περιβάλλον του,και να ρυθμίσει την ζωή του,όπως αυτός επιθυμεί.ότι, ο Ελληνας έχει  μια βαθειά συναίσθηση,των ορίων που υπάρχουν…….νοιώθει ως προς όλα ένα απλό συναίσθημα υποταγής, όχι όμως πλήρους εξάρτησης …..Πράττει αυτό που τού είναι προκαθορισμένο από την φύση του και από την συναίσθηση τού καθήκοντός του(πρβλ .Εκτωρ).Οι Θεοί μπορούν ασφαλώς να προκαλέσουν τον φυσικό θάνατο, στον θνητό άνθρωπο,αλλά υπάρχει κάτι που δεν μπορούν να τού αφαιρέσουν...Το δικαίωμα  και την δύναμη να δρά όπως αυτός αυτοπροσδιορίζεται με την δική του θέληση.Δεν μπορεί να αλλάξει τίποτε στην εξωτερική πορεία των πραγμάτων, Αλλά στο εσωτερικό των πραγμάτων παραμένει κύριος,των αποφάσεών του.(:  Την  εσωτερική μας εξέλιξη την καθορίζουμε εμείς,τα εξωτερικά, ίσως  άλλες δυνάμεις)…Ο άνθρωπος δεν μπορεί να ανθίσει και να αναπτυχθεί παρά μόνον μέσα στην Ελευθερία..Η τυραννία δεν μπορούσε να  καταστεί ένας θεσμός, διαρκείας. Η Ελληνική συνείδηση, δεν δέχονταν ότι ,ένας άνθρωπος, θα μπορούσε να κυριαρχεί σε μια κοινότητα..Μόνον εκείνος που προσπαθεί, δέχεται την βοήθεια τής Θεότητας……….Ο Ελληνας θέλει να εννοήσει από τα μέσα του  αυτό που τού συμβαίνει.Το ιστορικό έργο τού Ηροδότου, έχει ως στόχο  να περιγράψει  τον αγώνα των Ελλήνων για την Ελευθερία.Η αληθινή ελευθερία δεν αποκλείει την έννοια τού χρέους……….Η ίδια θέληση για Ελευθερία,που είχε δώσει στους Ελληνες την δύναμη να αποκρούσουν την ξένη επικυριαρχία, ασκούνταν  στο εσωτερικό και ωθούσε κάθε πόλη να διατηρεί πάντοτε την ελευθερία,και να αποκρούει  κάθε προσπάθεια πού απειλούσε την αυτονομία της»

 -Ο Χρ.Γιανναράς,αναφερόμενος επίσης στις σχετικές απόψεις των αρχαίων Ελλήνων, γράφει( «Καθημερινή» 15  Αύγ. 2015) μεταξύ άλλων:   «Για τους Aρχαίους Eλληνες το ερώτημα για την αιτία τού υπάρχειν δεν αναζητούσε κάποιαν ελεύθερη βούληση - απόφαση που να ερμηνεύει το «γιατί» τής ύπαρξης των υπαρκτών καθορίζοντας και το στόχο της. Tο ερώτημα των Eλλήνων αφορούσε το «πώς» τής πραγματικότητας, όχι το «γιατί». Kαι αιτία για το «πώς» ήταν ο ανερμήνευτα δεδομένος «ξυνός (κοινός) λόγος» που διέπει τα πάντα: μια λογική αναγκαιότητα που καθορίζει τον «τρόπο» τής ύπαρξης κάθε υπαρκτού, τον «τρόπο» και τής συνολικής συνύπαρξης – τη συμπαντική αρμονία και κοσμιότητα. Kάτι σαν ειμαρμένη.Aυτός ο δεδομένος προκαθορισμός τού λόγου - τρόπου (της «ουσίας») κάθε υπαρκτού δεν αφήνει κανένα περιθώριο υπαρκτικής ελευθερίας, υπαρκτικού αυτοπροσδιορισμού, θελημένης υπαρκτικής ετερότητας. O ίδιος ο Θεός είναι υποχρεωμένος, «ως εκ του λόγου της ουσίας του», να είναι αυτό που είναι. Tο «γιατί» τού υπάρχειν παραμένει αναπάντητο, ένα αβυσσαλέο κενό στα θεμέλια τής αυτοσυνείδητης ύπαρξης – στον υπαρκτικό ορίζοντα δεν υπάρχει ενδεχόμενο ελευθερίας.H απορία, πώς οι Eλληνες εκχριστιανίστηκαν τόσο ραγδαία (μόλις μέσα σε έναν αιώνα και υπό συνθήκες φρικώδους διωγμού των Xριστιανών από τη ρωμαϊκή εξουσία) ερμηνεύεται μόνο με τις συναρπαστικές απαντήσεις που κόμιζε το χριστιανικό ευαγγέλιο στα κενά ελευθερίας τής αρχαιοελληνικής μεταφυσικής: Aιτιώδης Aρχή τού υπάρχειν δεν είναι μια αναγκαιότητα, ένας «Θεός» προδιαγεγραμμένα υπόχρεως να είναι αυτό που είναι, όχι. H λέξη τής πεπερασμένης γλώσσας μας που μπορεί να σημάνει την ελευθερία ως Aυτοαιτία της ύπαρξης, είναι «Πατήρ».

-( Υπενθυμίζουμε μια θέση μας:Η πραγματική  ελευθερία όπως την δεχόμαστε,δεν σημαίνει ασυδοσία,σημαίνει όπως και σε άλλο σημείο γράφουμε την υποταγή σε ένα συγκεκριμένο πλαίσιο συμπεριφοράς σ’ένα σχέδιο.)

 -Ως προς την σύνδεση τής πραγματικής αυτής ελευθερίας με την πολιτική ελευθερία, ο Κ.Τσάτσος, γράφει στους  « Αφορισμούς και Διαλογισμούς του» ότι, η έλλειψη τής πολιτικής ελευθερίας έχει ως επακόλουθο να μένει φυλακισμένη η καθαυτό ελευθερία,που έτσι αυτή μαραίνεται και ο άνθρωπος γίνεται δούλος  γιατί σιγά σιγά λησμονεί την καθαυτό ελευθερία του καθώς νεκρώνονται μέσα του τα κίνητρα προς ό,τι η ελευθερία ορίζει.

(ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΣΤΗ ΣΤΑΣΗ ΚΑΙ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΆ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ-ΣΤΗ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΑΣ)

«Μελέτες απέδειξαν  ότι,  η πεποίθηση στην ύπαρξη ελευθερίας βουλήσεως, συνεπάγεται πρακτικά οφέλη,στον « πιστεύοντα»

  1. -Δίνει περισσότερο αυτοέλεγχο: Μια μελέτη  διαπίστωσε ότι, η αποδυνάμωση της πεποίθησης του ανθρώπου στην ελεύθερη βούληση, οδήγησε σε μείωση τού αυτοελέγχου και στη δύναμη τής θέλησης.

 2.- Βοηθά στην κοινωνικοποίηση και ειδικώτερα στη φιλανθρωπία: Μια άλλη έρευνα διαπίστωσε ότι, η δυσπιστία στην ελεύθερη βούληση μπορεί επίσης να οδηγήσει σε αύξηση τής επιθετικότητας και σε μείωση της αλληλεγγύης προς τους άλλους. Ο Roy Baumeister τού Πανεπιστημίου τής  Florida διεπίστωσε σε έρευνα που διενήργησε στους φοιτητές του, ότι ,εκείνοι που δεν είχαν ισχυρή πίστη στην ύπαρξη ελευθερίας βουλήσεως δεν ήθελαν να αφιερώσουν χρόνο για να βοηθήσουν συμμαθητές τους ή να ενισχύσουν,οικονομικως κάποιον, σε αντίθεση με όσους είχαν τέτοια πίστη.

 3. -Βελτιώνει την απόδοση στην εργασία-διευκολύνει τις επιδόσεις στην μάθηση και αυξάνει τη δημιουργικότητα: Μια μελέτη δείχνει επίσης ότι ,η πίστη στην ελεύθερη βούληση προβλέπει καλύτερη επαγγελματική στάση και συνολικά εργασιακή απόδοση.  Και ακόμη ειδικώτερα διευκολύνει τις ακαδημαικές επιδόσεις. Επίσης άρνηση τής ύπαρξης ελευθερίας βουλήσεως οδηγεί σε μειωμένη έφεση για μάθηση και για  δημιουργικότητα.

 4. -Ενισχύει την ειλικρίνεια:  Μελέτη δείχνει ότι η αποδυνάμωση στην πίστη προς την ελεύθερη βούληση οδηγεί σε μεγαλύτερη ανεντιμότητα και την εξαπάτηση.

 5. -: Μια πολύ ενδιαφέρουσα έρευνα αποκαλύπτει ότι, η πίστη στην ελεύθερη βούληση κάνει το μυαλό λιγότερο αυτοματοποιημένο.

Αυτά είναι μόνο μερικά παραδείγματα για το πώς η πίστη των ανθρώπων στην ελεύθερη βούληση, μπορεί να επηρεάσει θετικώς την  συμπεριφορά τους. Ακόμα και αν κάποιος αντιτίθεται στην ύπαρξη της ελεύθερης βούλησης, υπάρχουν σίγουρα κάποια πρακτικά οφέλη όταν κάποιος πιστεύει σε αυτήν.

6.-Κάνει τον άνθρωπο ευτυχέστερο. .Ο Roy Baumeister διεπίστωσε πώς μια μειωμένη πίστη στην ελευθερία της βουλήσεως  οδηγεί σε καταστάσεις άγχους,δυστυχίας και σε μειωμένες επαφές με συνανθρώπους.

 7.-Καθιστά τον Ανθρωπο ενεργητικό.

Γράφει σχετικώς κάποιος: 

«Μπορείτε για μία στιγμή να πατήσετε φρένο στην καθημερινότητά σας και να το σκεφτείτε: αν πιστεύετε ότι, δεν έχετε κανένα πραγματικό έλεγχο επί των περιστάσεων σας, τότε δεν υπάρχει κανένα κίνητρο για να προσπαθήσετε να κάνετε κάτι θετικό ή να επιφέρετε κάποια αλλαγή. Μπορείτε απλά να καθίσετε αναπαυτικά και να παρακολουθήσετε τα πράγματα να σας συμβαίνουν, χωρίς εσείς να μπορείτε να αντιδράσετε. Ορισμένοι το ονομάζουν μοίρα, άλλοι τύχη, άλλοι απλά τα περιμένουν όλα από τους άλλους. Αδυνατούν να δουν τι μπορούν να κάνουν οι ίδιοι καλό για τη ζωή τους και αφήνονται να τους πηγαίνουν τα κύματα της ζωής, προσπαθώντας να πιαστούν από ένα ξύλο για να μην πνιγούν.

-Η πίστη στην ελεύθερη βούληση είναι πολύ σημαντική για να έχει κανείς ενδιαφέρον για τη ζωή του,για να πάρει κανείς μεγαλύτερη ευθύνη ως προς τη ζωή του, να αναγνωρίσει τη δύναμη του και τον έλεγχο που διαθέτει ώστε να είναι υπεύθυνος για τα αποτελέσματα που θα έχει στη ζωή του.

-Όπως έγραψε το 1890 ο πρωτοπόρος Αμερικανός ψυχολόγος και φιλόσοφος, William James, «το ενδιαφέρον» της ζωής προέρχεται από «την αίσθηση που έχουμε πως ό,τι μας συμβαίνει αποφασίζεται από εμάς τους ίδιους ανά πάσα στιγμή και δεν υπάρχει μια προκαθορισμένη πορεία την οποία θα πρέπει να ακολουθήσουμε»

-Για όλους αυτούς τους λόγους,μερικοί ,παρόλο που αρνούνται την ύπαρξη ελευθερίας βουλήσεως,κηρύσσουν πώς πρέπει ο άνθρωπος να πιστεύει το αντίθετο. Όπως δέχεται και ο Saul Smilansky, καθηγητής φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο της Haifa  στο Ισραήλ,που ειδικώτερα λέγει ότι, θα ήταν πολύ κακό αν πολλοί άνθρωποι συνειδητοποιούσαν την ανυπαρξία ελευθέρης βούλησης. Αναφερόμενος στον Ντετερμινισμό ,ως επιχείρημα που αναιρεί την ελέυθερη βούληση παρατηρεί,ότι, αυτός,εξαφανίζει τις έννοιες του ψόγου και του επαίνου για να καταλήξει πώς εμφανίζεται επικίνδυνος για την ανθρώπινη συμπεριφορά. Την ίδια άποψη δέχεται κατά τα κρίσιμα σημεία της και ο νευροεπιστήμονας και συγγραφέας Sam Harris .Σημειώνεται πάντως ότι, δεν  είναι γενικώς αποδεκτή η άποψη ότι,, η άρνηση τής υπάρξεως ελεύθερης βούλησης,θα οδηγήσει στην εξαφάνιση τού πολιτισμού.Ο κίνδυνος όμως αυτός κατά την άποψή μας είναι υπαρκτός.

 

Η ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΤΗΣ ΒΟΥΛΗΣΕΩΣ ΚΑΙ Ο ΕΓΚΕΦΑΛΟΣ

- Όπως  γράφει ο Michael Corbalis(εν «  Στο Λαβύρινθο του μυαλού» Αιώρα  2013-  τίτλος πρωτοτύπου Pieces of Mind,έκδ. 2011- σελ.101) είναι  πιθανόν ο προμετωπιαίος φλοιός να εμπλέκεται με την ελευθερία τής βουλήσεως.

 

ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ-ΣΚΕΨΕΙΣ-

(Παρακαλώ τον αναγνώστη να θεωρήσει ότι ,τα παρακάτω   στο μεγαλύτερο τμήμα τους, ουσιαστικώς αποτυπώνουν  ερωτήματα -και εν μέρει προσωπικές «αυθαίρετες» απόψεις,γιατί σε τελευταία ανάλυση αφορούν  τον σκοπό και τη λειτουργία του Σύμπαντος-το πώς και το γιατί-που συνιστούν μυστήριο  και επομένως ,ανεπίδεκτο  για  διανοητική προσέγγιση.Από άλλη θεώρηση,υποκρύπτουν αντιφάσεις,ευκόλως ανιχνεύσιμες.) 

- Ι.-1α.-Το μυαλό δόθηκε στον Ανθρωπο για να το χρησιμοποιεί .Αλλά το μυαλό,η Λογική καθορίζουν και τα όρια τους και την εμβέλειά τους.Ο,τι δεν συλλαμβάνει ο Νούς και η Λογική δεν είναι ανύπαρκτο. Ο Pascal είπε. «Το τελευταίο βήμα τής Λογικής είναι  να κατανοήσει ότι, υπάρχει μια απειρία πραγμάτων που την υπερβαίνουν.»

 Β.Ο Εγκεφαλος που υπάρχει στον άνθρωπο,που όπως έχει γραφεί συνιστά βιολογική-περιττή πολυτέλεια και περιττό βάρος(η πολυπλοκότητα και το μέγεθός του δεν απαραίτηταγια την επιβίωσή του) ενώ παράλληλα είναι κατεχοχήν ενεργοβόρα, --το 25% τήςόπληςενλερειας που καταναλίσκει το α΄νθρ’ωπινο σώμα))κάτι πρπει να σημαίνει και να υποδεικνύει.

2-α.Ειδικώτερα για την Λογική.Η λογική -τουλάχιστον η δίτιμη- στηρίζεται σε αξιωματικές αφετηρίες.Το ότι, έχει εξυπηρετήσει  σε πολλές περιπτώσεις την πράξη, δεν σημαίνει ότι, μπορεί να δώσει απάντηση σε όλα και ότι ,είναι ορθή..(Πρέπει να ) υπάρχουν και άλλοι  δρόμοι.

   .β.Ας μην ξεχνάμε ούτε για μια στιγμή,ότι η παρουσία του Ανθρώπου,Το Σύμπαν η Δημιουργία,συνιστούν μυστήριο. «.Βλέπομεν γαρ άρτι δι ΄εσόπτρου εν αινίγματι"(Α΄Κορ. ΙΓ ΄12 ,»ανεπίδεκτο  λογικής προσέγγισης ,και ας μας συγωρηθεί που κατά την πάραθεση των όσων γράφονται παρακάτω,αντιφάσκουμε προς την παραδοχή αυτή.

   .γ.Η εξήγηση υπάρχει.Εκτός άλλωντα όσα γράφονται, υποδεικνύουν  την ύπαρξη και άλλων οδών έρευνας  ίσως απλώς  άλλων, μεθόδων,΄άλλων καταστάσεων συνείδησης.. Εχουμε ασχοληθεί με το θέμα αυτό σε άλλο πόνημά μας.

 

  Μετά την εισαγωγή αυτή  αποτολμώνται ορισμένες σκέψεις

3.α-Σε μια συζήτηση, πολλές φορές χαμένος ,φαίνεται να είναι εκείνος,που υποστηρίζει την ύπαρξη ή ανυπαρξία   κάποιας άποψης,(εδώ τής ελευθερίας τής βουλήσεως) και δεν μπορεί να αποδείξει τις θέσεις του.Είναι το περίφημο βάρος τής αποδείξεως. Αυτό όμως δεν σημαίνει κατά λογική αναγκαιότητα,ότι, το μη αποδειχθέν δεν υφίσταται.

    .β.Επίσης: Το ειδέναι είναι στη φύση του Ανθρώπου

 

  4.-Αν δεν υπάρχει διάκριση μεταξύ καλού και κακού,τότε δεν θα υπάρχει και θέμα για την ύπαρξη ελευθερίας βουλήσεως.Δεν θα υπάρχει πρόβλημα επιλογής.Ολες οι συμπεριφορές θα είναι θεμιτές,άλλως, αδιάφορες.

 Αλλά το Κακό υπάρχει.

. Ο Immanuel Kant δέχεται   δεσμό μεταξύ ελευθερίας και καλού. Λέγει ότι,εάν δεν είμαστε ελεύθεροι να επιλέξουμε δεν  έχει κανένα νόημα να λέγουμε πώς πρέπει να επιλέξουμε την οδού τού αγαθού.-

 

5.-Υποστηρίχθηκε ότι, τόσο στον έμβιο όσο και  στον άβιο κόσμο ισχύει  μια απόλυτη αιτιο-οκρατία,έτσι που να μην υφίσταται περιθώριο για ελεύθερη βούληση.(Δεν παραγνωρίζεται ότι, η καθημερινότητα,το περιβάλλον στο οποίο ζούμε, μας ωθεί να δεχόμαστε,ότι,όλα έχουν μια αιτία. Και ένα σκοπό. Αλλά « Λογική» αναγκαιότητα, επιβάλλει ίσως να δεχθούμε ότι, κάπου η αλυσσίδα αυτή θραύεται.Στο πρώτο αίτιο.(;) –Οσο για το Σκοπό,σε συμπαντική τουλάχιστον κλίμακα,είναι ζητούμενο.Η απάντηση στο γιατί είναι ζητούμενο;)

Κλείνοντας την παρένθεση: Δεν δεχόμαστε την άποψη αυτή,χωρίς βεβαίως να παραγνωρίζουμε  ότι,ο ντετερμινισμός, προσέφερε και προσφέρει υπηρεσίες στην  Επιστήμη και τον Ανθρωπο, και έχει υπηρετήσει και ερμηνεύσει αρκετές  καταστάσεις, και ιδίως φαινόμενα, διότι:

-.α.-Το ότι, μια άποψη υπηρετεί   ορισμένες καταστάσεις,δεν συνεπάγεται την ορθότητα της.

-β.Η αιτιότητα δεν έχει λογική αναγκαιότητα.Είναι φυσικός νόμος, είναι μια συνοπτική περιγραφή,όχι κανόνας τής (κοινής) λογικής.Άλλο το αφύσικο και άλλο το παράλογο.

-γ.Επιπρόσθετα:Είναι ανακριβές ότι, ισχύει απόλυτη αιτιοκρατία στον άβιο κόσμο.Γίνεται και εκεί δεκτό το τυχαίο  Παράδειγμα:Η Κβαντομηχανική κηρύσσει την πιθανοκρατία και επομένως κατά μία,μη γενικώς αποδεκτή άποψη -   οδηγεί στην αποδοχή και ύπαρξη αναιτιοκρατίας, ιδίως στον μικρόκοσμο και επομένως(κατά μία άποψη)  ευνοεί από την πλευρά αυτή,την παραδοχή τής  Ελευθερίας τής βουλήσεως.

-δ. Επιπρόσθετα: Ακόμη και στον υλικό κόσμο,(τής φυσικής), δεν  ισχύουν παντού οι ίδιοι νόμοι.

-ε.-Επιπρόσθετα:Είναι ανακριβές ότι, ισχύει απόλυτη αιτιοκρατία στον έμβιο κόσμο.Γίνεται και εκεί δεκτό το τυχαίο.Στο  κείμενο εκτίθεται σαφώς,η έννοια αυτή της τυχαιότητας,- 

    .στ.--Επιπρόσθετα: Η  (ανθρώπινη ελεύθερη) βούληση θα μπορούσε να εκληφθεί ως το ζητούμενο αίτιο.

       .ζ Επιπρόσθετα :- Αν δεν υπάρχει χρόνος δεν υπάρχει, πρόβλημα  αιτιότητας.Η αιτιότητα συνδέεται με το θέμα τής ύπαρξης τού χρόνου. Δεν  θα  υπάρχει τότε χρονικώς –λογικώς πρότερο και ύστερο .

-

6.α-Από πρακτική άποψη , από την σκοπιά λειτουργίας τής κοινωνίας, έχουμε,ότι,δεν μπορεί να λειτουργήσει κοινωνία χωρίς την παραδοχή μιάς ηθικής, μιάς κοινωνίας που να μην  θεωρεί υπεύθυνους τους πολίτες.Αλλά δεν  εννοείται  ηθική και ευθύνη χωρίς ελευθερία βουλήσεως και χωρίς τις έννοιες αυτές δεν νοείται θέσπιση κανόνων,επαπειλή  ποινών.  Η επιβολή μιάς ποινής  ή και μιάς απαξιωτικής κρίσεως, προυποθέτει ελευθερία βουλήσεως.Γι αυτό ακόμη και αρνητές της ελευθερίας της βουλήσεως, δέχονται πώς η παραδοχή  τής ανυπαρξίας της θα έχει καταστροφικά αποτελέσματα. Αρνηση της ελευθερίας τής βουλήσεως, θα οδηγήσει στην κατάργηση κάθε έννοιας ευθύνης,θα οδηγήσει  στη βαρβαρότητα,στο χάος

  .β.-Ο Harari γράφει.(όπ.  283)  « Αν όντως οι οργανισμοί   δεν έχουν ελεύθερη βούληση,τούτο σημαίνει ότι, μπορούμε να χειραγωγήσουμε  ή ακόμη και να ελέγξουμε  τις επιθυμίες  τους  χρησιμοποιώντας  φάρμακα,γενετικό σχεδιασμό  ή άμεσο ερεθισμό του εγκεφάλου, »

 - γ.-Από πλευράς τού μεμονωμένου ατόμου, η παραδοχή στην ύπαρξη τής ελευθερίας  τής βουλήσεως έχει ευεργετικά αποτελέσματα,για τον «πιστό»και καθώς ο άνθρωπος  δεν ζεί απομωνομένος, κατ επέκταση και  για τον συνάνθρωπό του  για την κοινωνία.

-.

 7.α-Η ύπαρξη  του τυχαίου,τόσο στον άβιο,όσο και στον έμβιο κόσμο,οδηγούν  στην άποδοχή ενός πεδίου,όπου  είναι νοητό να δεχθούμε ότι, το γίγνεσθαι,εξαρτάται και οδηγείται από μια αιτία. Λέγουμε ότι , η αιτία αυτή είναι η συνείδηση,ο άνθρωπος. Η παραδοχή αυτή σηματοδοτεί και την μεγάλη ευθύνη  του ανθρώπου,και το άγνωστο  του μέλλοντος σε συμπαντική διάσταση.

 .β-Καθώς αρνούμαστε την απόλυτη αιτιοκρατία,δεχόμαστε ότι,  ο παράγοντας, τύχη,τροφοδοτείται από την ελεύθερη βούληση,  του δρώντος συνειδητά και υπεύθυνου  ανθρώπου.(Ετσι και μόνο έτσι δικαιολογείται η παρουσία του). O άνθρωπος είναι ομοούσιο τμήμα τού σύμπαντος στην πορεία τού οποίου  συμμετέχει και στην τύχη  τού οποίου  επιδρά. Αλλά για να επιδράσει προυποτίθεται ελευθερία τής βουλήσεως. Υπάρχει επομένως  μια σύνδεση με την Ανθρώπινη παρουσία  και με την Δημιουργία τού κόσμου.Αν όλα ήσαν προκαθορισμένα η ελευθερία τής βουλήσεως θα ήταν περιττή. Στη φύση τού ανθρώπου  είναι να συνειδητοποιήσει την αλήθεια αυτή και να πορευθεί σύμφωνα μ’ αυτή, τροφοδοτώντας το Σύμπαν και υπηρετώντας το Σκοπό του.

  .΄γ.Και τέλος οι παραδοχές αυτές  εκτός άλλων μας φέρουν κατά "λογική" αναγκαιότητα, σε δυό (τουλάχιστον) σκέψεις: Αφενός ότι, αναδύεται  έτσι ή ευθύνη του ανθρώπου,αφετέρου ότι, το μέλλον του Σύμπαντος δεν είναι προκαθορισμένο.

   .δ.- .Εχει υποστηριχθεί,όχι μόνον από φιλοσόφους,αλλά και από φυσικούς,ότι,ο άνθρωπος,με τη συνείδησή του,με τη σκέψη του,επηρεάζει τη πορεία ,τη λειτουργία του Σύμπαντος.Ο Ηράκλειτος έλεγε…« τοὺς καθεύδοντας ἐργάτας εἶναι καὶ συνεργοὺς τῶν ἐν τῷ κόσμῳ γιγνομένων»  ο Paul Davies  αναφερόμενος στο πείραμα των δύο σχισμών δέχεται πώς αποδεικνύει την επίδραση του πειραματιστή (ή παρατηρητή) που  μπορεί να επηρεάσει τη κβαντική πραγματικότητα  και ο Wheeler   ομιλεί για συμμετοχικό Σύμπαν. Ο Ο  βιοχημικός Joe Dispenza λέγει«….Επαναλαμβάνοντας πολλές φορές,την ίδια πρόθεση, επαναλαμβάνοντας συνεχώς την ίδια ερώτηση προς το Σύμπαν,μεταβάλλουμε την  κβαντική πιθανότητα και την κάνουμε έτσι ν΄αποκλίνει από τον μέσο όρο τού τυχαίου που υπάρχει στη βάση………..Μια διανοητική πρόθεση μπορεί να επηρεάσει την λειτουργία τού εγκεφάλου»

  

  Ο άνθρωπος μπορεί να επηρεάσει και το γονίδιό του και τον εγκέφαλό του  και την ορμονική κατάσταση τού οργανισμού του-κι΄αυτό γι κείνους που υποστηρίζουν ότι, οι παράγοντες αυτοί, καθιστούν τον άνθρωπο ανελεύθερο. Αν αυτά αληθεύουν-πράγμα που ο γράφων αποδέχεται-  ,μας επιτρέπεται-ίσως επιβάλλεται-να επαναλάβουμε την προέκταση: - Το Σύμπαν,οδηγείται στη πορεία του τόσο από τον ντετερμινισμό,την  αναγκαιότητα,όσο και από τη τύχη.

 

8. Αρνούμενοι την ελευθερία τής βουλήσεως,(εκτός άλλων) αρνούμαστε στον εαυτό μας το δικαίωμα τής ευφορίας,που νοιώθουμε όταν αισθανόμαστε αυτεξούσιοι.Αρνούμαστε μια αισθητική απόλαυση.Και η σύνδεση με το ωραίο,δεν είναι αμελητέος παράγοντας  και αμελητέος οδοδείκτης.Αρνούμαστε το μεγαλείο ότι, είμαστε υπεύθυνοι και ελεύθεροι.Αρνούμαστε την ύπαρξή μας,αυτοκαταργούμαστε.(Αν όλα προσδιορίζονται από παράγοντες,νομοτελειακώς,δεν έχει νόημα, να μιλούμε ούτε για  επαίνους,ούτε για άμιλλα,που όλα αυτά είναι στοιχεία για μια δημιουργική δράση.) Αρνούμαστε το δικαίωμα να συμμετέχουμε και να καθορίζουμε την Εξέλιξη.

9.--O ανθρωπος έχει ένα γονίδιο  αλλά και ζεί και επηρεάζεται από ένα περιβάλλον,έμψυχο και άψυχο που δυσκολεύει πολλές φορές την ελεύθερη βούληση.Οσοι έχουν μεγάλες τις επιβαρύνσεις από τα αίτια αυτά,πρέπει να καταβάλουν μεγαλύτερη προσπάθεια,γι αυτό και το έργο τους αποτιμάται περισσότερο και προσφέρει περισσότερα και στον ίδιο και  το Σύμπαν.

10-Ακόμη κι΄αν ο άνθρωπος δεν γεννήθηκε ελεύθερος,μπορεί να γίνει ελεύθερος. -Ελεύθερος είναι ο άνθρωπος όταν κατανοώντας την αποστολή του και τη φύση του συμπεριφέρεται σύμφωνα με αυτές και αγωνίζεται.(Από τη σκοπιά αυτή ελευθερία είναι η υποταγή στην αποστολή αυτή).  Διαφορετικώς είναι το χάος .Ασφαλώς η αίσθηση της ελευθερίας δεν πρέπει να καταλύσει ορισμένους δεσμους  που  σχετίζονται με το ρόλο του α;νθρώπου.  Γι αυτό, ο Χρ.Γιανναράς στο  βιβλίο του « Η Ελευθερία του ήθους» γράφει  «….το ανθρώπινο πρόσωπο…από τη στιγμή που ζητήσει την απόλυτη αυτονομία του αυτοκαταλύεται…»

 -Και λέγοντας συμπεριφορά εννοούμε κυρίως και προεχόντως  την κατάσταση, που είναι μέσα μας.Αυτή είναι που μετράει αυτή ενδιαφέρει το ΟΛΟ. Και γι αυτή αποφασίζουμε εμείς.

 ΙΙ.Για κείνους που πιστεύουν πως υπάρχει και τέρμα και δρόμος,που πιστεύουν και προσδοκούν την Μεγάλη ένωση και Ελπίδα,η ελευθερία τής βουλήσεως,θα είναι περιττή και αδιανόητη όταν όλα θα έχουν γίνει ένα.Τότε η ελευθερία βουλήσεως θα έχει εξαφανισθεί ,δεν θα έχει λόγο ύπαρξης.

 -Ο δρόμος προς την Αλήθεια προυποθέτει ελευθερία.(αυτή τροφοδοτεί την ελπίδα, την  σκέψη , τον αγώνα)

 -Ο άνθρωπος ενεργεί σε τρία επίπεδα: φυσικό, συναισθηματικό,  νοητικό.Το ότι, ενδεχομένως,για λόγους ανεξάρτητους και πέρα από τη θέλησή του  δεν μπορεί να  δράσει όπως θέλει στο φυσικό επίπεδο (όπου τα αποτελέσματα τής δράσης του είναι συνήθως ορατά) δεν αναιρεί την δυνατότητά να δράσει στα δύο άλλα ή σ’ ένα από τα δύο άλλα επίπεδα.( Και το αποτέλεσμα  από τις δράσεις  ή τη δράση του αυτή,έστω και μη ορατό, δεν μπορεί να εξαφανισθεί)

-Την  εσωτερική μας εξέλιξη(έτσι ώστε να καταστούμε το σωστό εργαλείο  για την Ολότητα )την καθορίζουμε εμείς,την εξωτερική, ίσως  άλλες δυνάμεις.

Στην δεύτερη περικοπή της  « Φωνής της Σιγής» της Ε.Π.Μπλαβάτσκυ,διαβάζουμε  « Ο δρόμος  προς  την τελική ελευθερία βρίσκεται μέσα σου,….» 

-Ασφαλώς χρειάζεται δύναμη,πίστη,φώτιση ,αγώνας. Αλλά ο ελεύθερος άνθρωπος,μένει πάντοτε ελεύθερος.Τούτο απαιτεί πολλές φορές φοβερή δύναμη,.Στον Επιτάφιο του Περικλέους διαβάζουμε:. « Το εύδαιμον το ελεύθερον, το δ’ ελεύθερον το εύψυχον.»(: ευτυχισμένοι είναι οι ελεύθεροι και ελεύθεροι είναι οι γενναίοι).

-Το Σύμπαν , Θεός,(όπως ο καθένας Τον αντιλαμβάνεται,ή ορθότερα Τον βιώνει) περιμένει την ανθρώπινη σύμπραξη.

« θεού γαρ εσμέν συνεργοί θεού γεώργιον θεού οικοδομή εστέ» 

(Παύλου Α προς Κορινθίους Κεφ.Γστ.9)

 

-Η πεποίθηση, η βεβαιότητα ότι, ο άνθρωπος είναι ελεύθερος (μπορεί να ), είναι  πηγή αγωνίας, καθώς τονίζει μια ευθύνη και προτρέπει σε αγώνα .Αλλά η ευθύνη αυτή και ο αγώνας αυτός, συνδέονται και με την αίσθηση και την προσδοκία  μιάς δικαίωσης.( ότι, δεν έχει προδώσει,ότι ενεργεί κατά φύση,ότι ,έχει την ευχέρεια να δικαιώσει την παρουσία του).Το τραγικό  μεγαλείο τού Ανθρώπου βρίσκεται στην Ελευθερία  και  την μεγάλη του ευθύνη.(Και πάντοτε όχι από το φόβο μιας τιμωρίας ή την προσδοκία μιας ανταμοιβής)

                        Βόλος/Αγία Τριάδα  έως…………10-7-2022

  

                                                Γ.Α.ΚΟΥΚΟΥΒΙΝΟΣ                        

 

                       

"Has creation a final goal? And if so, why was it not reached at once? Why was the consummation not realized from the beginning? To these questions there is but one answer: Because God is Life, and not merely Being." (Philosophical Inquiries into the Nature of Human Freedom, 1809)

WJ Schelling.

  

 

 

 .

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ
Even if there is no such thing as free will, we have to treat each other as if there were free will in order to live together in society. Because otherwise, every time somebody does something terrible, you can’t punish him, because he can’t help it, because his genes or his environment or God made him do it, and every time somebody does something good, you can’t honor him, because he was a puppet, too. If you think that everybody around you is a puppet, why bother talking to them at all? Why even try to plan anything or create anything, since everything you plan or create or desire or dream of is just acting out the script your puppeteer built into you. So we conceive of ourselves and everyone around us as volitional beings. We treat everyone as if they did things with a purpose in mind, instead of because they’re being pushed from behind. We punish criminals. We reward altruists. We plan things and build things together. We make promises and expect each other to keep them. It’s all a made-up story, but when everybody believes that everybody’s actions are the result of free choice, and takes and gives responsibility accordingly, the result is civilization. -Xenocide, Orson Scott Card
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Free will
While he is a confirmed compatibilist on free will, in "On Giving Libertarians What They Say They Want"—Chapter 15 of his 1978 book Brainstorms, Dennett articulated the case for a two-stage model of decision making in contrast to libertarian views.

The model of decision making I am proposing has the following feature: when we are faced with an important decision, a consideration-generator whose output is to some degree undetermined, produces a series of considerations, some of which may of course be immediately rejected as irrelevant by the agent (consciously or unconsciously). Those considerations that are selected by the agent as having a more than negligible bearing on the decision then figure in a reasoning process, and if the agent is in the main reasonable, those considerations ultimately serve as predictors and explicators of the agent's final decision.

While other philosophers have developed two-stage models, including William James, Henri Poincaré, Arthur Holly Compton, and Henry Margenau, Dennett defends this model for the following reasons:

First ... The intelligent selection, rejection, and weighing of the considerations that do occur to the subject is a matter of intelligence making the difference.
Second, I think it installs indeterminism in the right place for the libertarian, if there is a right place at all.
Third ... from the point of view of biological engineering, it is just more efficient and in the end more rational that decision making should occur in this way.
A fourth observation in favor of the model is that it permits moral education to make a difference, without making all of the difference.
Fifth—and I think this is perhaps the most important thing to be said in favor of this model—it provides some account of our important intuition that we are the authors of our moral decisions.

Finally, the model I propose points to the multiplicity of decisions that encircle our moral decisions and suggests that in many cases our ultimate decision as to which way to act is less important phenomenologically as a contributor to our sense of free will than the prior decisions affecting our deliberation process itself: the decision, for instance, not to consider any further, to terminate deliberation; or the decision to ignore certain lines of inquiry.
These prior and subsidiary decisions contribute, I think, to our sense of ourselves as responsible free agents, roughly in the following way: I am faced with an important decision to make, and after a certain amount of deliberation, I say to myself: "That's enough. I've considered this matter enough and now I'm going to act," in the full knowledge that I could have considered further, in the full knowledge that the eventualities may prove that I decided in error, but with the acceptance of responsibility in any case.

Leading libertarian philosophers such as Robert Kane have rejected Dennett's model, specifically that random chance is directly involved in a decision, on the basis that they believe this eliminates the agent's motives and reasons, character and values, and feelings and desires. They claim that, if chance is the primary cause of decisions, then agents cannot be liable for resultant actions. Kane says:

[As Dennett admits,] a causal indeterminist view of this deliberative kind does not give us everything libertarians have wanted from free will. For [the agent] does not have complete control over what chance images and other thoughts enter his mind or influence his deliberation. They simply come as they please. [The agent] does have some control after the chance considerations have occurred.

But then there is no more chance involved. What happens from then on, how he reacts, is determined by desires and beliefs he already has. So it appears that he does not have control in the libertarian sense of what happens after the chance considerations occur as well. Libertarians require more than this for full responsibility and free will
----------------------------------------------------------------------------------------------------------

           

Free Will

First published Mon Jan 7, 2002; substantive revision Fri Oct 29, 2010

“Free Will” is a philosophical term of art for a particular sort of capacity of rational agents to choose a course of action from among various alternatives. Which sort is the free will sort is what all the fuss is about. (And what a fuss it has been: philosophers have debated this question for over two millennia, and just about every major philosopher has had something to say about it.) Most philosophers suppose that the concept of free will is very closely connected to the concept of moral responsibility. Acting with free will, on such views, is just to satisfy the metaphysical requirement on being responsible for one's action. (Clearly, there will also be epistemic conditions on responsibility as well, such as being aware—or failing that, being culpably unaware—of relevant alternatives to one's action and of the alternatives' moral significance.) But the significance of free will is not exhausted by its connection to moral responsibility. Free will also appears to be a condition on desert for one's accomplishments (why sustained effort and creative work are praiseworthy); on the autonomy and dignity of persons; and on the value we accord to love and friendship. (See Kane 1996, 81ff. and Clarke 2003, Ch.1; but see also Pereboom 2001, Ch.7.)

 

Philosophers who distinguish freedom of action and freedom of will do so because our success in carrying out our ends depends in part on factors wholly beyond our control. Furthermore, there are always external constraints on the range of options we can meaningfully try to undertake. As the presence or absence of these conditions and constraints are not (usually) our responsibility, it is plausible that the central loci of our responsibility are our choices, or “willings.”

 

I have implied that free willings are but a subset of willings, at least as a conceptual matter. But not every philosopher accepts this. René Descartes, for example, identifies the faculty of will with freedom of choice, “the ability to do or not do something” (Meditation IV), and even goes so far as to declare that “the will is by its nature so free that it can never be constrained” (Passions of the Soul, I, art. 41). In taking this strong polar position on the nature of will, Descartes is reflecting a tradition running through certain late Scholastics (most prominently, Suarez) back to John Duns Scotus.

The majority view, however, is that we can readily conceive willings that are not free. Indeed, much of the debate about free will centers around whether we human beings have it, yet virtually no one doubts that we will to do this and that. The main perceived threats to our freedom of will are various alleged determinisms: physical/causal; psychological; biological; theological. For each variety of determinism, there are philosophers who (i) deny its reality, either because of the existence of free will or on independent grounds;

(ii) accept its reality but argue for its compatibility with free will; or

(iii) accept its reality and deny its compatibility with free will. (See the entries on compatibilism; causal determinism; fatalism; arguments for incompatibilism; and divine foreknowledge and free will.)

There are also a few who say the truth of any variety of determinism is irrelevant because free will is simply impossible.

 

If there is such a thing as free will, it has many dimensions. In what follows, I will sketch the freedom-conferring characteristics that have attracted most of the attention. The reader is warned, however, that while many philosophers emphasize a single such characteristic, perhaps in response to the views of their immediate audience, it is probable that most would recognize the significance of many of the other features discussed here.

 

1.1 Free Will as Choosing on the Basis of One's Desires

On a minimalist account, free will is the ability to select a course of action as a means of fulfilling some desire. David Hume, for example, defines liberty as “a power of acting or of not acting, according to the determination of the will.” (1748, sect.viii, part 1). And we find in Jonathan Edwards (1754) a similar account of free willings as those which proceed from one's own desires.

 

One reason to deem this insufficient is that it is consistent with the goal-directed behavior of some animals whom we do not suppose to be morally responsible agents. Such animals lack not only an awareness of the moral implications of their actions but also any capacity to reflect on their alternatives and their long-term consequences. Indeed, it is plausible that they have little by way of a self-conception as an agent with a past and with projects and purposes for the future. (See Baker 2000 on the ‘first-person perspective.’)

 

1.2 Free Will as deliberative choosing on the basis of desires and values

A natural suggestion, then, is to modify the minimalist thesis by taking account of (what may be) distinctively human capacities and self-conception. And indeed, philosophers since Plato have commonly distinguished the ‘animal’ and ‘rational’ parts of our nature, with the latter implying a great deal more psychological complexity. Our rational nature includes our ability to judge some ends as ‘good’ or worth pursuing and value them even though satisfying them may result in considerable unpleasantness for ourselves. (Note that such judgments need not be based in moral value.) We might say that we act with free will when we act upon our considered judgments/valuings about what is good for us, whether or not our doing so conflicts with an ‘animal’ desire. (See Watson 2003a for a subtle development of this sort of view.) But this would seem unduly restrictive, since we clearly hold many people responsible for actions proceeding from ‘animal’ desires that conflict with their own assessment of what would be best in the circumstances. More plausible is the suggestion that one acts with free will when one's deliberation is sensitive to one's own judgments concerning what is best in the circumstances, whether or not one acts upon such a judgment.

 

Here we are clearly in the neighborhood of the ‘rational appetite’ accounts of will one finds in the medieval Aristotelians. The most elaborate medieval treatment is Thomas Aquinas's. His account involves identifying several distinct varieties of willings. Here I note only a few of his basic claims. Aquinas thinks our nature determines us to will certain general ends ordered to the most general goal of goodness. These we will of necessity, not freely. Freedom enters the picture when we consider various means to these ends, none of which appear to us either as unqualifiedly good or as uniquely satisfying the end we wish to fulfill. There is, then, free choice of means to our ends, along with a more basic freedom not to consider something, thereby perhaps avoiding willing it unavoidably once we recognized its value. Free choice is an activity that involves both our intellectual and volitional capacities, as it consists in both judgment and active commitment. A thorny question for this view is whether will or intellect is the ultimate determinant of free choices. How we understand Aquinas on this point will go a long ways towards determining whether or not he is a sort of compatibilist about freedom and determinism. (See below. Good expositions of Aquinas' account are Donagan 1985, MacDonald 1998, Stump 2003, ch.9, and Pasnau 2002, Ch.7.)

 

There are two general worries about theories of free will that principally rely on the capacity to deliberate about possible actions in the light of one's conception of the good.

First, there are agents who deliberately choose to act as they do but who are motivated to do so by a compulsive, controlling sort of desire. (And there seems to be no principled bar to a compulsive desire's informing a considered judgment of the agent about what the good is for him.) Such agents are not willing freely. (Wallace 2003 and Levy 2007, Ch.6, offer accounts of the way addiction impairs the will.)

 Secondly, we can imagine a person's psychology being externally manipulated by another agent (via neurophysiological implant, say), such that the agent is caused to deliberate and come to desire strongly a particular action which he previously was not disposed to choose. The deliberative process could be perfectly normal, reflective, and rational, but seemingly not freely made. The agent's freedom seems undermined or at least greatly diminished by such psychological tampering (Mele 1995).

 

1.3 Self-mastery, Rightly-Ordered Appetite

Some theorists are much impressed by cases of inner, psychological compulsion and define freedom of will in contrast to this phenomenon. For such thinkers, true freedom of the will involves liberation from the tyranny of base desires and acquisition of desires for the Good. Plato, for example, posits rational, spirited, and appetitive aspects to the soul and holds that willings issue from the higher, rational part alone. In other cases, one is dominated by the irrational desires of the two lower parts. This is particularly characteristic of those working in a theological context—for example, the New Testament writer St. Paul, speaking of Christian freedom (Romans vi-viii; Galatians v), and those influenced by him on this point, such as Augustine. (The latter, in both early and later writings, allows for a freedom of will that is not ordered to the good, but maintains that it is of less value than the rightly-ordered freedom. See, for example, the discussion in Books II-III of On Free Choice.) More recently, Susan Wolf (1990) defends an asymmetry thesis concerning freedom and responsibility. On her view, an agent acts freely only if he had the ability to choose the True and the Good. For an agent who does so choose, the requisite ability is automatically implied. But those who reject the Good choose freely only if they could have acted differently. This is a further substantive condition on freedom, making freedom of will a more demanding condition in cases of bad choices.

 

In considering such rightly-ordered-appetites views of freedom, I again focus on abstract features common to all. It explicitly handles the inner-compulsion worry facing the simple deliberation-based accounts. The other, external manipulation problem could perhaps be handled through the addition of an historical requirement: agents will freely only if their willings are not in part explicable by episodes of external manipulation which bypass their critical and deliberative faculties (Mele 1995, 2003). But another problem suggests itself: an agent who was a ‘natural saint,’ always and effortlessly choosing the good with no contrary inclination, would not have freedom of will among his virtues. Doubtless we would greatly admire such a person, but would it be an admiration suffused with moral praise of the person or would it, rather, be restricted to the goodness of the person's qualities? (Cf. Kant, 1788.) The appropriate response to such a person, it seems, is on an analogy with aesthetic appreciation of natural beauty, in contrast to the admiration of the person who chooses the good in the face of real temptation to act selfishly. Since this view of freedom of will as orientation to the good sometimes results from theological reflections, it is worth noting that other theologian-philosophers emphasize the importance for human beings of being able to reject divine love: love of God that is not freely given—given in the face of a significant possibility of one's having not done so—would be a sham, all the more so since, were it inevitable, it would find its ultimate and complete explanation in God Himself.

 

2. Ownership

Harry Frankfurt (1982) presents an insightful and original way of thinking about free will. He suggests that a central difference between human and merely animal activity is our capacity to reflect on our desires and beliefs and form desires and judgments concerning them. I may want to eat a candy bar (first-order desire), but I also may want not to want this (second-order desire) because of the connection between habitual candy eating and poor health. This difference, he argues, provides the key to understanding both free action and free will. (These are quite different, in Frankfurt's view, with free will being the more demanding notion. Moreover, moral responsibility for an action requires only that the agent acted freely, not that the action proceeded from a free will.)

 

On Frankfurt's analysis, I act freely when the desire on which I act is one that I desire to be effective. This second-order desire is one with which I identify: it reflects my true self. (Compare the addict: typically, the addict acts out of a desire which he does not want to act upon. His will is divided, and his actions proceed from desires with which he does not reflectively identify. Hence, he is not acting freely.) My will is free when I am able to make any of my first-order desires the one upon which I act. As it happens, I will to eat the candy bar, but I could have willed to refrain from doing so.

 

With Frankfurt's account of free will, much hangs on what being able to will otherwise comes to, and on this Frankfurt is officially neutral. (See the related discussion below on ability to do otherwise.) But as he connects moral responsibility only to his weaker notion of free action, it is fitting to consider its adequacy here. The central objection that commentators have raised is this: what's so special about higher-order willings or desires? (See in particular Watson 2003a.) Why suppose that they inevitably reflect my true self, as against first-order desires? Frankfurt is explicit that higher-order desires need not be rooted in a person's moral or even settled outlook (1982, 89, n.6). So it seems that, in some cases, a first-order desire may be much more reflective of my true self (more “internal to me,” in Frankfurt's terminology) than a weak, faint desire to be the sort of person who wills differently.

 

In later writings, Frankfurt responds to this worry first by appealing to “decisions made without reservations” (“Identification and Externality” and “Identification and Wholeheartedness” in Frankfurt, 1988) and then by appealing to higher-order desires with which one is “satisfied,” such that one has no inclination to make changes to them (1992). But the absence of an inclination to change the desire does not obviously amount to the condition of freedom-conferring identification. It seems that such a negative state of satisfaction can be one that I just find myself with, one that I neither approve nor disapprove (Pettit, 2001, 56).

 

Furthermore, we can again imagine external manipulation consistent with Frankfurt's account of freedom but inconsistent with freedom itself. Armed with the wireless neurophysiology-tampering technology of the late 21st century, one might discreetly induce a second-order desire in me to be moved by a first-order desire—a higher-order desire with which I am satisfied—and then let me deliberate as normal. Clearly, this desire should be deemed “external” to me, and the action that flows from it unfree.

 

3. Causation and Control

Our survey of several themes in philosophical accounts of free will suggests that a—perhaps the—root issue is that of control. Clearly, our capacity for deliberation and the potential sophistication of some of our practical reflections are important conditions on freedom of will. But any proposed analysis of free will must also ensure that the process it describes is one that was up to, or controlled by, the agent.

 

Fantastic scenarios of external manipulation and less fantastic cases of hypnosis are not the only, or even primary, ones to give philosophers pause. It is consistent with my deliberating and choosing ‘in the normal way’ that my developing psychology and choices over time are part of an ineluctable system of causes necessitating effects. It might be, that is, that underlying the phenomena of purpose and will in human persons is an all-encompassing, mechanistic world-system of ‘blind’ cause and effect. Many accounts of free will are constructed against the backdrop possibility (whether accepted as actual or not) that each stage of the world is determined by what preceded it by impersonal natural law. As always, there are optimists and pessimists.

 

3.1 Free Will as Guidance Control

John Martin Fischer (1994) distinguishes two sorts of control over one's actions: guidance and regulative. A person exerts guidance control over his own actions insofar as they proceed from a ‘weakly’ reasons-responsive (deliberative) mechanism. This obtains just in case there is some possible scenario where the agent is presented with a sufficient reason to do otherwise and the mechanism that led to the actual choice is operative and it issues in a different choice, one appropriate to the imagined reason. In Fischer and Ravizza (1998), the account is elaborated and refined. They require, more strongly, that the mechanism be the person's own mechanism (ruling out external manipulation) and that it be ‘moderately’ responsive to reasons: one that is “regularly receptive to reasons, some of which are moral reasons, and at least weakly reactive to reason” (82, emphasis added). Receptivity is evinced through an understandable pattern of reasons recognition—beliefs of the agent about what would constitute a sufficient reason for undertaking various actions. (For details, see Fischer and Ravizza 1998, 69–73, and Fischer's contribution to Fischer et al. 2007.)

 

None of this, importantly, requires ‘regulative’ control: a control involving the ability of the agent to choose and act differently in the actual circumstances. Regulative control requires alternative possibilities open to the agent, whereas guidance control is determined by characteristics of the actual sequence issuing in one's choice. Fischer allows that there is a notion of freedom that requires regulative control but does not believe that this kind of freedom is required for moral responsibility. (In this, he is persuaded by a form of argument originated by Harry Frankfurt. See Frankfurt 1969 and Fischer 1994, Ch.7 for an important development of the argument. The argument has been debated extensively in recent years. See Widerker and McKenna 2003 for a representative sampling. For very recent work, see Franklin 2009 and Fischer 2010 and the works they cite.)

 

3.2 Free Will as Ultimate Origination (Ability to do Otherwise)

Many do not follow Fischer here, however, and maintain the traditional view that the sort of freedom required for moral responsibility does indeed require that the agent could have acted differently. As Aristotle put it, “…when the origin of the actions is in him, it is also up to him to do them or not to do them” (NE, Book III).[3]

 

A flood of ink has been spilled, especially in the modern era, on how to understand the concept of being able to do otherwise. On one side are those who maintain that it is consistent with my being able to do otherwise that the past (including my character and present beliefs and desires) and the basic laws of nature logically entail that I do what I actually do. These are the ‘compatibilists,’ holding that freedom and causal determinism are compatible. (For discussion, see O'Connor, 2000, Ch.1; Kapitan 2001; van Inwagen 2001; Haji 2009; compatibilism; and incompatibilism: arguments for.) Conditional analyses of ability to do otherwise have been popular among compatibilists. The general idea here is that to say that I am able to do otherwise is to say that I would do otherwise if it were the case that … , where the ellipsis is filled by some elaboration of “I had an appropriately strong desire to do so, or I had different beliefs about the best available means to satisfy my goal, or … .” In short: something about my prevailing character or present psychological states would have differed, and so would have brought about a different outcome in my deliberation.

 

Incompatibilists think that something stronger is required: for me to act with free will requires that there are a plurality of futures open to me consistent with the past (and laws of nature) being just as they were—that I be able ‘to add to the given past’ (Ginet 1990). I could have chosen differently even without some further, non-actual consideration's occurring to me and ‘tipping the scales of the balance’ in another direction. Indeed, from their point of view, the whole scale-of-weights analogy is wrongheaded: free agents are not mechanisms that respond invariably to specified ‘motive forces.’ They are capable of acting upon any of a plurality of motives making attractive more than one course of action. Ultimately, the agent must determine himself this way or that.

 

We may distinguish two broad families of ‘incompatibilist’ or ‘indeterminist’ self-determination accounts. The more radical group holds that the agent who determines his own will is not causally influenced by external causal factors, including his own character. Descartes, in the midst of exploring the scope and influence of ‘the passions,’ declares that “the will is by its nature so free that it can never be constrained” (PWD, v.I, 343). And as we've seen, he believed that such freedom is present on every occasion when we make a conscious choice—even, he writes, “when a very evident reason moves us in one direction….” (PWD, v.III, 245). More recently, John Paul Sartre notoriously held that human beings have ‘absolute freedom’: “No limits to my freedom can be found except freedom itself, or, if you prefer, we are not free to cease being free.” (567) His views on freedom flowed from his radical conception of human beings as lacking any kind of positive nature. Instead, we are ‘non-beings’ whose being, moment to moment, is simply to choose:

 

For human reality, to be is to choose oneself; nothing comes to it either from the outside or from within which it can receive or accept….it is entirely abandoned to the intolerable necessity of making itself be, down to the slightest details. Thus freedom…is the being of man, i.e., his nothingness of being. (568–9)

The medieval philosopher Scotus and mid-twentieth century philosopher C.A. Campbell both appear to agree with Descartes and Sartre on the lack of direct causal influence on the activity of free choice while allowing that the scope of possibilities for what I might thus will may be more or less constricted. So while Scotus holds that “nothing other than the will is the total cause” of its activity, he grants (with Aquinas and other medieval Aristotelians) that we are not capable of willing something in which we see no good, nor of positively repudiating something which appears to us as unqualifiedly good. Contrary to Sartre, we come with a ‘nature’ that circumscribes what we might conceivably choose, and our past choices and environmental influences also shape the possibilities for us at any particular time. But if we are presented with what we recognize as an unqualified good, we still can choose to refrain from willing it. As for Campbell, while he holds that character cannot explain a free choice, he supposes that “[t]here is one experiential situation, and one only, … in which there is any possibility of the act of will not being in accordance with character; viz. the situation in which the course which formed character prescribes is a course in conflict with the agent's moral ideal: in other words, the situation of moral temptation” (1967, 46). (Van Inwagen 1994 and 1995 is another proponent of the idea that free will is exercised in but a small subset of our choices, although his position is less extreme on this point than Campbell's. Fischer and Ravizza 1992, O'Connor 2000, Ch.5, and Clarke 2003, Ch.7 all criticize van Inwagen's argument for this position.)

 

A more moderate grouping within the self-determination approach to free will allows that beliefs, desires, and external factors all can causally influence the act of free choice itself. But theorists within this camp differ sharply on the metaphysical nature of those choices and of the causal role of reasons. We may distinguish three varieties. I will discuss them only briefly, as they are explored at length in incompatibilist (nondeterministic) theories of free will.

 

First is a noncausal (or ownership) account (Ginet 1990, 2002; McCann 1998; Pink 2004; Goetz 2002). According to this view, I control my volition or choice simply in virtue of its being mine—its occurring in me. I do not exert a special kind of causality in bringing it about; instead, it is an intrinsically active event, intrinsically something I do. While there may be causal influences upon my choice, there need not be, and any such causal influence is wholly irrelevant to understanding why it occurs. Reasons provide an autonomous, non-causal form of explanation. Provided my choice is not wholly determined by prior factors, it is free and under my control simply in virtue of being mine.

 

Proponents of the event-causal account (e.g. Nozick 1995; Ekstrom 2001; and Franklin forthcoming) would say that uncaused events of any kind would be random and uncontrolled by anyone, and so could hardly count as choices that an agent made. They hold that reasons influence choices precisely by causing them. Choices are free insofar as they are not deterministically caused, and so might not have occurred in just the circumstances in which they did occur. (See nondeterministic theories of free will and probabilistic causation.) A special case of the event-causal account of self-determination is Kane (1996 and his contribution to Fischer et al., 2007). Kane believes that the free choices of greatest significance to an agent's autonomy are ones that are preceded by efforts of will within the process of deliberation. These are cases where one's will is conflicted, as when one's duty or long-term self-interest compete with a strong desire for a short-term good. As one struggles to sort out and prioritize one's own values, the possible outcomes are not merely undetermined, but also indeterminate: at each stage of the struggle, the possible outcomes have no specific objective probability of occurring. This indeterminacy, Kane believes, is essential to freedom of will.

 

Finally, there are those who believe freedom of will consists in a distinctively personal form of causality, commonly referred to as “agent causation.” The agent himself causes his choice or action, and this is not to be reductively analyzed as an event within the agent causing the choice. (Compare our ready restatement of “the rock broke the window” into the more precise “the rock's having momentum M at the point of contact with the window caused the window's subsequent shattering.”) This view is given clear articulation by Thomas Reid:

 

I grant, then, that an effect uncaused is a contradiction, and that an event uncaused is an absurdity. The question that remains is whether a volition, undetermined by motives, is an event uncaused. This I deny. The cause of the volition is the man that willed it. (Letter to James Gregory, in 1967, 88)

Roderick Chisholm advocated this view of free will in numerous writings (e.g., 1982 and 1976). And recently it has been developed in different forms by Randolph Clarke (1993, 1996, 2003) and O'Connor (2000, 2005, 2008a, and 2010). Nowadays, many philosophers view this account as of doubtful coherence (e.g., Dennett 1984). For some, this very idea of causation by a substance just as such is perplexing (Ginet 1997 and Clarke 2003, Ch.10). Others see it as difficult to reconcile with the causal role of reasons in explaining choices. (See Feldman and Buckareff 2003 and Hiddleston 2005. Clarke and O'Connor devote considerable effort to addressing this concern.) And yet others hold that, coherent or not, it is inconsistent with seeing human beings as part of the natural world of cause and effect (Pereboom 2001, 2004, and 2005).

 

3.3 Do We Have Free Will?

A recent trend is to suppose that agent causation accounts capture, as well as possible, our prereflective idea of responsible, free action. But the failure of philosophers to work the account out in a fully satisfactory and intelligible form reveals that the very idea of free will (and so of responsibility) is incoherent (Strawson 1986) or at least inconsistent with a world very much like our own (Pereboom 2001). Smilansky (2000) takes a more complicated position, on which there are two ‘levels’ on which we may assess freedom, ‘compatibilist’ and ‘ultimate’. On the ultimate level of evaluation, free will is indeed incoherent. (Strawson, Pereboom, and Smilansky all provide concise defenses of their positions in Kane 2002.)

 

The will has also recently become a target of empirical study in neuroscience and cognitive psychology. Benjamin Libet (2002) conducted experiments designed to determine the timing of conscious willings or decisions to act in relation to brain activity associated with the physical initiation of behavior. Interpretation of the results is highly controversial. Libet himself concludes that the studies provide strong evidence that actions are already underway shortly before the agent wills to do it. As a result, we do not consciously initiate our actions, though he suggests that we might nonetheless retain the ability to veto actions that are initiated by unconscious psychological structures. Wegner (2002) amasses a range of studies (including those of Libet) to argue that the notion that human actions are ever initiated by their own conscious willings is simply a deeply-entrenched illusion and proceeds to offer an hypothesis concerning the reason this illusion is generated within our cognitive systems. Mele (2009) and O'Connor (2009b) argue that the data adduced by Libet, Wegner, and others wholly fail to support their revisionary conclusions.

 

4. Theological Wrinkles

A large portion of Western philosophical writing on free will was and is written within an overarching theological framework, according to which God is the ultimate source and sustainer of all else. Some of these thinkers draw the conclusion that God must be a sufficient, wholly determining cause for everything that happens; all suppose that every creaturely act necessarily depends on the explanatorily prior, cooperative activity of God. It is also presumed that human beings are free and responsible (on pain of attributing evil in the world to God alone, and so impugning His perfect goodness). Hence, those who believe that God is omni-determining typically are compatibilists with respect to freedom and (in this case) theological determinism. Edwards (1754) is a good example. But those who suppose that God's sustaining activity (and special activity of conferring grace) is only a necessary condition on the outcome of human free choices need to tell a more subtle story, on which omnipotent God's cooperative activity can be (explanatorily) prior to a human choice and yet the outcome of that choice be settled only by the choice itself. For important medieval discussions—the period of the apex of treatments of philosophical/theological matters—see the relevant portions of Aquinas BW and Scotus QAM. For an example of a more recent discussion, see Quinn 1983.

 

Another issue concerns the impact on human freedom of knowledge of God, the ultimate Good. Many philosophers, especially the medieval Aristotelians, were drawn to the idea that human beings cannot but will that which they take to be an unqualified good. (Duns Scotus appears to be an important exception to this consensus.) Hence, in the afterlife, when humans ‘see God face to face,’ they will inevitably be drawn to Him. Murray (1993, 2002) argues that a good God would choose to make His existence and character less than certain for human beings, for the sake of their freedom. (He will do so, the argument goes, at least for a period of time in which human beings participate in their own character formation.) If it is a good for human beings that they freely choose to respond in love to God and to act in obedience to His will, then God must maintain an ‘epistemic distance’ from them lest they be overwhelmed by His goodness and respond out of necessity, rather than freedom. (See also the other essays in Howard-Snyder and Moser 2002.)

 

Finally, there is the question of the freedom of God himself. Perfect goodness is an essential, not acquired, attribute of God. God cannot lie or be in any way immoral in His dealings with His creatures. Unless we take the minority position on which this is a trivial claim, since whatever God does definitionally counts as good, this appears to be a significant, inner constraint on God's freedom. Did we not contemplate immediately above that human freedom would be curtailed by our having an unmistakable awareness of what is in fact the Good? And yet is it not passing strange to suppose that God should be less than perfectly free?

 

One suggested solution to this puzzle begins by reconsidering the relationship of two strands in (much) thinking about freedom of will: being able to do otherwise and being the ultimate source of one's will. Contemporary discussions of free will often emphasize the importance of being able to do otherwise. Yet it is plausible (Kane 1996) that the core metaphysical feature of freedom is being the ultimate source, or originator, of one's choices, and that being able to do otherwise is closely connected to this feature. For human beings or any created persons who owe their existence to factors outside themselves, the only way their acts of will could find their ultimate origin in themselves is for such acts not to be determined by their character and circumstances. For if all my willings were wholly determined, then if we were to trace my causal history back far enough, we would ultimately arrive at external factors that gave rise to me, with my particular genetic dispositions. My motives at the time would not be the ultimate source of my willings, only the most proximate ones. Only by there being less than deterministic connections between external influences and choices, then, is it be possible for me to be an ultimate source of my activity, concerning which I may truly say, “the buck stops here.”

 

As is generally the case, things are different on this point in the case of God. Even if God's character absolutely precludes His performing certain actions in certain contexts, this will not imply that some external factor is in any way a partial origin of His willings and refrainings from willing. Indeed, this would not be so even if he were determined by character to will everything which He wills. For God's nature owes its existence to nothing. So God would be the sole and ultimate source of His will even if He couldn't will otherwise.

 

Well, then, might God have willed otherwise in any respect? The majority view in the history of philosophical theology is that He indeed could have. He might have chosen not to create anything at all. And given that He did create, He might have created any number of alternatives to what we observe. But there have been noteworthy thinkers who argued the contrary position, along with others who clearly felt the pull of the contrary position even while resisting it. The most famous such thinker is Leibniz (1710), who argued that God, being both perfectly good and perfectly powerful, cannot fail to will the best possible world. Leibniz insisted that this is consistent with saying that God is able to will otherwise, although his defense of this last claim is notoriously difficult to make out satisfactorily. Many read Leibniz, malgre lui, as one whose basic commitments imply that God could not have willed other than He does in any respect.

 

On might challenge Leibniz's reasoning on this point by questioning the assumption that there is a uniquely best possible Creation (an option noted by Adams 1987, though he challenges instead Leibniz's conclusion based on it). One way this could be is if there is no well-ordering of worlds: some worlds are sufficiently different in kind that they are incommensurate with each other (neither is better than the other, nor are they equal). Another way this could be is if there is no upper limit on goodness of worlds: for every possible world God might have created, there are others (infinitely many, in fact) which are better. If such is the case, one might argue, it is reasonable for God to arbitrarily choose which world to create from among those worlds exceeding some threshold value of overall goodness.

 

However, William Rowe (2004) has countered that the thesis that there is no upper limit on goodness of worlds has a very different consequence: it shows that there could not be a morally perfect Creator! For suppose our world has an on-balance moral value of n and that God chose to create it despite being aware of possibilities having values higher than n that He was able to create. It seems we can now imagine a morally better Creator: one having the same options who chooses to create a better world. For critical replies to Rowe, see Almeida (2008), Ch.1; O'Connor 2008b; and Kray (2010).

Finally, Norman Kretzmann (1997, 220–25) has argued in the context of Aquinas's theological system that there is strong pressure to say that God must have created something or other, though it may well have been open to Him to create any of a number of contingent orders. The reason is that there is no plausible account of how an absolutely perfect God might have a resistible motivation—one consideration among other, competing considerations—for creating something rather than nothing. (It obviously cannot have to do with any sort of utility, for example.) The best general understanding of God's being motivated to create at all—one which in places Aquinas himself comes very close to endorsing—is to see it as reflecting the fact that God's very being, which is goodness, necessarily diffuses itself. Perfect goodness will naturally communicate itself outwardly; God who is perfect goodness will naturally create, generating a dependent reality that imperfectly reflects that goodness. (Wainwright (1996) is a careful discussion of a somewhat similar line of thought in Jonathan Edwards. See also Rowe 2004.)

 

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Στις Δαρβινικές πλάνες συγκαταλέγει η επιστήμη την ιδιοκεντρική πλάνη, την τελεολογική, τις μεταφυσικές δοξασίες – και την αυταπάτη για την ελευθερία της βούλησης. Πρόκειται για πλάνες που μας βοηθάνε να ανταπεξέλθουμε στη μάχη της εξέλιξης – κάτι σαν «ζωτικά ψεύδη». Για μερικές μάλιστα, όπως οι μεταφυσικές δοξασίες, υπάρχει υπόνοια πως είναι καταγραμμένες και στο DNA μ

 

 

 

 

Ελευθερία της βούλησης και κοινωνικές επιστήμες

Πέτρος Α. Γέμτος1

 

Το ερώτημα εάν ο άνθρωπος είναι ελεύθερος στις επιλογές του ή υπακούει σε εξωτερικές δυνάμεις και φυσικές νομοτέλειες, είναι από τα πρώτα που έθεσε ο homo sapiens, όταν άρχισε να στοχάζεται και να απορεί για την παρουσία του στον κόσμο. Μέχρι σήμερα, η απορία παραμένει και οι λύσεις που προσφέρονται μπορεί να έχουν μεγάλες επιπτώσεις στην ανθρώπινη ύπαρξη. Τα θεμέλια της νομικής και ηθικής ευθύνης, οι θεσμικές προϋποθέσεις ειρηνικής κοινωνικής συνύπαρξης φαίνεται να καταρρέουν, αν οι άνθρωποι δεν έχουν δυνατότητα ικανοποίησης αυτόνομων προτιμήσεων και διαμόρφωσης προσωπικών σχεδίων ζωής. Το ερώτημα ωστόσο πρέπει να βρει απάντηση, ανεξάρτητα από τις επιπτώσεις του στην ανθρώπινη ζωή. Πραγματιστικές προσεγγίσεις που ταυτίζουν αλήθεια με ωφελιμότητα (στο ερώτημα π.χ. της ύπαρξης του θεού ο W. James προσπαθούσε να δώσει απάντηση βασιζόμενος στις συνέπειες που είχε η μια ή η άλλη λύση στην ανθρώπινη ευτυχία) δεν είναι δυνατό να γίνουν δεκτές. Η ανθρώπινη υπερηφάνεια και αξιοπρέπεια απαιτούν πλήρη και αληθινή γνώση του κόσμου, ακόμα και αν οι συνέπειες είναι καταστροφικές για το ανθρώπινο είδος.

Στο πρώτο μέρος της μελέτης γίνεται παρουσίαση και κριτική ανάλυση των σύγχρονων προσεγγίσεων στο πρόβλημα της ελευθερίας της ανθρώπινης βούλησης. Στο δεύτερο μέρος εφαρμόζονται τα πορίσματα της γενικής συζήτησης στη μεθοδολογική θεμελίωση και διαμόρφωση των εμπειρικών και των κανονιστικών κοινωνικών επιστημών.

 

Α. Το πρόβλημα της ελευθερίας της ανθρώπινης βούλησης

Η απάντηση στο ερώτημα της ανθρώπινης ελευθερίας μπορεί να δοθεί μόνο από τις επιστήμες, όπως είναι μεθοδολογικά διαμορφωμένες σε κριτικά φιλοσοφικά θεμέλια. Γενικότερα αποδεκτή είναι σήμερα η θέση ότι η φιλοσοφία δεν προσφέρει πρωτογενή γνώση αλλά στηρίζεται στα πορίσματα των επιστημών για να διαμορφώσει μια γενική ορθολογική κοσμοεικόνα, Σε σύγχρονη θεώρηση, η ελευθερία της βούλησης οδηγεί στο ερώτημα: πώς είναι δυνατό σε έναν ντετερμινιστικά διαμορφωμένο κόσμο, όπου τα φαινόμενα καθορίζονται μονοσήμαντα από χρονικά προηγούμενες αιτίες, να υπάρχουν ελεύθερες ανθρώπινες επιλογές που δεν υπακούουν στους νόμους της φύσης; Οι απαντήσεις κινήθηκαν αρχικά στα πλαίσια θεϊστικών ερμηνειών της πραγματικότητας ή φιλοσοφικών αντιλήψεων που δέχονταν δογματικά την πνευματική φύση ή μια πνευματική αρχή του κόσμου. Η άμεση μάλιστα συνείδηση ελευθερίας που έχει κάθε άνθρωπος θεωρήθηκε συχνά επαρκής απόδειξη της αλήθειας των προσεγγίσεων αυτών. Η επιστημονική επανάσταση, με τη δημιουργία μιας εμπειρικά ελεγχόμενης αυστηρής γνώσης του κόσμου, έφερε μια ισχυρή αμφισβήτηση της ελευθερίας της βούλησης που οδήγησε και σε ακραίες θέσεις. Προσπάθειες συμβιβασμού ντετερμινισμού και ελευθερίας βούλησης έδειξαν ότι η φυσική αιτιότητα είναι αναγκαία προϋπόθεση πραγματοποίησης των πράξεων που έχουν επιλεγεί (ελευθερία της πράξης), αλλά και ότι επίσης είναι αδύνατο να ενταχθεί η άμεσα βιωμένη δυνατότητα να πράττουμε και αλλιώς (ελευθερία της βούλησης) σε ένα σχήμα καθολικού ντετερμινισμού. Καθολικός φυσικός ντετερμινισμός είναι συμβατός προς την ελευθερία πράξης [compatibilism] που προϋποθέτει αιτιότητα μεταξύ απόφασης και πράξης καθώς και μεταξύ πράξης και επιδιωκόμενων σκοπών, αλλά είναι ασύμβατος προς την ελευθερία βούλησης που προϋποθέτει γνήσια δυνατότητα άλλως πράττειν’. Εν τω μεταξύ, η πρόοδος της κβαντομηχανικής κλόνισε την εικόνα μιας αι- τιοκρατικά-μηχανιστικά διαρθρωμένης πραγματικότητας: με την απόρριψη της υπόθεσης των κρυμμένων μεταβλητών αναδείχθηκε ένας στοχαστικά δομημένος μικρόκοσμος με τυχαίες κατανομές των βασικών του στοιχείων. Η αρχική ωστόσο εντύπωση ότι, με αυτόν τον τρόπο, η ανθρώπινη ελευθερία μπορούσε να λάβει επιστημονική θεμελίωση αποδείχθηκε ανεδαφική, αφού η ελευθερία της βούλησης συνεπάγεται συνειδητές και ελεγχόμενες (όχι τυχαίες) πραξιακές επιλογές. Ιντετερμινισμός με βάση την τυχαιότητα και τη (μη αναγώγιμη) πιθανολογική διάρθρωση των επιστημονικών υποθέσεων δεν στηρίζει την ανθρώπινη ελευθερία ως επιλεκτική απόφαση μεταξύ εναλλακτικών δυνατοτήτων.

Στη σύγχρονη συζήτηση υποστηρίζεται σοβαρά από πολλούς μια θέση καθολικού ντετερμινισμού που αφήνει περιθώρια μόνο σε ελεύθερες’ επιλογές με βάση δεδομένες, εξωγενώς καθορισμένες, προτιμήσεις. Εντυπωσιακά είναι τα πειράματα του αμερικανού ερευνητή του εγκεφάλου Benjamin Libet, κατά τη δεκαετία του 1980. Ο σημαντικός αυτός επιστήμονας ζήτησε από πρόσωπα που αποφάσισαν να κάνουν μια κίνηση του χεριού τους να δηλώσουν τον ακριβή χρόνο (με βάση έναν μετρητή που είχαν στη διάθεσή τους) της σχετικής απόφασης. Χρησιμοποιώντας ένα ηλεκτροεγκεφαλογράφημα [EEG], μέτρησε την ηλεκτρική δραστηριότητα του εγκεφάλου (το δυναμικό ετοιμότητας, όπως το ονόμασε) πουΕλευθερία της βούλησης και κοινωνικές επιστήμες 127

 

 

προηγήθηκε όχι μόνο της κίνησης του χεριού αλλά και της απόφασης να γίνει αυτή η κίνηση. Το συμπέρασμα στο οποίο κατέληξε ήταν ότι ο εγκέφαλος είναι βιολογικά ενεργός προτού ο άνθρωπος λάβει συνειδητή απόφαση. Η κριτική που ασκήθηκε στη δομή, τη διάταξη και τα αποτελέσματα του πειράματος επισήμανε τον περιορισμό του σε απλές επιλογές και όχι στις σύνθετες ορθολογικές και συγκινησιακές αποφάσεις (βλ. Kröber 2004: 108) αλλά και την αναφορά σε μια έννοια βουλητικής ελευθερίας που προϋποθέτει έλεγχο των βιολογικών διεργασιών του εγκεφάλου από ψυχοπνευματικά φαινόμενα (πρβλ. Singer 2004: 49). Νευρω- νικές διαδικασίες υπακούουν σε βιοχημικούς νόμους (σε κάθε σκέψη μας αντιστοιχούν εγκεφαλικές λειτουργίες), αλλά το software κάθε εγκεφάλου δεν ταυτίζεται με τη βιολογική ή ηλεκτρονική του βάση. Όπως παρατηρούν οι Pauen και Roth (2008: 125), ένας νευροβιολόγος δεν βρίσκει στον εγκέφαλο ορθολογικές σκέψεις, ακριβώς όπως και ένας ειδικός στους ηλεκτρονικούς υπολογιστές βλέπει με το μικροσκόπιο σε ένα ηλεκτρονικό εγκέφαλο μόνο μαγνητισμένα σωματίδια σιδήρου και όχι τα κείμενα, τις εικόνες ή τη μουσική που έχουν αποθηκευθεί. Παίρνοντας ως άτομα αποφάσεις δεν έχουμε γνώση αλλά ούτε και ελέγχουμε τις νευρωνικές διαδικασίες του εγκεφάλου μας. Γενικότερα, ελευθερία αποφάσεων δεν σημαίνει ανυπαρξία εξωτερικών και εσωτερικών επιρροών, αλλά καταναγκασμών που εξαφανίζουν τη δυνατότητα να πράξει κανείς αλλιώς.3

Συνεχώς πληθαίνουν σήμερα οι ενδείξεις ότι η ανθρώπινη βουλητική ελευθερία πρέπει να εκληφθεί ως μορφή αυτοπροοδιορισμού. Ο homo sapiens, προϊόν μακροχρόνιας βιολογικής εξέλιξης, έχει αποκτήσει σύνθετο ψυχοβιολογικό εξοπλισμό που του επιτρέπει να θέτει πρωτογενείς αιτίες [causa sui] και να ενεργοποιεί μηχανισμούς που οδηγούν σε επιθυμητά αποτελέσματα. Κέντρο και φορέας αυ- τοπροσδιορισμού δεν είναι βιοχημικές διεργασίες σε επίπεδο ατόμων, μορίων και κυττάρων, αλλά ψυχοπνευματικά φαινόμενα που έχουν επαρκή ανεξαρτησία από εξωτερικές επιδράσεις αλλά και από έλεγχο εσωτερικών φυσικοχημικών δομών, ώστε να θέτουν μη αναγώγιμες αιτίες ως ενσυνείδητες επιλογές μεταξύ εναλλακτικών δυνατοτήτων. Από τη στιγμή που οι εγκέφαλοι αποκτούν μεγάλη πολυπλοκότητα, η φύση δημιουργεί με το πνεύμα ένα αναδυόμενο φαινόμενο (Bunge 1984) που, χωρίς να αποσπάται από τον εγκέφαλο, έχει σημαντική αυτονομία. Προς την ίδια κατεύθυνση και η συμβολή των Popper και Eccles (1981): ο φυσικός κόσμος δεν είναι αιτιακά κλειστός, αλλά φυσικά και πνευματικά φαινόμενα αλληλεπιδρούν σε πολλά επίπεδα, ιδιαίτερα με τη δημιουργία του τρίτου κόσμου του αντικειμενικού πνεύματος (πρβλ. και Penrose 1995). Εναντίον του ακραίου αναγωγισμού κινείται και ο ανώμαλος μονισμός του Davidson (1997) που στηρίζει την ‘ανώμαλη’ αυτονομία των πνευματικών φαινομένων στην πολύπλοκη ολιστική τους δομή και διασύνδεση. Σε μια γενικότερη θεώρηση, η βου128 Πέτρος A. Γέμτος

 

 

λητική ικανότητα του ανθρώπου μπορεί να εκληφθεί ως μορφή αιτιακού καθορισμού και να υπαχθεί οε μια ευρύτερη έννοια αιτιότητας η οποία περιλαμβάνει την ετε- ροαιτιότητα [causa efficiens] που καλύπτει το μεγαλύτερο μέρος του κόσμου (αν σε αυτή συμπεριληφθεί και η στοχαστική αιτιότητα) και την αυτοαιτιότητα η οποία χαρακτηρίζει έλλογα όντα του τύπου του homo sapiens. Μονιστικές αναγω· γιστικές θεωρίες στη σχέση σώματος-ψυχής’ υποβαθμίζουν ή εξαφανίζουν την ιδιαιτερότητα των ψυχοπνευματικών φαινομένων τα οποία αποτελούν προϊόντα του βιολογικά και εξελικτικό σύνθετου homo sapiens και, επομένως, στοιχεία του κόσμου (αν και δεν μπορούν να περιγραφούν σε όρους της φυσικής επιστήμης). Ως μορφή αυτοπροσδιορισμού, η ελευθερία βούλησης δεν στηρίζεται σε ηλεκτροχημικές διεργασίες ατόμων, μορίων και κυττάρων του εγκεφάλου, αλλά σε ψυχικά φαινόμενα τα οποία, επειδή διαθέτουν επαρκή ανεξαρτησία από εξωτερικές επιδράσεις και επαρκή έλεγχο των φυσικοχημικών διεργασιών, επιτρέπουν πρωτογενείς αιτίες με ενσυνείδητες επιλογές μεταξύ εναλλακτικών δυνατοτήτων. Σε αυτή την περίπτωση μπορεί να γίνει λόγος για νοητική αιτιότητα. Λόγοι ή κίνητρα δράσης είναι αιτίες που σε μέσο (ομαδοποιημένο) επίπεδο εξηγούν ανθρώπινη κοινωνική συμπεριφορά.

Η συμβολή της κλινικής ψυχιατρικής στο πρόβλημα της ελευθερίας της βούλησης είναι περιορισμένη, αφού αναφορά στη βούληση γίνεται συνήθως κατά τη διερεύνηση και θεραπεία ψυχοπαθολογικών καταστάσεων. Η κλινική μέθοδος καθορίζεται από τη σύγκλιση θεωρήσεων διαφόρων επιπέδων (βιοχημικών, ψυχοβιολογιών, ψυχοδυναμικών, κοινωνικών) της ανθρώπινης ύπαρξης.

Η πρόοδος στην έρευνα του εγκεφάλου επιτρέπει την καλύτερη κατανόηση των συσχετίσεων βιοχημικών και ψυχικών φαινομένων, χωρίς όμως να έχει ακόμα εντοπισθεί η μορφή και η φορά της μεταξύ τους αιτιακής σχέσης.

Β. Η ελευθερία της βούλησης στη μεθοδολογία των κοινωνικών επιστημών

Ελευθερία επιλογών ως καθοριστικό συστατικό του κοινωνικού ανθρώπου είναι σιωπηρή προϋπόθεση των θεωρητικών προσεγγίσεων των κοινωνικών επιστημών. Η ελευθερία πράξεων περιορίζεται και οριοθετείται με κοινωνικούς θεσμούς που είναι και προϋπόθεση της ελευθερίας όλων. Στις δεοντολογικές κοινωνικές επιστήμες η ελευθερία είναι κεντρική αξία με πανανθρώπινη αναφορά και εγκυρότητα που προσφέρει σημαντικά κριτήρια αξιολόγησης κοινωνικών κανόνων και θεσμών.Ελευθερία της βούλησης καί κοινωνικές επιστήμες 129

 

 

Β.1. Εμπειρικές (πραγματολογικές) κοινωνικές επιστήμες

Σκοπός των κοινωνικών επιστημών αναλυτικού τόπου4 είναι η εξήγηση και πρόβλεψη των κοινωνικών φαινομένων με την κατασκευή και τον λογικό και εμπειρικό έλεγχο υποθέσεων και θεωριών. Στις σύγχρονες κοινωνικές επιστήμες (παρά κάποιες ακραίες θέσεις βιολογικού αναγωγισμοό, πρβλ. κοινωνιοβιολογια) κυριαρχούν τα εξηγητικά μοντέλα της οικονομικής, ιδιαίτερα ως βάση μια γενικής θεωρίας θεσμών, που στηρίζονται στην υπόθεση του homo economicus, του ανθρώπου που τυπικά επιλέγει ορθολογικά μεταξύ εναλλακτικών δυνατοτήτων,5 ενώ παρόμοια υπόθεση (με θετική αξιολόγηση της αυτονομίας και της ευημερίας των ατομικών μονάδων) υπάρχει στη βάση των δεοντολογικών (βλ. παρακάτω) θεωρητικών σχημάτων της οικονομικής της Ευημερίας (και της οικονομικής ανάλυσης του Δικαίου).

Θεσμοί αλλά και όλο το πολιτισμικό εποικοδόμημα των κοινωνικών ομάδων είναι αναγκαίοι σε ένα 'ελλειμματικό' ον, όπως ο άνθρωπος (Arnold Gehlen), που στερείται του φυσικού προγραμματισμού των άλλων ζώων για την αντιμετώπιση κινδύνων και την επίλυση βιοτικών προβλημάτων. Οι βαθμοί ελευθερίας και ο εγωιστικός προσανατολισμός του homo economicus δημιουργούν καταστροφικές συγκρουσιακές καταστάσεις μεταξύ των μελών μιας κοινωνικής ομάδας που μπορούν λυθούν μόνο με συνεργασία μεταξύ τους. Τη συνεργασία αυτή προσφέρουν θεσμοί ως κοινωνικά κυρωμένα πλέγματα κανόνων που συντονίζουν ανθρώπινες δραστηριότητες με τη δημιουργία σταθερών ατομικών προσδοκιών. Θεσμοί ορίζουν τους κανόνες του κοινωνικού παιχνιδιού που εφαρμόζουν οι άνθρωποι για επιτύχουν έλλογη συνεργασία μεταξύ τους. Δίνουν απάντηση στο ερώτημα που πρώτος έθεσε με σαφήνεια ο Thomas Hobbes, πώς είναι δυνατή κοινωνική τάξη σε έναν κόσμο εγωιστικών όντων τα οποία επιδιώκουν με κάθε τρόπο την ικανοποίηση των ιδίων συμφερόντων.

Η ύπαρξη θεσμών επιχειρήθηκε να εξηγηθεί από τη βούληση των θεών, το πνεύμα της ιστορίας, τις αποφάσεις σοφών νομοθετών -θεωρήσεις που ελάχιστα προσφέρουν στην εξήγηση του σύνθετου αυτού κοινωνικού φαινομένου. Ακαρπη ήταν και η συμβολή σύγχρονων ολιστικών κοινωνιολογικών προσεγγίσεων που εκλάμβαναν τους θεσμούς άλλοτε ως πρωτογενή και μη αναγώγιμα στοιχεία της κοινωνικής ζωής, άλλοτε ως φορείς ενδογενούς προσφοράς στη συνοχή και αρμονική λειτουργία του κοινωνικού συνόλου. Στη σύγχρονη ατομοκρατική οικονομική θεωρία θεσμοί συνδέονται με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του homo sapiens, κυρίως με τις γνωστικές και συγκινησιακές ιδιότητες και ανάγκες του. Επιδίωξη ικανοποίησης του ίδιου συμφέροντος οδηγεί τον άνθρωπο σε σύγκρουση με τους άλλους που επιδιώκουν τον ίδιο σκοπό. Λύση των κοινωνικών προβλημάτων που ανακύπτουν προϋποθέτει κάποια μορφή από κοινού αντιμετώπι130 Πέτρος Λ. Γέμτος

 

 

σης και συνεργασίας και αυτή προσφέρουν κοινωνικοί κανόνες και θεσμοί. Ως απλοί συντονιστικοί θεσμοί διασφαλίζουν συνεργασία σε περιοχές που είναι δυνατή η αύξηση της ευημερίας όλων των μετεχόντων, ως συγκρουσιακοί (ή και μικτοί) θεσμοί εξισορροπούν αντίθετα συμφέροντα με τρόπους που αποκλείουν εκμετάλλευση της συνεργασιακής συμπεριφοράς των άλλων συμβαλλομένων. Χαρακτηριστικό των συγκρουσιακών θεσμών είναι η υπέρβαση του διλήμματος του φυλακισμένου6 που οδηγεί τους μετέχοντες σε αποτελέσματα μειωτικά της ευημερίας όλων (ομολογία όλων των κατηγορουμένων για ένα έγκλημα).

Η δημιουργία θεσμών (αυτοφυών ή με συλλογική απόφαση) ως μέσα επίλυσης κοινωνικών προβλημάτων για ένα ον που επιδιώκει με μεγάλους βαθμούς βουλητικής ελευθερίας ικανοποίηση του ίδιου συμφέροντος (και συνεπώς επιδιώκει να εκμεταλλευθεί τη συνεργασιακή στάση του άλλου), ενώ έχει περιορισμένες δυνατότητες επεξεργασίας πληροφοριακών δεδομένων, οδηγεί στη διαμόρφωση μέσω των επαπειλοόμενων κυρώσεων σταθερών προσδοκιών που διευκολύνουν τις συναλλαγές και αυξάνουν την ανθρώπινη ευημερία.

Μηχανισμοί και θεσμοί κοινωνικού ελέγχου που μέσω τυπικών ή άτυπων κυρώσεων αποσκοπούν στην εμφάνιση αυξητικής της ευημερίας κοινωνικής συμπεριφοράς είναι προφανώς ανενεργοί και χωρίς νόημα, αν οι ανθρώπινες πράξεις είναι φυσικά (από διεργασίες του εγκεφάλου) ή κοινωνικά (μέσω ακραίας κοινωνικοποίησης) προκαθορισμένες. Την ανάλυση κόστους-ωφελειών που βρίσκεται στη βάση κάθε ορθολογικής επιλογής μεταξύ εναλλακτικών δυνατοτήτων αύξησης της ευημερίας μπορεί να επιτελέσει μόνο ο άνθρωπος ως φορέας περιορισμένων ενστικτωδών μηχανισμών κα ανεξειδίκευτου βιοτικού χώρου (αντίθετα με τα άλλα ζώα μπορεί να ζήσει και στον πόλο και στον Ισημερινό). Καθολικός βιολογικός ντετερμινισμός σημαίνει, ουσιαστικά, κατάργηση των κοινωνικών επιστημών και αντικατάστασή τους με βιοχημικές έρευνες του εγκεφάλου.

Β.2. Δεοντολογικές ή κανονιστικές κοινωνικές επιστήμες

Οι δεοντολογικές ή κανονιστικές επιστήμες δεν αποσκοπούν στη συλλογή πληροφοριακού υλικού για τα κοινωνικά φαινόμενα αλλά στην αξιολόγηση και ρύθμιση των κοινωνικών σχέσεων με κάποια γενικά κριτήρια. Και επειδή νομικοί και ηθικοί θεσμοί είναι τα σημαντικότερα οργανωτικά σχήματα των κοινωνικών ρυθμίσεων, τα κριτήρια αφορούν κυρίως κανόνες δικαίου και ηθικής.

Το ισχύον ποινικό δίκαιο περιέχει κανόνες που έχουν αποδέκτες ανθρώπους με δυνατότητες επιλογών μεταξύ εναλλακτικών πράξεων. Ο εγκληματίας ως παραβάτης ποινικών διατάξεων προβαίνει σε υπαίτιες πράξεις που θίγουν σημαντικά έννομα αγαθά της κοινότητας. Ως προς τη θεμελίωση της ποινικής αξίωσης υπάρχει αμφισβήτηση. Αν σκοπός της ποινής είναι ο εξιλασμός (Sühne) του υπευθυνου με την επιβολή ανάλογου προς την πράξη κακού ή η ατομική δικαιοσύνη ως προσωπική υπευθυνότητα σε κοινωνικοηθική βάση, γνήσια ελευθερία βούλησης, που πραγματώνεται βέβαια υπό περιορισμούς, είναι απαραίτητη προϋπόθεση ποινικού κολασμού. Αν, ωστόσο, κύριος σκοπός της ποινής είναι η πρόληψη κοινωνικά επιβλαβών πράξεων (από τον ίδιο τον παραβάτη ή από άλλους), αρκεί για τη θεμελίωσή της η υπόθεση ότι οι άνθρωποι τυπικά προσανατολίζονται στο ίδιο συμφέρον και επιδιώκουν μεγιστοποίηση της ατομικής τους ευημερίας, αποφεύγοντας πράξεις με ψηλό προσδοκώμενο κόστος (ύψος ποινής χ πιθανότητα σύλληψης και καταδίκης). Σημαντικότερο στοιχείο είναι η ικανότητα των κανόνων να δημιουργούν κίνητρα συμπεριφοράς και μηχανισμούς κοινωνικού ελέγχου για πρόσωπα που έχουν προτιμήσεις και μπορούν να επιλέγουν ανάμεσα σε αυτές. Ποινική ευθύνη στηρίζεται σε μια νομική έννοια και αρχή κοινωνικής ενοχής [Sozialer Schuldbegriff, social culpability principle] που ανταποκρίνεται και στη συνείδηση ελευθερίας των πολιτών. Πρόβλημα αποτελεσματικής λειτουργίας του ποινικού δικαίου υπό τη μορφή που ισχύει σήμερα θα υπήρχε, αν μπορούσε να δειχθεί ότι για βιολογικούς ή ψυχολογικούς λόγους η ύπαρξη κυρώσεων δεν ασκεί ουσιαστική επιρροή στη λήψη των αποφάσεων.

Νομική και ηθική ευθύνη πρέπει να διακριθούν. Το δίκαιο (παρόλο που περιέχει και εξειδικεύει αρχές και κανόνες ηθικής) έχει ως σκοπό τη διασφάλιση ειρηνικής, ασφαλούς και δίκαιης κοινωνικής συμβίωσης μέσω ενός συστήματος τυπικών (κρατικών) κυρώσεων η ηθική ως ένα άτυπο θεσμικό σύστημα περιέχει κανόνες πανανθρώπινης σημασίας που ελέγχονται από άτυπες κυρώσεις (συναισθήματα ενοχής για τις ίδιες πράξεις και αγανάκτησης για τις πράξεις των άλλων). Αποδέκτες των κανόνων δικαίου είναι οι άνθρωποι ως μέλη μιας κοινότητας (επομένως, ο προσανατολισμός του δικαίου είναι στον μέοο κοινωνικό άνθρωπο που δεν ταυτίζεται με τις ατομικές δυνατότητες συγκεκριμένων ανθρώπων), ενώ αποδέκτες της ηθικής είναι ο ατομικός άνθρωπος και οι πραξιακές του επιλογές (ώστε το πρόβλημα της ελευθερίας της βούλησης έχει κρίσιμη σημασία).

Ευκολότερη είναι η προληπτική λειτουργία των κανόνων στην αστική ευθύνη, παρότι, στη νομική παράδοση, σκοπός τους είναι ex post η δίκαιη αποκατάσταση της ζημίας. Η θεωρητική επανάσταση που έφερε η οικονομική ανάλυση του Δικαίου πρόβαλε την ex ante θεώρηση των αστικών κανόνων ως μηχανισμών μείωσης του συνολικού κόστους (κόστους ζημίας και κόστους αποτροπής της) των ζημιογόνων αδικοπραξιών μέσω της δημιουργίας κατάλληλων κινήτρων. Η αντικειμενοποίηση της αμέλειας με αναγωγή όχι στο ατομικώς δύνασθαι αλλά σε όσα επιτάσσουν τα καθήκοντα επιμελείας ενός κοινωνικού χώρου δείχνει ότι, για τη θεμελίωσή της αστικής ευθύνης, αρκεί η σύγκριση με τις πραξιακές δυνατότητες

 

 

του μέσου ανθρώπου μιας επαγγελματικής ή άλλης κοινωνικής δραστηριότητας .

Συμπεράσματα

Το ερώτημα για την έκταση και τις προϋποθέσεις της ελευθερίας της βούλησης εξακολουθεί να είναι επίκαιρο. Ακραίος αναγωγισμός στη φυσικοβιολογική βάση και, συνεπώς, εξαφάνιση κάθε βαθμού ανθρώπινης ελευθερίας πρέπει ωστόσο να αποκλεισθεί. Έμμεση στήριξη σε αυτό προσφέρουν και οι κοινωνικές επιστήμες που, με υποθέσεις ορθολογικής συμπεριφοράς και αξίες ελευθερίας και ευημερίας, διευρύνουν σημαντικά το πληροφοριακό μας δυναμικό για τον κοινωνικό χώρο και προσφέρουν αποτελεσματικά κριτήρια ρύθμισης των διανθρώπινων σχέσεων και επιλογών.

 

 

'

Βιβλιογραφικές αναφορές

Bunge, Μ. (1984). Das Leib-Seele Problem, Tübingen: Mohr.

Γέμτος, Π.A. (1987). ‘Ο λόγος του οικονομικού ανθρώπου’, στο Ο Hayek και οι κοινωνικές επιστήμες, πρακτικά συνεδρίου του Πανεπιστημίου Αθηνών, Αθήνα.

Γέμτος, Π.Α. (1995), Οι Κοινωνικές Επιστήμες. Μια εισαγωγή, Αθήνα: Τυπωθήτω.

Γέμτος, Π.Α. (2001). Οικονομία και Δίκαιο, τόμος Β', Αθήνα: Σάκκουλας Γέμτος, Π.Α. (2003). Οικονομία και Δίκαιο, τόμος Α', 2π εκδ., Αθήνα: ΣάκκουλαςΕλευθερία της βούλησης και κοινωνικές επιστήμες 133

 

 

Γέμτος, Π.Α. (2004), Μεθοδολογία των Κοινωνικών Επιστημών, τόμος Α', 4π έκδ., Αθήνα: Παπαζήση,

Γέμτος, Π.Α. (2009), ‘Φιλοσοφία και επιστήμη ως θεμελιώδη σοστατική της ευρωπαϊκής πολιτισμικής ταυτότητας’, Ελληνική Φιλοσοφική Επιθεώρηση, 26:93-116.

Davidson, D. (1997). ‘Mentale Ereignisse’, στο P. Bieri (επιμ.), Analytische Philosophie des Geistes, 3π έκδ., Weinheim: Beltz Athenäum.

Kröber, H.L. (2004). Oie Hirnforschung bleibt hinter dem Begriff strafrechtlicher Verantwortlichkeit zurück’, στο Geyzer, Chr. (επιμ.), Hirnforsrhung und Willensfreiheit. Zur Deutung der neuesten Experimente, Frankfurt/M: Suhrkamp.

Pauen, M. & Roth G. (2008). Freiheit, Schuld und Verantwortung. Grundzüge einer naturalistischen Theorie der Willensfreiheit, Frankfurt/M: Unseld.

Penrose, R. (1995). Shadows of Mind: A Search for the Missing Science of Consciousness, London: Vintage.

Popper, K. & Eccles, J.C. (1981). The Self and its Brain, Berlin, Heidelberg, London, N.Y.: Routledge.

Singer, W. (2004). ‘Verschaltungen legen uns fest: Wir sollten aufhören von Freiheit zu sprechen’, στο Geyzer, Chr. (επιμ.), Hirnforschung und Willensfreiheit. Zur Deutung der neuesten Experimente, Frankfurt/M: Suhrkamp.

Tielmann, Ch. (2009). Meilensteine der Philosophie, Köln: Anaconda.

 

 

Το ερώτημα για την έκταση και τις προϋποθέσεις της ελευθερίας της βούλησης εξακολουθεί να είναι επίκαιρο. Ακραίος αναγωγισμός στη φυσικοβιολογική βάση και, συνεπώς, εξαφάνιση κάθε βαθμού ανθρώπινης ελευθερίας πρέπει ωστόσο να αποκλεισθεί. Έμμεση στήριξη σε αυτό προσφέρουν και οι κοινωνικές επιστήμες που, με υποθέσεις ορθολογικής συμπεριφοράς και αξίες ελευθερίας και ευημερίας, διευρύνουν σημαντικά το πληροφοριακό μας δυναμικό για τον κοινωνικό χώρο και προσφέρουν αποτελεσματικά κριτήρια ρύθμισης των διανθρώπινων σχέσεων και επιλογών.

 

Comment reposer actuellement la question du libre arbitre ?

À partir de la philosophie des sciences

Aujourd'hui, la physique moderne élimine la connaissance des causes sans faire de l'indétermination quantique la preuve d'un hasard essentiel. La connaissance des causes, même limitée aux causes efficientes disparaît des explications au profit de lois mathématiques prédictives parce que probabilistes et calculables..

«la croyance en la relation de cause à effets, c'est la superstition»

— Tractatus logico-philosophicus, 5.1361, Gallimard, Ludwig Wittgenstein

Encore que, jusqu'ici, cette affirmation n'est généralisable qu'aux sciences dures où le fortuit sert à désigner ce qui intervient non seulement sans cause finale ou efficiente mais en particulier sans loi probabiliste calculable. L'indéterminisme quantique représente la prise en compte des limites de la connaissance : celle d'une limite infranchissable en pratique comme en principe en ce qui concerne la réalité en soi. Au contraire de la réalité en soi de Kant, cette indétermination ne dégage pas l'espace non-phénoménal d'une liberté : les lois probabilistes s'appliquent au niveau des phénomènes observables. En ce qui concerne le non observable, c'est l'équation de Schrödinger qui en rend compte.

On pense le plus souvent que la croyance dans le libre arbitre fonde à elle seule une éthique de la responsabilité. La psychanalyse considère que la majorité de nos actes dépendent plus de notre inconscient que de notre volonté consciente . Ce savoir aboutit au paradoxe que les criminels sexuels sont à la fois des criminels susceptibles de rendre des comptes à la justice du fait de leur responsabilité et des malades, commandés par leur inconscient et leurs hormones qui doivent être soignés. La jurisprudence fait entrer ce paradoxe dans son arsenal avec l'injonction thérapeutique où le suivi médical devient une peine.

Dans cette limitation, on rencontre l'intuition de Nietzsche lorsque décrivant l'éternel retour, il a l'intuition d'une volonté créatrice déterminée par le passé qu'elle tente de justifier :

«Je leur ai enseigné toutes mes pensées et toutes mes aspirations : à réunir ainsi qu'à joindre tout ce qui chez l'homme n'est que fragment et énigme et lugubre hasard, en poète, en devineur d'énigme et rédempteur du hasard. Je leur ai appris à être créateur de l'avenir ainsi qu'à sauver, en créant, tout ce qui fut. Sauver le passé dans l'homme et transformer tout ce qui était jusqu'à ce que la volonté dise : «Mais c'est ainsi que je voudrais que ce fut. Mais c'est ainsi que je le voudrais»»

— Ainsi parlait Zarathoustra, III, 3 - Des vieilles et des nouvelles tables - Mercure de France,Nietzsche

Libre arbitre et hypothèse d'Everett

Dans le cas où l'hypothèse d'Everett serait fondée — hypothèse selon laquelle existeraient des univers parallèles, ce qui n'est pas établi —, l'ensemble des futurs envisageables (ou plus précisément un nombre de futurs envisageables ayant la constante de Planck en dénominateur !) à chaque moment de l'univers en chaque lieu se produiraient effectivement : il n'y a pas de hasard quantique ; si une particule semble devoir choisir au hasard entre deux directions, en réalité il existerait un univers dans lequel la particule prend à gauche et un autre dans laquelle elle prend à droite.

Sans qu'il soit envisageable de se prononcer sur la validité de l'hypothèse d'Everett, on peut examiner à titre d'expérience de pensée en quels termes elle influerait la question du libre arbitre si elle était exacte : dans la mesure ou l'ensemble des futurs envisageables (possibles selon les lois de la physique quantique, ce qui ne veut dire par conséquent pas l'ensemble des futurs imaginables) se produisent et où chaque observateur localisé dans l'un de ces univers improprement appelés parallèles a l'impression d'être l'unique, les paradoxes liés au libre arbitre sont levés en niant l'unicité de l'observateur dans le futur (mais non dans son passé actuel, d'où l'asymétrie de ces deux domaines de temps). Une telle négation n'est pas propre à cette thèse et se retrouve chez quelques philosophes contemporains, dont Daniel Dennett, (La conscience expliquée). Voir David Deutsch.

---------------------------------------------------------

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Le cerveau des meurtriers sous la loupe des neurosciences

Une étude en imagerie chez des détenus suggère un déficit de matière grise dans le cerveau des auteurs d’homicide. Des résultats à interpréter avec précaution.

Par Florence Rosier  Publié le 17 juillet 2019 à 00h26 - Mis à jour le 17 juillet 2019 à 10h55

Temps deLecture 5 min.

·         Partager sur Facebook

·         Partager sur Twitter

·         Envoyer par e-mail

Article réservé aux abonnés

IRM cérébrale. ANDREWBROOKES / CULTURA CREATIVE / AFP

« Ce n’est pas moi, c’est mon cerveau ! » Depuis quelques années, ce singulier plaidoyer retentit dans les prétoires. Avec un enjeu capital, au sens propre du terme. Brandi par la défense, l’argument a déjà sauvé la tête de personnes accusées de crimes violents, aux Etats-Unis. A l’inverse, il lui est arrivé d’alourdir des peines d’emprisonnement. Une arme à double tranchant.

Imaginez : un homme est accusé d’un meurtre avec préméditation. L’examen de son cerveau révèle, grâce à l’imagerie cérébrale, une variation de la « norme », en matière d’anatomie ou de fonctionnement. La découverte soulève un flot de questions, mêlant neurosciences et psychiatrie, philosophie et éthique. Qu’est-ce que « la norme », en matière de santé ou de psyché humaine ? Vieux serpent de mer. Et puis, ces « déviations de la norme », dans le cerveau d’un criminel, peuvent-elles influencer le verdict ? Si oui, dans quel sens ? Pour atténuer la responsabilité de l’accusé ? Ou pour souligner sa dangerosité ?

L’étude publiée le 5 juillet, dans la revue Brain Imaging and Behavior, offre un nouvel éclairage sur ces questions sensibles. « Pour la première fois, [nous montrons] l’existence d’anomalies cérébrales qui distinguent les meurtriers des auteurs d’agressions violentes ou d’actes antisociaux non violents », résument les auteurs, des chercheurs de l’université d’Albuquerque (Nouveau-Mexique), ainsi que le professeur Jean Decety, de l’université de Chicago (Illinois).

Ce travail a été mené aux Etats-Unis dans des prisons du Nouveau-Mexique et du Wisconsin. Après avoir obtenu l’autorisation des gouverneurs de ces Etats et le consentement écrit de chaque participant, les auteurs ont examiné les cerveaux de 808 détenus, à l’aide d’un appareil mobile d’imagerie par résonance magnétique (IRM) anatomique.

Régulation des émotions

Ils ont comparé trois groupes d’hommes, âgés en moyenne de 33 à 34 ans. Parmi eux, 203 avaient perpétré un homicide ; 475 avaient commis d’autres actes violents (coups et blessures volontaires, vols à main armée, violences domestiques, kidnapping…) ; et 130 étaient les auteurs de délits (possession ou trafic de drogue, conduite sous l’emprise d’alcool ou de drogues, trafic d’armes, possession de matériels pédopornographiques, fraudes, vols, proxénétisme…).

Verdict : le cerveau des auteurs d’homicides, comparés à ceux des deux autres groupes, présentaient des déficits notables en « matière grise » (un tissu cérébral riche en neurones). Cela, dans de nombreuses régions du cortex qui jouent un rôle clé dans la prise de décision, le contrôle du comportement, la régulation des émotions et l’in

 

Yuval Noah Harari: the myth of freedom

 Future proof … to survive, we must accept that humans are hackable animals. Photograph: Shutterstock/Photobank gallery

Governments and corporations will soon know you better than you know yourself. Belief in the idea of ‘free will’ has become dangerous

by Yuval Noah Harari

Fri 14 Sep 2018 12.00 BSTLast modified on Tue 18 Sep 2018 16.05 BST

·          

·          

·          

Shares

11.298

Comments

799

Should scholars serve the truth, even at the cost of social harmony? Should you expose a fiction even if that fiction sustains the social order? In writing my latest book, 21 Lessons for the 21st Century, I had to struggle with this dilemma with regard to liberalism.

On the one hand, I believe that the liberal story is flawed, that it does not tell the truth about humanity, and that in order to survive and flourish in the 21st century we need to go beyond it. On the other hand, at present the liberal story is still fundamental to the functioning of the global order. What’s more, liberalism is now attacked by religious and nationalist fanatics who believe in nostalgic fantasies that are far more dangerous and harmful.

Sign up for Bookmarks: discover new books in our weekly email

 

Read more

So should I speak my mind openly, risking that my words could be taken out of context and used by demagogues and autocrats to further attack the liberal order? Or should I censor myself? It is a mark of illiberal regimes that they make free speech more difficult even outside their borders. Due to the spread of such regimes, it is becoming increasingly dangerous to think critically about the future of our species.

I eventually chose free discussion over self-censorship, thanks to my belief both in the strength of liberal democracy and in the necessity to revamp it. Liberalism’s great advantage over other ideologies is that it is flexible and undogmatic. It can sustain criticism better than any other social order. Indeed, it is the only social order that allows people to question even its own foundations. Liberalism has already survived three big crises – the first world war, the fascist challenge in the 1930s, and the communist challenge in the 1950s-70s. If you think liberalism is in trouble now, just remember how much worse things were in 1918, 1938 or 1968.

 

The main challenge liberalism faces today comes not from fascism or communism but from the laboratories

In 1968, liberal democracies seemed to be an endangered species, and even within their own borders they were rocked by riots, assassinations, terrorist attacks and fierce ideological battles. If you happened to be amid the riots in Washington on the day after Martin Luther King was assassinated, or in Paris in May 1968, or at the Democratic party’s convention in Chicago in August 1968, you might well have thought that the end was near. While Washington, Paris and Chicago were descending into chaos, Moscow and Leningrad were tranquil, and the Soviet system seemed destined to endure for ever. Yet 20 years later it was the Soviet system that collapsed. The clashes of the 1960s strengthened liberal democracy, while the stifling climate in the Soviet bloc presaged its demise.

So we hope liberalism can reinvent itself yet again. But the main challenge it faces today comes not from fascism or communism, and not even from the demagogues and autocrats that are spreading everywhere like frogs after the rains. This time the main challenge emerges from the laboratories.

Liberalism is founded on the belief in human liberty. Unlike rats and monkeys, human beings are supposed to have “free will”. This is what makes human feelings and human choices the ultimate moral and political authority in the world. Liberalism tells us that the voter knows best, that the customer is always right, and that we should think for ourselves and follow our hearts.

---

Unfortunately, “free will” isn’t a scientific reality. It is a myth inherited from Christian theology. Theologians developed the idea of “free will” to explain why God is right to punish sinners for their bad choices and reward saints for their good choices. If our choices aren’t made freely, why should God punish or reward us for them? According to the theologians, it is reasonable for God to do so, because our choices reflect the free will of our eternal souls, which are independent of all physical and biological constraints.

This myth has little to do with what science now teaches us about Homo sapiens and other animals. Humans certainly have a will – but it isn’t free. You cannot decide what desires you have. You don’t decide to be introvert or extrovert, easy-going or anxious, gay or straight. Humans make choices – but they are never independent choices. Every choice depends on a lot of biological, social and personal conditions that you cannot determine for yourself. I can choose what to eat, whom to marry and whom to vote for, but these choices are determined in part by my genes, my biochemistry, my gender, my family background, my national culture, etc – and I didn’t choose which genes or family to have.

 Hacked … biometric sensors could allow corporations direct access to your inner world. Photograph: Alamy Stock Photo

This is not abstract theory. You can witness this easily. Just observe the next thought that pops up in your mind. Where did it come from? Did you freely choose to think it? Obviously not. If you carefully observe your own mind, you come to realise that you have little control of what’s going on there, and you are not choosing freely what to think, what to feel, and what to want.

Though “free will” was always a myth, in previous centuries it was a helpful one. It emboldened people who had to fight against the Inquisition, the divine right of kings, the KGB and the KKK. The myth also carried few costs. In 1776 or 1945 there was relatively little harm in believing that your feelings and choices were the product of some “free will” rather than the result of biochemistry and neurology.

But now the belief in “free will” suddenly becomes dangerous. If governments and corporations succeed in hacking the human animal, the easiest people to manipulate will be those who believe in free will.

In order to successfully hack humans, you need two things: a good understanding of biology, and a lot of computing power. The Inquisition and the KGB lacked this knowledge and power. But soon, corporations and governments might have both, and once they can hack you, they can not only predict your choices, but also reengineer your feelings. To do so, corporations and governments will not need to know you perfectly. That is impossible. They will just have to know you a little better than you know yourself. And that is not impossible, because most people don’t know themselves very well.

If you believe in the traditional liberal story, you will be tempted simply to dismiss this challenge. “No, it will never happen. Nobody will ever manage to hack the human spirit, because there is something there that goes far beyond genes, neurons and algorithms. Nobody could successfully predict and manipulate my choices, because my choices reflect my free will.” Unfortunately, dismissing the challenge won’t make it go away. It will just make you more vulnerable to it.

It starts with simple things. As you surf the internet, a headline catches your eye: “Immigrant gang rapes local women”. You click on it. At exactly the same moment, your neighbour is surfing the internet too, and a different headline catches her eye: “Trump prepares nuclear strike on Iran”. She clicks on it. Both headlines are fake news stories, generated perhaps by Russian trolls, or by a website keen on increasing traffic to boost its ad revenues. Both you and your neighbour feel that you clicked on these headlines out of your free will. But in fact you have been hacked.

 

If governments succeed in hacking the human animal, the easiest people to manipulate will be those who believe in free will

Propaganda and manipulation are nothing new, of course. But whereas in the past they worked like carpet bombing, now they are becoming precision-guided munitions. When Hitler gave a speech on the radio, he aimed at the lowest common denominator, because he couldn’t tailor his message to the unique weaknesses of individual brains. Now it has become possible to do exactly that. An algorithm can tell that you already have a bias against immigrants, while your neighbour already dislikes Trump, which is why you see one headline while your neighbour sees an altogether different one. In recent years some of the smartest people in the world have worked on hacking the human brain in order to make you click on ads and sell you stuff. Now these methods are being used to sell you politicians and ideologies, too.

And this is just the beginning. At present, the hackers rely on analysing signals and actions in the outside world: the products you buy, the places you visit, the words you search for online. Yet within a few years biometric sensors could give hackers direct access to your inner world, and they could observe what’s going on inside your heart. Not the metaphorical heart beloved by liberal fantasies, but rather the muscular pump that regulates your blood pressure and much of your brain activity. The hackers could then correlate your heart rate with your credit card data, and your blood pressure with your search history. What would the Inquisition and the KGB have done with biometric bracelets that constantly monitor your moods and affections? Stay tuned.

Liberalism has developed an impressive arsenal of arguments and institutions to defend individual freedoms against external attacks from oppressive governments and bigoted religions, but it is unprepared for a situation when individual freedom is subverted from within, and when the very concepts of “individual” and “freedom” no longer make much sense. In order to survive and prosper in the 21st century, we need to leave behind the naive view of humans as free individuals – a view inherited from Christian theology as much as from the modern Enlightenment – and come to terms with what humans really are: hackable animals. We need to know ourselves better.

Yuval Noah Harari extract: ‘Humans are a post-truth species’

 

Read more

Of course, this is hardly new advice. From ancient times, sages and saints repeatedly advised people to “know thyself”. Yet in the days of Socrates, the Buddha and Confucius, you didn’t have real competition. If you neglected to know yourself, you were still a black box to the rest of humanity. In contrast, you now have competition. As you read these lines, governments and corporations are striving to hack you. If they get to know you better than you know yourself, they can then sell you anything they want – be it a product or a politician.

It is particularly important to get to know your weaknesses. They are the main tools of those who try to hack you. Computers are hacked through pre-existing faulty code lines. Humans are hacked through pre-existing fears, hatreds, biases and cravings. Hackers cannot create fear or hatred out of nothing. But when they discover what people already fear and hate it is easy to push the relevant emotional buttons and provoke even greater fury.

If people cannot get to know themselves by their own efforts, perhaps the same technology the hackers use can be turned around and serve to protect us. Just as your computer has an antivirus program that screens for malware, maybe we need an antivirus for the brain. Your AI sidekick will learn by experience that you have a particular weakness – whether for funny cat videos or for infuriating Trump stories – and would block them on your behalf.

 

FacebookTwitterPinterest

 You feel that you clicked on these headlines out of your free will, but in fact you have been hacked. Photograph: Getty images

But all this is really just a side issue. If humans are hackable animals, and if our choices and opinions don’t reflect our free will, what should the point of politics be? For 300 years, liberal ideals inspired a political project that aimed to give as many individuals as possible the ability to pursue their dreams and fulfil their desires. We are now closer than ever to realising this aim – but we are also closer than ever to realising that this has all been based on an illusion. The very same technologies that we have invented to help individuals pursue their dreams also make it possible to re-engineer those dreams. So how can I trust any of my dreams?

From one perspective, this discovery gives humans an entirely new kind of freedom. Previously, we identified very strongly with our desires, and sought the freedom to realise them. Whenever any thought appeared in the mind, we rushed to do its bidding. We spent our days running around like crazy, carried by a furious rollercoaster of thoughts, feelings and desires, which we mistakenly believed represented our free will. What happens if we stop identifying with this rollercoaster? What happens when we carefully observe the next thought that pops up in our mind and ask: “Where did that come from?”

For starters, realising that our thoughts and desires don’t reflect our free will can help us become less obsessive about them. If I see myself as an entirely free agent, choosing my desires in complete independence from the world, it creates a barrier between me and all other entities. I don’t really need any of those other entities – I am independent. It simultaneously bestows enormous importance on my every whim – after all, I chose this particular desire out of all possible desires in the universe. Once we give so much importance to our desires, we naturally try to control and shape the whole world according to them. We wage wars, cut down forests and unbalance the entire ecosystem in pursuit of our whims. But if we understood that our desires are not the outcome of free choice, we would hopefully be less preoccupied with them, and would also feel more connected to the rest of the world.

 

If we understood that our desires are not the outcome of free choice, we would hopefully be less preoccupied with them

People sometimes imagine that if we renounce our belief in “free will”, we will become completely apathetic, and just curl up in some corner and starve to death. In fact, renouncing this illusion can have two opposite effects: first, it can create a far stronger link with the rest of the world, and make you more attentive to your environment and to the needs and wishes of others. It is like when you have a conversation with someone. If you focus on what you want to say, you hardly really listen. You just wait for the opportunity to give the other person a piece of your mind. But when you put your own thoughts aside, you can suddenly hear other people.

Second, renouncing the myth of free will can kindle a profound curiosity. If you strongly identify with the thoughts and desires that emerge in your mind, you don’t need to make much effort to get to know yourself. You think you already know exactly who you are. But once you realise “Hi, this isn’t me. This is just some changing biochemical phenomenon!” then you also realise you have no idea who – or what – you actually are. This can be the beginning of the most exciting journey of discovery any human can undertake.

---

There is nothing new about doubting free will or about exploring the true nature of humanity. We humans have had this discussion a thousand times before. But we never had the technology before. And the technology changes everything. Ancient problems of philosophy are now becoming practical problems of engineering and politics. And while philosophers are very patient people – they can argue about something inconclusively for 3,000 years – engineers are far less patient. Politicians are the least patient of all.

How does liberal democracy function in an era when governments and corporations can hack humans? What’s left of the beliefs that “the voter knows best” and “the customer is always right”? How do you live when you realise that you are a hackable animal, that your heart might be a government agent, that your amygdala might be working for Putin, and that the next thought that emerges in your mind might well be the result of some algorithm that knows you better than you know yourself? These are the most interesting questions humanity now faces.

Unfortunately, these are not the questions most humans ask. Instead of exploring what awaits us beyond the illusion of “free will”, people all over the world are now retreating to find shelter with even older illusions. Instead of confronting the challenge of AI and bioengineering, many are turning to religious and nationalist fantasies that are even less in touch with the scientific realities of our time than liberalism. Instead of fresh political models, what’s on offer are repackaged leftovers from the 20th century or even the middle ages.

 Are we about to witness the most unequal societies in history?

Yuval Noah Harari

 

Read more

When you try to engage with these nostalgic fantasies, you find yourself debating such things as the veracity of the Bible and the sanctity of the nation (especially if you happen, like me, to live in a place like Israel). As a scholar, this is a disappointment. Arguing about the Bible was hot stuff in the age of Voltaire, and debating the merits of nationalism was cutting-edge philosophy a century ago – but in 2018 it seems a terrible waste of time. AI and bioengineering are about to change the course of evolution itself, and we have just a few decades to figure out what to do with them. I don’t know where the answers will come from, but they are definitely not coming from a collection of stories written thousands of years ago.

So what to do? We need to fight on two fronts simultaneously. We should defend liberal democracy, not only because it has proved to be a more benign form of government than any of its alternatives, but also because it places the fewest limitations on debating the future of humanity. At the same time, we need to question the traditional assumptions of liberalism, and develop a new political project that is better in line with the scientific realities and technological powers of the 21st century.

Greek mythology tells that Zeus and Poseidon, two of the greatest gods, competed for the hand of the goddess Thetis. But when they heard the prophecy that Thetis would bear a son more powerful than his father, both withdrew in alarm. Since gods plan on sticking around for ever, they don’t want a more powerful offspring to compete with them. So Thetis married a mortal, King Peleus, and gave birth to Achilles. Mortals do like their children to outshine them. This myth might teach us something important. Autocrats who plan to rule in perpetuity don’t like to encourage the birth of ideas that might displace them. But liberal democracies inspire the creation of new visions, even at the price of questioning their own foundations •

• Yuval Noah Harari’s 21 Lessons for the 21st Century is published by Cape. To order a copy for £13.99, saving £5, go to guardianbookshop.com or call 0330 333 6846. Free UK p&p over £10, online orders only. Phone orders min. p&p of £1.99.

Since you’re here...

... we’re asking readers, like you, to make a contribution in support of the Guardian’s open, independent journalism. This is turning into a turbulent year with a succession of international crises. The Guardian is in every corner of the globe, calmly reporting with tenacity, rigour and authority on the most critical events of our lifetimes. At a time when factual information is both scarcer and more essential than ever, we believe that each of us deserves access to accurate reporting with integrity at its heart.

More people than ever before are reading and supporting our journalism, in more than 180 countries around the world. And this is only possible because we made a different choice: to keep our reporting open for all, regardless of where they live or what they can afford to pay.

We have upheld our editorial independence in the face of the disintegration of traditional media – with social platforms giving rise to misinformation, the seemingly unstoppable rise of big tech and independent voices being squashed by commercial ownership. The Guardian’s independence means we can set our own agenda and voice our own opinions. Our journalism is free from commercial and political bias – never influenced by billionaire owners or shareholders. This makes us different. It means we can challenge the powerful without fear and give a voice to those less heard.

None of this would have been attainable without our readers’ generosity – your financial support has meant we can keep investigating, disentangling and interrogating. It has protected our independence, which has never been so critical. We are so grateful.

We need your support so we can keep delivering quality journalism that’s open and independent. And that is here for the long term. Every reader contribution, however big or small, is so valuable. Support The Guardian from as little as £1 – and it only takes a minute. Thank you.

Support The Guardian

Topics

·                     Hacking

 

·                     Gadgets

 

·                     Cybercrime

 

Yuval Noah Harari: ο μύθος της ελευθερίας

 Μελλοντική απόδειξη ... για να επιβιώσουμε, πρέπει να δεχτούμε ότι οι άνθρωποι είναι ζώα που είναι επικίνδυνα. Φωτογραφία: Γκαλερί Shutterstock / Photobank

Οι κυβερνήσεις και οι εταιρείες σύντομα θα σε γνωρίσουν καλύτερα από ότι γνωρίζεις. Η πίστη στην ιδέα της «ελεύθερης βούλησης» έχει γίνει επικίνδυνη

από τον Yuval Noah Harari

Παρ 14 Σεπ 2018 12.00 BSTΤελευταία τροποποίηση στις Τρι 18 Σεπ 2018 16.05 BST

·          

·          

·          

Μερίδια

11.298

Σχόλια

799

ΟΙσπουδαίοι μελετητές υπηρετούν την αλήθεια, ακόμη και με το τίμημα της κοινωνικής αρμονίας; Πρέπει να εκθέσετε μια μυθοπλασία ακόμα κι αν η μυθοπλασία αυτή διατηρεί την κοινωνική τάξη; Στο γράψιμο του τελευταίου μου βιβλίου, 21 μαθήματα για τον 21ο αιώνα , έπρεπε να αγωνιστώ με αυτό το δίλημμα όσον αφορά τον φιλελευθερισμό.

Από τη μία πλευρά, πιστεύω ότι η φιλελεύθερη ιστορία είναι λανθασμένη, ότι δεν λέει την αλήθεια για την ανθρωπότητα και ότι για να επιβιώσει και να ανθίσει στον 21ο αιώνα πρέπει να προχωρήσουμε πέρα ​​από αυτό. Από την άλλη πλευρά, επί του παρόντος η φιλελεύθερη ιστορία εξακολουθεί να είναι θεμελιώδης για τη λειτουργία της παγκόσμιας τάξης. Επιπλέον, ο φιλελευθερισμός δέχεται επίθεση από θρησκευτικούς και εθνικιστικούς φανατικούς που πιστεύουν σε νοσταλγικές φαντασιώσεις που είναι πολύ πιο επικίνδυνες και επιβλαβείς.

Εγγραφείτε για σελιδοδείκτες: ανακαλύψτε νέα βιβλία στο εβδομαδιαίο email μας

 

Διαβάστε περισσότερα

Πρέπει λοιπόν να μιλώ ανοιχτά το μυαλό μου, διακινδυνεύοντας ότι τα λόγια μου θα μπορούσαν να εξαφανιστούν από το πλαίσιο και να χρησιμοποιηθούν από δημαγωγούς και αυτοκράτορες για να επιτεθούν περαιτέρω στην φιλελεύθερη τάξη; Ή θα πρέπει να λογοκρίνω τον εαυτό μου; Είναι ένα σημάδι των λαβυρινών καθεστώτων που δυσχεραίνουν την ελευθερία του λόγου ακόμη και εκτός των συνόρων τους. Λόγω της εξάπλωσης τέτοιων καθεστώτων, γίνεται όλο και πιο επικίνδυνο να σκεφτόμαστε κριτικά το μέλλον του είδους μας.

Τελικά επέλεξα την ελεύθερη συζήτηση για την αυτολογοκρισία, χάρη στην πεποίθησή μου τόσο για τη δύναμη της φιλελεύθερης δημοκρατίας όσο και για την ανάγκη ανανέωσης της. Το μεγάλο πλεονέκτημα του φιλελευθερισμού σε σχέση με άλλες ιδεολογίες είναι ότι είναι ευέλικτο και αδιαμφισβήτητο. Μπορεί να υποστηρίξει την κριτική καλύτερα από οποιαδήποτε άλλη κοινωνική τάξη. Πράγματι, είναι η μόνη κοινωνική τάξη που επιτρέπει στους ανθρώπους να αμφισβητούν ακόμη και τα δικά τους θεμέλια. Ο φιλελευθερισμός έχει ήδη επιζήσει από τρεις μεγάλες κρίσεις: τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο, τη φασιστική πρόκληση στη δεκαετία του 1930 και την κομμουνιστική πρόκληση στη δεκαετία του 1950 και του '70. Εάν νομίζετε ότι ο φιλελευθερισμός βρίσκεται τώρα σε δύσκολη θέση, θυμηθείτε ακριβώς πόσο χειρότερα ήταν τα πράγματα το 1918, το 1938 ή το 1968.

 

Η κύρια πρόκληση που αντιμετωπίζει σήμερα ο φιλελευθερισμός δεν έρχεται από τον φασισμό ή τον κομμουνισμό, αλλά από τα εργαστήρια

Το 1968 , οι φιλελεύθερες δημοκρατίες φαινόταν να είναι ένα είδος που απειλείται με εξαφάνιση, και μάλιστα μέσα στα σύνορά τους συγκλονίζονταν από ταραχές, δολοφονίες, τρομοκρατικές επιθέσεις και άγριες ιδεολογικές μάχες. Αν συμβεί να είστε εν μέσω των ταραχών στην Ουάσινγκτον την ημέρα που δολοφονήθηκε ο Μάρτιν Λούθερ Κινγκ ή στο Παρίσι το Μάιο του 1968 ή στη συνέλευση του Δημοκρατικού Κόμματος στο Σικάγο τον Αύγουστο του 1968 , ίσως σκεφτήκατε ότι το τέλος ήταν κοντά. Ενώ η Ουάσιγκτον, το Παρίσι και το Σικάγο κατεβάζονταν σε χάος, η Μόσχα και ο Λένινγκραντ ήταν ήρεμα και το σοβιετικό σύστημα φάνηκε ότι προοριζόταν να αντέξει για πάντα. Ακόμα 20 χρόνια αργότερα, το σοβιετικό σύστημα κατέρρευσε. Οι συγκρούσεις της δεκαετίας του 1960 ενίσχυσαν τη φιλελεύθερη δημοκρατία, ενώ το ασταθές κλίμα στο σοβιετικό μπλοκ προκάλεσε την κατάργησή του.

Επομένως, ελπίζουμε ότι ο φιλελευθερισμός θα μπορέσει να ανακαλυφθεί ξανά. Αλλά η κύρια πρόκληση που αντιμετωπίζει σήμερα δεν προέρχεται από το φασισμό ή τον κομμουνισμό, ούτε καν από τους δημαγωγούς και τους αυτοκράτορες που εξαπλώνονται παντού σαν βατράχια μετά τις βροχές. Αυτή τη φορά η κύρια πρόκληση προκύπτει από τα εργαστήρια.

Ο φιλελευθερισμός βασίζεται στην πίστη στην ανθρώπινη ελευθερία. Σε αντίθεση με τους αρουραίους και τους πιθήκους, τα ανθρώπινα όντα υποτίθεται ότι έχουν «ελεύθερη βούληση». Αυτό κάνει τα ανθρώπινα συναισθήματα και τις ανθρώπινες επιλογές την απόλυτη ηθική και πολιτική εξουσία στον κόσμο. Ο φιλελευθερισμός μας λέει ότι ο ψηφοφόρος γνωρίζει καλύτερα, ότι ο πελάτης έχει πάντα δίκιο και ότι πρέπει να σκεφτούμε τον εαυτό μας και να ακολουθούμε τις καρδιές μας.

---

U,δυστυχώς, η "ελεύθερη βούληση" δεν είναι επιστημονική πραγματικότητα. Είναι μύθος που κληρονομήθηκε από τη χριστιανική θεολογία. Οι θεολόγοι ανέπτυξαν την ιδέα της «ελεύθερης θέλησης» για να εξηγήσουν γιατί ο Θεός έχει δίκιο να τιμωρήσει τους αμαρτωλούς για τις κακές επιλογές τους και να ανταμείψει τους αγίους για τις καλές επιλογές τους. Εάν οι επιλογές μας δεν γίνονται ελεύθερα, γιατί πρέπει ο Θεός να τιμωρήσει ή να μας ανταμείψει γι 'αυτούς; Σύμφωνα με τους θεολόγους, είναι λογικό να το πράξει ο Θεός, επειδή οι επιλογές μας αντικατοπτρίζουν την ελεύθερη βούληση των αιώνων ψυχών μας, οι οποίες είναι ανεξάρτητες από όλους τους φυσικούς και βιολογικούς περιορισμούς.

Αυτός ο μύθος δεν έχει καμία σχέση με αυτό που μας διδάσκει σήμερα η επιστήμη για τον Homo sapiens και άλλα ζώα. Οι άνθρωποι έχουν βεβαίως μια βούληση - αλλά δεν είναι ελεύθεροι. Δεν μπορείτε να αποφασίσετε τι επιθυμείτε. Δεν αποφασίζετε να είστε εσωστρεφής ή εξωστρεφής, εύκολος ή ανήσυχος, ομοφυλόφιλος ή ίσιος. Οι άνθρωποι κάνουν επιλογές - αλλά δεν είναι ποτέ ανεξάρτητες επιλογές. Κάθε επιλογή εξαρτάται από πολλές βιολογικές, κοινωνικές και προσωπικές συνθήκες που δεν μπορείτε να προσδιορίσετε μόνοι σας. Μπορώ να επιλέξω τι να φάνε, ποιον να παντρευτείς και ποιον να ψηφίσει, αλλά αυτές οι επιλογές καθορίζονται εν μέρει από τα γονίδια μου, τη βιοχημεία μου, το φύλο μου, το οικογενειακό υπόβαθρο, την εθνική μου κουλτούρα κλπ. γονίδια ή οικογένεια.

 Hacked ... βιομετρικοί αισθητήρες θα μπορούσαν να επιτρέψουν στις επιχειρήσεις άμεση πρόσβαση στον εσωτερικό κόσμο σας. Φωτογραφία: Alamy Stock Φωτογραφία

Αυτή δεν είναι αφηρημένη θεωρία. Μπορείτε να το δείτε εύκολα. Απλά παρατηρήστε την επόμενη σκέψη που εμφανίζεται στο μυαλό σας. Από πού προέρχεται; Εσείς ελεύθερα επιλέξατε να το σκεφτείτε; Προφανώς όχι. Αν παρατηρήσετε προσεκτικά το μυαλό σας, συνειδητοποιείτε ότι έχετε λίγο έλεγχο του τι συμβαίνει εκεί και δεν επιλέγετε ελεύθερα τι να σκεφτείτε, τι να νιώσετε και τι θέλετε.

Παρόλο που η "ελεύθερη βούληση" ήταν πάντα ένας μύθος, στους προηγούμενους αιώνες ήταν χρήσιμος. Ενθάρρυνε τους ανθρώπους που έπρεπε να πολεμήσουν ενάντια στην Ιερά Εξέταση , το θεϊκό δικαίωμα των βασιλιάδων, την KGB και το ΚΚΚ. Ο μύθος είχε επίσης λίγες δαπάνες. Το 1776 ή το 1945 υπήρξε σχετικά μικρή ζημιά στην πίστη ότι τα συναισθήματα και οι επιλογές σας ήταν προϊόν κάποιας «ελεύθερης βούλησης» και όχι αποτέλεσμα βιοχημείας και νευρολογίας.

Αλλά τώρα η πίστη στην "ελεύθερη βούληση" ξαφνικά γίνεται επικίνδυνη. Εάν οι κυβερνήσεις και οι εταιρείες καταφέρουν να χάσουν το ανθρώπινο ζώο, οι ευκολότεροι άνθρωποι να χειραγωγούν θα είναι εκείνοι που πιστεύουν στην ελεύθερη βούληση.

Για να χάσετε με επιτυχία τους ανθρώπους , χρειάζεστε δύο πράγματα: μια καλή κατανόηση της βιολογίας και πολλή υπολογιστική ισχύ. Η Ιερά Εξέταση και η KGB δεν είχαν αυτή τη γνώση και την εξουσία. Αλλά σύντομα, οι εταιρείες και οι κυβερνήσεις θα μπορούσαν να έχουν και τα δύο, και μόλις μπορούν να σας χαλάσουν, δεν μπορούν μόνο να προβλέψουν τις επιλογές σας, αλλά και να ξανασχεδιάσουν τα συναισθήματά σας. Για να γίνει αυτό, οι εταιρείες και οι κυβερνήσεις δεν θα χρειαστεί να σας γνωρίσουν τέλεια. Αυτό ειναι αδύνατο. Απλά θα πρέπει να σας γνωρίσουν λίγο καλύτερα από ό, τι γνωρίζετε. Και αυτό δεν είναι αδύνατο, επειδή οι περισσότεροι άνθρωποι δεν γνωρίζουν πολύ καλά.

Εάν πιστεύετε στην παραδοσιακή φιλελεύθερη ιστορία, θα μπείτε στον πειρασμό απλά να απορρίψετε αυτήν την πρόκληση. "Όχι, δεν θα συμβεί ποτέ. Κανείς δεν θα καταφέρει ποτέ να χάσει το ανθρώπινο πνεύμα, επειδή υπάρχει κάτι εκεί που υπερβαίνει τα γονίδια, τους νευρώνες και τους αλγορίθμους. Κανείς δεν μπορούσε να προβλέψει με επιτυχία και να χειριστεί τις επιλογές μου, διότι οι επιλογές μου αντικατοπτρίζουν την ελεύθερη βούλησή μου. " Δυστυχώς, η απόρριψη της πρόκλησης δεν θα το κάνει να εξαφανιστεί . Θα σας κάνει πιο ευάλωτους σε αυτό.

Ξεκινά με απλά πράγματα. Καθώς σερφάρετε στο Διαδίκτυο, μια επικεφαλίδα αγγίζει το μάτι σας: "Η μετανάστευση συμμορία βιάζει τοπικές γυναίκες". Κάνετε κλικ σε αυτό. Ακριβώς την ίδια στιγμή, ο γείτονάς σας περιηγείται στο Διαδίκτυο επίσης και μια διαφορετική επικεφαλίδα αγγίζει το μάτι της: "Το ατού προπονεί πυρηνική απεργία στο Ιράν". Κάνει κλικ σε αυτό. Και οι δύο τίτλοι είναι ψεύτικες ειδήσεις, που δημιουργούνται ίσως από ρώσους τρούλους, ή από μια ιστοσελίδα που ενδιαφέρεται για την αύξηση της κυκλοφορίας για να αυξήσει τα έσοδα από διαφημίσεις. Τόσο εσείς όσο και ο γείτονάς σας αισθάνεστε ότι έχετε κάνει κλικ σε αυτά τα πρωτοσέλιδα από την ελεύθερη βούλησή σας. Αλλά στην πραγματικότητα έχετε χάσει .

 

Εάν οι κυβερνήσεις κατορθώσουν να χάσουν το ανθρώπινο ζώο, οι ευκολότεροι άνθρωποι να χειραγωγούν θα είναι εκείνοι που πιστεύουν στην ελεύθερη βούληση

Η προπαγάνδα και ο χειρισμός δεν είναι κάτι καινούργιο, φυσικά. Αλλά ενώ στο παρελθόν δούλευαν σαν βόμβες χαλιών, τώρα γίνονται πυρομαχικά με ακρίβεια. Όταν ο Χίτλερ έδωσε μια ομιλία στο ραδιόφωνο, στόχευσε στον χαμηλότερο κοινό παρονομαστή, επειδή δεν μπορούσε να προσαρμόσει το μήνυμά του στις μοναδικές αδυναμίες των μεμονωμένων εγκεφάλων . Τώρα έχει γίνει δυνατό να γίνει ακριβώς αυτό. Ένας αλγόριθμος μπορεί να σας πει ότι έχετε ήδη προκαταλήψεις εναντίον των μεταναστών, ενώ ο γείτονάς σας ήδη αντιπαθεί το Trump, γι 'αυτό βλέπετε έναν τίτλο, ενώ ο γείτονάς σας βλέπει μια εντελώς διαφορετική. Τα τελευταία χρόνια, μερικοί από τους πιο έξυπους ανθρώπους στον κόσμο εργάστηκαν για να χτυπήσουν τον ανθρώπινο εγκέφαλο για να σας κάνουν να κάνετε κλικ σε διαφημίσεις και να σας πουλήσουν πράγματα.Τώρα αυτές οι μέθοδοι χρησιμοποιούνται για να σας πουλήσουν πολιτικούς και ιδεολογίες .

Και αυτό είναι μόνο η αρχή. Επί του παρόντος, οι χάκερ βασίζονται στην ανάλυση σημάτων και ενεργειών στον έξω κόσμο: τα προϊόντα που αγοράζετε, τα μέρη που επισκέπτεστε, τις λέξεις που αναζητάτε online. Εντούτοις μέσα σε λίγα χρόνια οι βιομετρικοί αισθητήρες θα μπορούσαν να δώσουν στους χάκερ άμεση πρόσβαση στον εσωτερικό σας κόσμο και θα μπορούσαν να παρατηρήσουν τι συμβαίνει μέσα στην καρδιά σας . Δεν είναι η μεταφορική καρδιά αγαπημένη από φιλελεύθερες φαντασιώσεις, αλλά μάλλον η μυϊκή αντλία που ρυθμίζει την αρτηριακή σας πίεση και μεγάλο μέρος της δραστηριότητας του εγκεφάλου σας. Οι χάκερ θα μπορούσαν τότε να συσχετίζουν την καρδιακή σας συχνότητα με τα δεδομένα της πιστωτικής σας κάρτας και την αρτηριακή σας πίεση με το ιστορικό αναζήτησης. Τι θα έκανε η Ιερά Εξέταση και η KGB με βιομετρικά βραχιόλια που παρακολουθούν συνεχώς τις διαθέσεις και τις διαθέσεις σας; Μείνετε συντονισμένοι.

Ο φιλελευθερισμός έχει αναπτύξει ένα εντυπωσιακό οπλοστάσιο επιχειρημάτων και θεσμών για την υπεράσπιση των ατομικών ελευθεριών από τις εξωτερικές επιθέσεις από τις καταπιεστικές κυβερνήσεις και τις θρησκευτικές τάξεις, αλλά είναι απροετοίμαστη για μια κατάσταση στην οποία η ατομική ελευθερία ανατρέπεται από μέσα και όταν οι ίδιες οι έννοιες του "ατομικού" ελευθερία "δεν έχουν πλέον νόημα. Για να επιβιώσουν και να ευημερήσουν στον 21ο αιώνα, θα πρέπει να αφήσουμε πίσω την αφελή άποψη των ανθρώπων ως ελεύθερων ατόμων - μια άποψη που κληρονόμησε από τη χριστιανική θεολογία όσο και από την σύγχρονη Διαφωτισμού - και να συμβιβαστεί με αυτό που οι άνθρωποι πραγματικά είναι: hackable ζώα . Πρέπει να γνωρίζουμε καλύτερα τους εαυτούς μας.

Το απόσπασμα του Yuval Noah Harari: «Οι άνθρωποι είναι ένα είδος μετά την αλήθεια»

 

Διαβάστε περισσότερα

Φυσικά, αυτό δεν είναι καθόλου νέα συμβουλή. Από τους αρχαίους χρόνους, οι σοφοί και οι άγιοι συμβούλευαν επανειλημμένα τους ανθρώπους να «ξέρουν τον εαυτό τους». Ωστόσο, στις ημέρες του Σωκράτη, του Βούδα και του Κομφούκιου, δεν είχατε πραγματικό ανταγωνισμό. Εάν παραμελήσατε να γνωρίσετε τον εαυτό σας, ήσουν ακόμα ένα μαύρο κουτί για την υπόλοιπη ανθρωπότητα. Αντίθετα, τώρα έχετε ανταγωνισμό. Καθώς διαβάζετε αυτές τις γραμμές, οι κυβερνήσεις και οι εταιρίες προσπαθούν να σας χαλάσουν . Εάν σας γνωρίσουν καλύτερα από ό, τι γνωρίζετε οι ίδιοι, τότε μπορούν να σας πουλήσουν οτιδήποτε θέλουν - είτε πρόκειται για προϊόν είτε για πολιτικό.

Είναι ιδιαίτερα σημαντικό να γνωρίσετε τις αδυναμίες σας. Είναι τα βασικά εργαλεία εκείνων που προσπαθούν να σας χαλάσουν. Οι υπολογιστές έχουν καταστραφεί μέσω προϋπάρχουσας ελαττωματικής γραμμής κώδικα. Οι άνθρωποι έχουν πειραχτεί από προϋπάρχοντες φόβους, μίσους, προκαταλήψεις και πόθους. Οι χάκερ δεν μπορούν να δημιουργήσουν φόβο ή μίσος από το τίποτα. Αλλά όταν ανακαλύψουν αυτό που οι άνθρωποι φοβούνται και μισούν ήδη, είναι εύκολο να ωθηθούν τα σχετικά συναισθηματικά κουμπιά και να προκαλέσουν ακόμα μεγαλύτερη οργή.

Αν οι άνθρωποι δεν μπορούν να γνωρίσουν τον εαυτό τους με τις δικές τους προσπάθειες, ίσως η ίδια τεχνολογία που χρησιμοποιούν οι χάκερς μπορεί να γυρίσει και να μας προστατεύσει. Ακριβώς όπως ο υπολογιστής σας διαθέτει ένα πρόγραμμα προστασίας από ιούς που παρακολουθεί για κακόβουλο λογισμικό, ίσως χρειαστεί ένα antivirus για τον εγκέφαλο. Ο βοηθός σας στο AI θα μάθει από την εμπειρία ότι έχετε μια ιδιαίτερη αδυναμία - είτε για βίντεο αστείες γάτες είτε για εξοργιστικές ιστορίες του Trump - και θα τους μπλοκάρει για λογαριασμό σας.

 

FacebookTwitterPinterest

 Αισθάνεστε ότι έχετε κάνει κλικ σε αυτά τα πρωτοσέλιδα από την ελεύθερη βούλησή σας, αλλά στην πραγματικότητα έχετε χάσει. Φωτογραφία: Εικόνες Getty

Αλλά όλα αυτά είναι πραγματικά ένα δευτερεύον ζήτημα. Εάν οι άνθρωποι είναι επικίνδυνα ζώα και αν οι επιλογές και οι απόψεις μας δεν αντικατοπτρίζουν την ελεύθερη βούλησή μας, ποιο θα είναι το θέμα της πολιτικής; Για 300 χρόνια, τα φιλελεύθερα ιδεώδη ενέπνευσαν ένα πολιτικό σχέδιο που στοχεύει να δώσει σε όσο το δυνατόν περισσότερα άτομα την ικανότητα να ακολουθούν τα όνειρά τους και να εκπληρώνουν τις επιθυμίες τους. Είμαστε τώρα πιο κοντά από ποτέ για να συνειδητοποιήσουμε αυτόν τον στόχο - αλλά είμαστε επίσης πιο κοντά από ποτέ να συνειδητοποιήσουμε ότι όλα αυτά βασίστηκαν σε μια ψευδαίσθηση. Οι ίδιες τεχνολογίες που έχουμε εφεύρει για να βοηθήσουμε τα άτομα να συνεχίσουν τα όνειρά τους, καθιστούν επίσης δυνατή την εκ νέου σχεδίαση αυτών των ονείρων. Πώς μπορώ να εμπιστευτώ κάποιο από τα όνειρά μου;

Από τη μια οπτική, αυτή η ανακάλυψη δίνει στους ανθρώπους ένα εντελώς νέο είδος ελευθερίας. Προηγουμένως, εντοπίσαμε πολύ έντονα τις επιθυμίες μας και επιδίωξα την ελευθερία να τις υλοποιήσουμε. Κάθε φορά που εμφανίστηκε στο μυαλό κάποια σκέψη, εμείς βιάσκαμε να κάνουμε την προσφορά της. Περάσαμε τις μέρες μας τρέχοντας σαν τρελός, που φέραμε από ένα θυμωμένο οδοιπορικό με σκέψεις, συναισθήματα και επιθυμίες, τις οποίες πιστεύαμε εσφαλμένα ότι εκπροσωπούσαν την ελεύθερη βούλησή μας. Τι συμβαίνει αν σταματήσουμε να αναγνωρίζουμε με αυτό το rollercoaster; Τι συμβαίνει όταν παρατηρούμε προσεκτικά την επόμενη σκέψη που αναδύεται στο μυαλό μας και ρωτάει: "Από πού προήλθε αυτό;"

Για αρχάριους, συνειδητοποιώντας ότι οι σκέψεις και οι επιθυμίες μας δεν αντικατοπτρίζουν την ελεύθερη βούλησή μας, μπορεί να μας βοηθήσει να γίνουμε λιγότερο εμμονή σε αυτά. Αν θεωρώ τον εαυτό μου ως έναν εντελώς ελεύθερο πράκτορα, επιλέγοντας τις επιθυμίες μου με πλήρη ανεξαρτησία από τον κόσμο, δημιουργεί ένα εμπόδιο μεταξύ μου και όλων των άλλων οντοτήτων. Δεν χρειάζομαι πραγματικά καμία από αυτές τις άλλες οντότητες - είμαι ανεξάρτητος. Παράλληλα αποδίδει τεράστια σημασία σε κάθε ιδιοτροπία μου - τελικά, επέλεξα αυτή τη συγκεκριμένη επιθυμία από όλες τις πιθανές επιθυμίες στο σύμπαν. Αφού δώσουμε τόσο μεγάλη σημασία στις επιθυμίες μας, φυσικά προσπαθούμε να ελέγξουμε και να διαμορφώσουμε ολόκληρο τον κόσμο σύμφωνα με αυτά. Κάνουμε πολέμους, κόβουμε τα δάση και εξισορροπούμε όλο το οικοσύστημα, επιδιώκοντας τις ιδιοτροπίες μας. Αλλά εάν καταλάβαμε ότι οι επιθυμίες μας δεν είναι αποτέλεσμα της ελεύθερης επιλογής, ελπίζουμε ότι θα τους απασχολήσουμε λιγότερο,

 

Αν καταλάβουμε ότι οι επιθυμίες μας δεν είναι αποτέλεσμα της ελεύθερης επιλογής, ελπίζουμε ότι θα τους απασχολήσουμε λιγότερο

Οι άνθρωποι φαντάζουν μερικές φορές ότι αν αποκηρύξουμε την πίστη μας στην "ελεύθερη βούληση", θα γίνουμε απολύτως απαθείς και απλώς θα σκύψουμε σε κάποια γωνία και θα πεθάνουμε από το θάνατο. Στην πραγματικότητα, η απόρριψη αυτής της ψευδαίσθησης μπορεί να έχει δύο αντίθετες συνέπειες: πρώτον, μπορεί να δημιουργήσει μια πολύ ισχυρότερη σχέση με τον υπόλοιπο κόσμο και να σας κάνει πιο προσεκτικούς στο περιβάλλον σας και στις ανάγκες και τις επιθυμίες των άλλων. Είναι σαν να έχετε μια συνομιλία με κάποιον. Αν εστιάσετε σε αυτό που θέλετε να πείτε, δεν ακούτε πραγματικά . Απλώς περιμένετε την ευκαιρία να δώσετε στο άλλο άτομο ένα κομμάτι από το μυαλό σας. Αλλά όταν βάζετε τις σκέψεις σας στην άκρη, μπορείτε να ακούσετε ξαφνικά άλλους ανθρώπους.

Δεύτερον, η απόρριψη του μύθου της ελεύθερης βούλησης μπορεί να προκαλέσει μια βαθιά περιέργεια. Εάν εντοπίζετε έντονα με τις σκέψεις και τις επιθυμίες που προκύπτουν στο μυαλό σας, δεν χρειάζεται να κάνετε μεγάλη προσπάθεια για να γνωρίσετε τον εαυτό σας. Πιστεύετε ότι γνωρίζετε ήδη ακριβώς ποιοι είστε. Αλλά μόλις συνειδητοποιήσετε "Γεια σου, αυτό δεν είμαι εγώ. Αυτό είναι μόνο ένα μεταβαλλόμενο βιοχημικό φαινόμενο! " τότε συνειδητοποιείτε επίσης ότι δεν έχετε ιδέα ποιος - ή τι - είστε στην πραγματικότητα. Αυτή μπορεί να είναι η αρχή του πιο συναρπαστικού ταξιδιού της ανακάλυψης που μπορεί να αναλάβει κάθε άνθρωπος.

---

ΔΕΝυπάρχει τίποτα νέο για αμφιβολία για την ελεύθερη βούληση ή για τη διερεύνηση της πραγματικής φύσης της ανθρωπότητας. Εμείς οι άνθρωποι είχαμε αυτή τη συζήτηση χιλιάδες φορές πριν. Αλλά ποτέ δεν είχαμε ποτέ την τεχνολογία. Και η τεχνολογία αλλάζει τα πάντα. Τα αρχαία προβλήματα της φιλοσοφίας γίνονται τώρα πρακτικά προβλήματα μηχανικής και πολιτικής. Και ενώ οι φιλόσοφοι είναι πολύ υπομονετικοί άνθρωποι - μπορούν να διαμαρτυρηθούν για κάτι αδιάφορο για 3.000 χρόνια - οι μηχανικοί είναι πολύ λιγότερο υπομονετικοί. Οι πολιτικοί είναι ο ασθενέστερος από όλους.

Πώς λειτουργεί η φιλελεύθερη δημοκρατία σε μια εποχή κατά την οποία οι κυβερνήσεις και οι επιχειρήσεις μπορούν να αδράξουν τους ανθρώπους; Τι έχει απομείνει από τις πεποιθήσεις ότι "ο ψηφοφόρος γνωρίζει καλύτερα" και "ο πελάτης είναι πάντα σωστός"; Πώς ζείτε όταν συνειδητοποιείτε ότι είστε ένα ζώο που είναι επικίνδυνο, ότι η καρδιά σας μπορεί να είναι κυβερνητικός πράκτορας, ότι η αμυγδαλή σας μπορεί να εργάζεται για τον Πούτιν και ότι η επόμενη σκέψη που αναδύεται στο μυαλό σας μπορεί να είναι αποτέλεσμα κάποιου αλγορίθμου που σε γνωρίζει καλύτερα από ότι γνωρίζεις τον εαυτό σου; Αυτές είναι οι πιο ενδιαφέρουσες ερωτήσεις που η ανθρωπότητα αντιμετωπίζει τώρα.

Δυστυχώς, αυτά δεν είναι τα ερωτήματα που οι περισσότεροι ζητούν οι άνθρωποι. Αντί να εξερευνήσουμε αυτό που μας περιμένει πέρα ​​από την ψευδαίσθηση της «ελεύθερης βούλησης», οι άνθρωποι σε όλο τον κόσμο αποσύρονται τώρα για να βρουν καταφύγιο με ακόμα μεγαλύτερες αυταπάτες. Αντί να αντιμετωπίσουν την πρόκληση της ΑΙ και της βιοϊατρικής, πολλοί στρέφονται προς θρησκευτικές και εθνικιστικές φαντασιώσεις που είναι ακόμη λιγότερο σε επαφή με την επιστημονική πραγματικότητα της εποχής μας παρά με το φιλελευθερισμό. Αντί για νέα πολιτικά μοντέλα, αυτά που προσφέρονται είναι τα ανασυσκευασμένα υπολείμματα του 20ού αιώνα ή ακόμα και του μεσαίωνα.

 Πρόκειται να είμαστε μάρτυρες των πιο άνισων κοινωνιών στην ιστορία;

Yuval Noah Harari

 

Διαβάστε περισσότερα

Όταν προσπαθείτε να ασχοληθείτε με αυτές τις νοσταλγικές φαντασιώσεις, θα βρείτε τον εαυτό σας να συζητάτε για πράγματα όπως η αλήθεια της Αγίας Γραφής και η ιερότητα του έθνους (ειδικά αν συμβεί, σαν εμένα, να ζήσω σε ένα μέρος όπως το Ισραήλ). Ως μελετητής, αυτό είναι μια απογοήτευση. Η συζήτηση για τη Βίβλο ήταν καυτά πράγματα στην εποχή του Βολταίρ και η συζήτηση για τα πλεονεκτήματα του εθνικισμού ήταν η αιχμή της φιλοσοφίας πριν από έναν αιώνα - αλλά το 2018 φαίνεται τρομερό χάσιμο χρόνου. Το AI και η βιοϊατρική είναι έτοιμοι να αλλάξουν την πορεία της ίδιας της εξέλιξης και έχουμε μόλις μερικές δεκαετίες για να καταλάβουμε τι πρέπει να κάνουμε μαζί τους. Δεν ξέρω από πού προέρχονται οι απαντήσεις, αλλά σίγουρα δεν προέρχονται από μια συλλογή ιστοριών που γράφτηκαν πριν από χιλιάδες χρόνια.

Τι πρέπει να κάνουμε λοιπόν; Πρέπει να αγωνιστούμε ταυτόχρονα σε δύο μέτωπα. Πρέπει να υπερασπιστούμε τη φιλελεύθερη δημοκρατία, όχι μόνο επειδή αποδείχθηκε ότι είναι μια πιο καλοήθης μορφή κυβέρνησης από οποιαδήποτε από τις εναλλακτικές της, αλλά και επειδή θέτει τους λιγότερους περιορισμούς στη συζήτηση για το μέλλον της ανθρωπότητας. Ταυτόχρονα, πρέπει να αμφισβητήσουμε τις παραδοσιακές υποθέσεις του φιλελευθερισμού και να αναπτύξουμε ένα νέο πολιτικό σχέδιο που είναι καλύτερα σύμφωνο με τις επιστημονικές πραγματικότητες και τις τεχνολογικές δυνάμεις του 21ου αιώνα.

Η ελληνική μυθολογία λέει ότι ο Δίας και ο Ποσειδώνας, δύο από τους μεγαλύτερους θεούς, αγωνίστηκαν για το χέρι της θεάς Θέτιδας. Αλλά όταν άκουσαν την προφητεία ότι η Θέτις θα έφερνε έναν γιο πιο ισχυρό από τον πατέρα του, και οι δύο αποσύρθηκαν σε συναγερμό. Δεδομένου ότι οι θεοί σχεδιάζουν να κολλήσουν για πάντα, δεν θέλουν έναν ισχυρότερο απόγονο να ανταγωνιστεί μαζί τους. Έτσι η Θέτις παντρεύτηκε έναν θνητό, βασιλιά Πήλεο, και γέννησε τον Αχιλλέα. Οι θνητοί συμπαθούν τα παιδιά τους για να τα κατακλύσουν. Αυτός ο μύθος μπορεί να μας διδάξει κάτι σημαντικό. Οι αυτοκράτορες που σκοπεύουν να διακυβεύσουν διαχρονικά δεν επιθυμούν να ενθαρρύνουν τη γέννηση ιδεών που θα μπορούσαν να τις εκτοπίσουν. Αλλά οι φιλελεύθερες δημοκρατίες εμπνέουν τη δημιουργία νέων οραμάτων, ακόμη και με την τιμή της αμφισβήτησης των δικών τους θεμελίων •

• Το 21ο αιώνα του Yuval Noah Harari για τον 21ο αιώνα δημοσιεύεται από το Cape. Για να παραγγείλετε ένα αντίγραφο για £ 13.99, εξοικονομώντας £ 5, πηγαίνετε στο guardianbookshop.com ή τηλεφωνήστε στο 0330 333 6846. Δωρεάν UK p & p πάνω από £ 10, μόνο για online παραγγελίες. Οι εντολές τηλεφώνου λεπτό. p & p £ 1,99.

Από τη στιγμή που είσαι εδώ ...

... ζητούμε από τους αναγνώστες, όπως εσείς, να συνεισφέρουν στη στήριξη της ανοιχτής και ανεξάρτητης δημοσιογραφίας του Guardian. Αυτό μετατρέπεται σε μια ταραχώδη χρονιά με μια σειρά διεθνών κρίσεων. Ο Κηδεμόνας βρίσκεται σε κάθε γωνιά της γης, αναφέροντας ήρεμα, με αποφασιστικότητα, αυστηρότητα και εξουσία στα πιο κρίσιμα γεγονότα των ζωών μας. Σε μια εποχή που οι πραγματικές πληροφορίες είναι τόσο πιο σπάνιες και πιο ουσιαστικές από ποτέ, πιστεύουμε ότι ο καθένας από εμάς αξίζει την πρόσβαση στην ακριβή αναφορά με ακεραιότητα στην καρδιά του.

Περισσότεροι άνθρωποι από ποτέ άλλοτε διαβάζουν και υποστηρίζουν τη δημοσιογραφία μας, σε περισσότερες από 180 χώρες σε όλο τον κόσμο. Και αυτό είναι εφικτό μόνο επειδή κάναμε διαφορετική επιλογή: να διατηρήσουμε τις αναφορές μας ανοιχτές για όλους, ανεξάρτητα από το πού ζουν ή τι μπορούν να πληρώσουν.

Έχουμε υποστηρίξει την συντακτική μας ανεξαρτησία ενόψει της αποσύνθεσης των παραδοσιακών μέσων μαζικής ενημέρωσης - με κοινωνικές πλατφόρμες που οδηγούν σε παραπληροφόρηση, η φαινομενικά ασταμάτητη άνοδος των μεγάλων τεχνολογιών και των ανεξάρτητων φωνών που καταρρέουν από την εμπορική ιδιοκτησία. Η ανεξαρτησία του Κηδεμόνα σημαίνει ότι μπορούμε να θέτουμε τη δική μας ατζέντα και να εκφράζουμε τις απόψεις μας. Η δημοσιογραφία μας είναι απαλλαγμένη από εμπορική και πολιτική προκατάληψη - ποτέ δεν επηρεάζεται από δισεκατομμυριούχους ιδιοκτήτες ή μετόχους. Αυτό μας κάνει διαφορετικούς. Αυτό σημαίνει ότι μπορούμε να αμφισβητήσουμε τους ισχυρούς χωρίς φόβο και να δώσουμε φωνή σε όσους δεν έχουν ακουστεί.

Τίποτα από αυτά δεν θα μπορούσε να επιτευχθεί χωρίς τη γενναιοδωρία των αναγνωστών μας - η οικονομική σας υποστήριξη σήμαινε ότι μπορούμε να συνεχίσουμε να ερευνάμε, να ξεριζώνουμε και να αναρωτιόμαστε. Έχει προστατεύσει την ανεξαρτησία μας, η οποία ποτέ δεν ήταν τόσο επικριτική. Είμαστε τόσο ευγνώμονες.

Χρειαζόμαστε την υποστήριξή σας για να μπορέσουμε να συνεχίσουμε να παρέχουμε ποιοτική δημοσιογραφία που είναι ανοιχτή και ανεξάρτητη. Και αυτό είναι εδώ για μεγάλο χρονικό διάστημα. Κάθε συμβολή του αναγνώστη, όσο μεγάλη ή μικρή, είναι τόσο πολύτιμη. Υποστηρίξτε τον Guardian από μόλις € 1 - και διαρκεί μόνο ένα λεπτό. Ευχαριστώ.

Υποστηρίξτε τον θεματοφύλακα

Θέματα

·                     Hacking

 

·                     Συσκευές

 

·                     Cybercrime

 

 

 

 

Ελευθερία της βούλησης και κοινωνικές επιστήμες

Πέτρος Α. Γέμτος1

 

Το ερώτημα εάν ο άνθρωπος είναι ελεύθερος στις επιλογές του ή υπακούει σε εξωτερικές δυνάμεις και φυσικές νομοτέλειες, είναι από τα πρώτα που έθεσε ο homo sapiens, όταν άρχισε να στοχάζεται και να απορεί για την παρουσία του στον κόσμο. Μέχρι σήμερα, η απορία παραμένει και οι λύσεις που προσφέρονται μπορεί να έχουν μεγάλες επιπτώσεις στην ανθρώπινη ύπαρξη. Τα θεμέλια της νομικής και ηθικής ευθύνης, οι θεσμικές προϋποθέσεις ειρηνικής κοινωνικής συνύπαρξης φαίνεται να καταρρέουν, αν οι άνθρωποι δεν έχουν δυνατότητα ικανοποίησης αυτόνομων προτιμήσεων και διαμόρφωσης προσωπικών σχεδίων ζωής. Το ερώτημα ωστόσο πρέπει να βρει απάντηση, ανεξάρτητα από τις επιπτώσεις του στην ανθρώπινη ζωή. Πραγματιστικές προσεγγίσεις που ταυτίζουν αλήθεια με ωφελιμότητα (στο ερώτημα π.χ. της ύπαρξης του θεού ο W. James προσπαθούσε να δώσει απάντηση βασιζόμενος στις συνέπειες που είχε η μια ή η άλλη λύση στην ανθρώπινη ευτυχία) δεν είναι δυνατό να γίνουν δεκτές. Η ανθρώπινη υπερηφάνεια και αξιοπρέπεια απαιτούν πλήρη και αληθινή γνώση του κόσμου, ακόμα και αν οι συνέπειες είναι καταστροφικές για το ανθρώπινο είδος.

Στο πρώτο μέρος της μελέτης γίνεται παρουσίαση και κριτική ανάλυση των σύγχρονων προσεγγίσεων στο πρόβλημα της ελευθερίας της ανθρώπινης βούλησης. Στο δεύτερο μέρος εφαρμόζονται τα πορίσματα της γενικής συζήτησης στη μεθοδολογική θεμελίωση και διαμόρφωση των εμπειρικών και των κανονιστικών κοινωνικών επιστημών.

Α. Το πρόβλημα της ελευθερίας της ανθρώπινης βούλησης

Η απάντηση στο ερώτημα της ανθρώπινης ελευθερίας μπορεί να δοθεί μόνο από τις επιστήμες, όπως είναι μεθοδολογικά διαμορφωμένες σε κριτικά φιλοσοφικά θεμέλια. Γενικότερα αποδεκτή είναι σήμερα η θέση ότι η φιλοσοφία δεν προσφέρει πρωτογενή γνώση αλλά στηρίζεται στα πορίσματα των επιστημών για να διαμορφώσει μια γενική ορθολογική κοσμοεικόνα.1 Σε σύγχρονη θεώρηση, η

 

' Ομότιμος Καθηγητής Εθνικού Καποδιστριακού Πανεπιστημίου, πρώην Πρύτανης <pgemtos@phs.uoa.gr>

Επιστήμη και Κοινωνία

 

Τεύχος 25/2010126 Πέτρος A. Γέμτος

 

 

ελευθερία της βούλησης οδηγεί στο ερώτημα: πώς είναι δυνατό σε έναν ντετερμι- νιστικά διαμορφωμένο κόσμο, όπου τα φαινόμενα καθορίζονται μονοσήμαντα από χρονικά προηγούμενες αιτίες, να υπάρχουν ελεύθερες ανθρώπινες επιλογές που δεν υπακούουν στους νόμους της φύσης; Οι απαντήσεις κινήθηκαν αρχικά στα πλαίσια θεϊστικών ερμηνειών της πραγματικότητας2 ή φιλοσοφικών αντιλήψεων που δέχονταν δογματικά την πνευματική φύση ή μια πνευματική αρχή του κόσμου. Η άμεση μάλιστα συνείδηση ελευθερίας που έχει κάθε άνθρωπος θεωρήθηκε συχνά επαρκής απόδειξη της αλήθειας των προσεγγίσεων αυτών. Η επιστημονική επανάσταση, με τη δημιουργία μιας εμπειρικά ελεγχόμενης αυστηρής γνώσης του κόσμου, έφερε μια ισχυρή αμφισβήτηση της ελευθερίας της βούλησης που οδήγησε και σε ακραίες θέσεις. Προσπάθειες συμβιβασμού ντετερμινισμού και ελευθερίας βούλησης έδειξαν ότι η φυσική αιτιότητα είναι αναγκαία προϋπόθεση πραγματοποίησης των πράξεων που έχουν επιλεγεί (ελευθερία της πράξης), αλλά και ότι επίσης είναι αδύνατο να ενταχθεί η άμεσα βιωμένη δυνατότητα να πράττουμε και αλλιώς (ελευθερία της βούλησης) σε ένα σχήμα καθολικού ντετερμινισμού. Καθολικός φυσικός ντετερμινισμός είναι συμβατός προς την ελευθερία πράξης [compatibilism] που προϋποθέτει αιτιότητα μεταξύ απόφασης και πράξης καθώς και μεταξύ πράξης και επιδιωκόμενων σκοπών, αλλά είναι ασύμβατος προς την ελευθερία βούλησης που προϋποθέτει γνήσια δυνατότητα άλλως πράτ- τειν’. Εν τω μεταξύ, η πρόοδος της κβαντομηχανικής κλόνισε την εικόνα μιας αι- τιοκρατικά-μηχανιστικά διαρθρωμένης πραγματικότητας: με την απόρριψη της υπόθεσης των κρυμμένων μεταβλητών αναδείχθηκε ένας στοχαστικά δομημένος μικρόκοσμος με τυχαίες κατανομές των βασικών του στοιχείων. Η αρχική ωστόσο εντύπωση ότι, με αυτόν τον τρόπο, η ανθρώπινη ελευθερία μπορούσε να λάβει επιστημονική θεμελίωση αποδείχθηκε ανεδαφική, αφού η ελευθερία της βούλησης συνεπάγεται συνειδητές και ελεγχόμενες (όχι τυχαίες) πραξιακές επιλογές. Ιντετερμινισμός με βάση την τυχαιότητα και τη (μη αναγώγιμη) πιθανολογική διάρθρωση των επιστημονικών υποθέσεων δεν στηρίζει την ανθρώπινη ελευθερία ως επιλεκτική απόφαση μεταξύ εναλλακτικών δυνατοτήτων.

Στη σύγχρονη συζήτηση υποστηρίζεται σοβαρά από πολλούς μια θέση καθολικού ντετερμινισμού που αφήνει περιθώρια μόνο σε ελεύθερες’ επιλογές με βάση δεδομένες, εξωγενώς καθορισμένες, προτιμήσεις. Εντυπωσιακά είναι τα πειράματα του αμερικανού ερευνητή του εγκεφάλου Benjamin Libet, κατά τη δεκαετία του 1980. Ο σημαντικός αυτός επιστήμονας ζήτησε από πρόσωπα που αποφάσισαν να κάνουν μια κίνηση του χεριού τους να δηλώσουν τον ακριβή χρόνο (με βάση έναν μετρητή που είχαν στη διάθεσή τους) της σχετικής απόφασης. Χρησιμοποιώντας ένα ηλεκτροεγκεφαλογράφημα [EEG], μέτρησε την ηλεκτρική δραστηριότητα του εγκεφάλου (το δυναμικό ετοιμότητας, όπως το ονόμασε) πουΕλευθερία της βούλησης και κοινωνικές επιστήμες 127

 

 

προηγήθηκε όχι μόνο της κίνησης του χεριού αλλά και της απόφασης να γίνει αυτή η κίνηση. Το συμπέρασμα στο οποίο κατέληξε ήταν ότι ο εγκέφαλος είναι βιολογικά ενεργός προτού ο άνθρωπος λάβει συνειδητή απόφαση. Η κριτική που ασκήθηκε στη δομή, τη διάταξη και τα αποτελέσματα του πειράματος επισήμανε τον περιορισμό του σε απλές επιλογές και όχι στις σύνθετες ορθολογικές και συγκινησιακές αποφάσεις (βλ. Kröber 2004: 108) αλλά και την αναφορά σε μια έννοια βουλητικής ελευθερίας που προϋποθέτει έλεγχο των βιολογικών διεργασιών του εγκεφάλου από ψυχοπνευματικά φαινόμενα (πρβλ. Singer 2004: 49). Νευρω- νικές διαδικασίες υπακούουν σε βιοχημικούς νόμους (σε κάθε σκέψη μας αντιστοιχούν εγκεφαλικές λειτουργίες), αλλά το software κάθε εγκεφάλου δεν ταυτίζεται με τη βιολογική ή ηλεκτρονική του βάση. Όπως παρατηρούν οι Pauen και Roth (2008: 125), ένας νευροβιολόγος δεν βρίσκει στον εγκέφαλο ορθολογικές σκέψεις, ακριβώς όπως και ένας ειδικός στους ηλεκτρονικούς υπολογιστές βλέπει με το μικροσκόπιο σε ένα ηλεκτρονικό εγκέφαλο μόνο μαγνητισμένα σωματίδια σιδήρου και όχι τα κείμενα, τις εικόνες ή τη μουσική που έχουν αποθηκευθεί. Παίρνοντας ως άτομα αποφάσεις δεν έχουμε γνώση αλλά ούτε και ελέγχουμε τις νευρωνικές διαδικασίες του εγκεφάλου μας. Γενικότερα, ελευθερία αποφάσεων δεν σημαίνει ανυπαρξία εξωτερικών και εσωτερικών επιρροών, αλλά καταναγκασμών που εξαφανίζουν τη δυνατότητα να πράξει κανείς αλλιώς.3

Συνεχώς πληθαίνουν σήμερα οι ενδείξεις ότι η ανθρώπινη βουλητική ελευθερία πρέπει να εκληφθεί ως μορφή αυτοπροοδιορισμού. Ο homo sapiens, προϊόν μακροχρόνιας βιολογικής εξέλιξης, έχει αποκτήσει σύνθετο ψυχοβιολογικό εξοπλισμό που του επιτρέπει να θέτει πρωτογενείς αιτίες [causa sui] και να ενεργοποιεί μηχανισμούς που οδηγούν σε επιθυμητά αποτελέσματα. Κέντρο και φορέας αυ- τοπροσδιορισμού δεν είναι βιοχημικές διεργασίες σε επίπεδο ατόμων, μορίων και κυττάρων, αλλά ψυχοπνευματικά φαινόμενα που έχουν επαρκή ανεξαρτησία από εξωτερικές επιδράσεις αλλά και από έλεγχο εσωτερικών φυσικοχημικών δομών, ώστε να θέτουν μη αναγώγιμες αιτίες ως ενσυνείδητες επιλογές μεταξύ εναλλακτικών δυνατοτήτων. Από τη στιγμή που οι εγκέφαλοι αποκτούν μεγάλη πολυπλοκότητα, η φύση δημιουργεί με το πνεύμα ένα αναδυόμενο φαινόμενο (Bunge 1984) που, χωρίς να αποσπάται από τον εγκέφαλο, έχει σημαντική αυτονομία. Προς την ίδια κατεύθυνση και η συμβολή των Popper και Eccles (1981): ο φυσικός κόσμος δεν είναι αιτιακά κλειστός, αλλά φυσικά και πνευματικά φαινόμενα αλληλεπιδρούν σε πολλά επίπεδα, ιδιαίτερα με τη δημιουργία του τρίτου κόσμου του αντικειμενικού πνεύματος (πρβλ. και Penrose 1995). Εναντίον του ακραίου αναγωγισμού κινείται και ο ανώμαλος μονισμός του Davidson (1997) που στηρίζει την ‘ανώμαλη’ αυτονομία των πνευματικών φαινομένων στην πολύπλοκη ολιστική τους δομή και διασύνδεση. Σε μια γενικότερη θεώρηση, η βου128 Πέτρος A. Γέμτος

 

 

λητική ικανότητα του ανθρώπου μπορεί να εκληφθεί ως μορφή αιτιακού καθορισμού και να υπαχθεί οε μια ευρύτερη έννοια αιτιότητας η οποία περιλαμβάνει την ετε- ροαιτιότητα [causa efficiens] που καλύπτει το μεγαλύτερο μέρος του κόσμου (αν σε αυτή συμπεριληφθεί και η στοχαστική αιτιότητα) και την αυτοαιτιότητα η οποία χαρακτηρίζει έλλογα όντα του τύπου του homo sapiens. Μονιστικές αναγω· γιστικές θεωρίες στη σχέση σώματος-ψυχής’ υποβαθμίζουν ή εξαφανίζουν την ιδιαιτερότητα των ψυχοπνευματικών φαινομένων τα οποία αποτελούν προϊόντα του βιολογικά και εξελικτικό σύνθετου homo sapiens και, επομένως, στοιχεία του κόσμου (αν και δεν μπορούν να περιγραφούν σε όρους της φυσικής επιστήμης). Ως μορφή αυτοπροσδιορισμού, η ελευθερία βούλησης δεν στηρίζεται σε ηλεκτροχημικές διεργασίες ατόμων, μορίων και κυττάρων του εγκεφάλου, αλλά σε ψυχικά φαινόμενα τα οποία, επειδή διαθέτουν επαρκή ανεξαρτησία από εξωτερικές επιδράσεις και επαρκή έλεγχο των φυσικοχημικών διεργασιών, επιτρέπουν πρωτογενείς αιτίες με ενσυνείδητες επιλογές μεταξύ εναλλακτικών δυνατοτήτων. Σε αυτή την περίπτωση μπορεί να γίνει λόγος για νοητική αιτιότητα. Λόγοι ή κίνητρα δράσης είναι αιτίες που σε μέσο (ομαδοποιημένο) επίπεδο εξηγούν ανθρώπινη κοινωνική συμπεριφορά.

Η συμβολή της κλινικής ψυχιατρικής στο πρόβλημα της ελευθερίας της βούλησης είναι περιορισμένη, αφού αναφορά στη βούληση γίνεται συνήθως κατά τη διερεύνηση και θεραπεία ψυχοπαθολογικών καταστάσεων. Η κλινική μέθοδος καθορίζεται από τη σύγκλιση θεωρήσεων διαφόρων επιπέδων (βιοχημικών, ψυχοβιολογιών, ψυχοδυναμικών, κοινωνικών) της ανθρώπινης ύπαρξης.

Η πρόοδος στην έρευνα του εγκεφάλου επιτρέπει την καλύτερη κατανόηση των συσχετίσεων βιοχημικών και ψυχικών φαινομένων, χωρίς όμως να έχει ακόμα εντοπισθεί η μορφή και η φορά της μεταξύ τους αιτιακής σχέσης.

Β. Η ελευθερία της βούλησης στη μεθοδολογία των κοινωνικών επιστημών

Ελευθερία επιλογών ως καθοριστικό συστατικό του κοινωνικού ανθρώπου είναι σιωπηρή προϋπόθεση των θεωρητικών προσεγγίσεων των κοινωνικών επιστημών. Η ελευθερία πράξεων περιορίζεται και οριοθετείται με κοινωνικούς θεσμούς που είναι και προϋπόθεση της ελευθερίας όλων. Στις δεοντολογικές κοινωνικές επιστήμες η ελευθερία είναι κεντρική αξία με πανανθρώπινη αναφορά και εγκυρότητα που προσφέρει σημαντικά κριτήρια αξιολόγησης κοινωνικών κανόνων και θεσμών.Ελευθερία της βούλησης καί κοινωνικές επιστήμες 129

 

 

Β.1. Εμπειρικές (πραγματολογικές) κοινωνικές επιστήμες

Σκοπός των κοινωνικών επιστημών αναλυτικού τόπου4 είναι η εξήγηση και πρόβλεψη των κοινωνικών φαινομένων με την κατασκευή και τον λογικό και εμπειρικό έλεγχο υποθέσεων και θεωριών. Στις σύγχρονες κοινωνικές επιστήμες (παρά κάποιες ακραίες θέσεις βιολογικού αναγωγισμοό, πρβλ. κοινωνιοβιολογια) κυριαρχούν τα εξηγητικά μοντέλα της οικονομικής, ιδιαίτερα ως βάση μια γενικής θεωρίας θεσμών, που στηρίζονται στην υπόθεση του homo economicus, του ανθρώπου που τυπικά επιλέγει ορθολογικά μεταξύ εναλλακτικών δυνατοτήτων,5 ενώ παρόμοια υπόθεση (με θετική αξιολόγηση της αυτονομίας και της ευημερίας των ατομικών μονάδων) υπάρχει στη βάση των δεοντολογικών (βλ. παρακάτω) θεωρητικών σχημάτων της οικονομικής της Ευημερίας (και της οικονομικής ανάλυσης του Δικαίου).

Θεσμοί αλλά και όλο το πολιτισμικό εποικοδόμημα των κοινωνικών ομάδων είναι αναγκαίοι σε ένα 'ελλειμματικό' ον, όπως ο άνθρωπος (Arnold Gehlen), που στερείται του φυσικού προγραμματισμού των άλλων ζώων για την αντιμετώπιση κινδύνων και την επίλυση βιοτικών προβλημάτων. Οι βαθμοί ελευθερίας και ο εγωιστικός προσανατολισμός του homo economicus δημιουργούν καταστροφικές συγκρουσιακές καταστάσεις μεταξύ των μελών μιας κοινωνικής ομάδας που μπορούν λυθούν μόνο με συνεργασία μεταξύ τους. Τη συνεργασία αυτή προσφέρουν θεσμοί ως κοινωνικά κυρωμένα πλέγματα κανόνων που συντονίζουν ανθρώπινες δραστηριότητες με τη δημιουργία σταθερών ατομικών προσδοκιών. Θεσμοί ορίζουν τους κανόνες του κοινωνικού παιχνιδιού που εφαρμόζουν οι άνθρωποι για επιτύχουν έλλογη συνεργασία μεταξύ τους. Δίνουν απάντηση στο ερώτημα που πρώτος έθεσε με σαφήνεια ο Thomas Hobbes, πώς είναι δυνατή κοινωνική τάξη σε έναν κόσμο εγωιστικών όντων τα οποία επιδιώκουν με κάθε τρόπο την ικανοποίηση των ιδίων συμφερόντων.

Η ύπαρξη θεσμών επιχειρήθηκε να εξηγηθεί από τη βούληση των θεών, το πνεύμα της ιστορίας, τις αποφάσεις σοφών νομοθετών -θεωρήσεις που ελάχιστα προσφέρουν στην εξήγηση του σύνθετου αυτού κοινωνικού φαινομένου. Ακαρπη ήταν και η συμβολή σύγχρονων ολιστικών κοινωνιολογικών προσεγγίσεων που εκλάμβαναν τους θεσμούς άλλοτε ως πρωτογενή και μη αναγώγιμα στοιχεία της κοινωνικής ζωής, άλλοτε ως φορείς ενδογενούς προσφοράς στη συνοχή και αρμονική λειτουργία του κοινωνικού συνόλου. Στη σύγχρονη ατομοκρατική οικονομική θεωρία θεσμοί συνδέονται με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του homo sapiens, κυρίως με τις γνωστικές και συγκινησιακές ιδιότητες και ανάγκες του. Επιδίωξη ικανοποίησης του ίδιου συμφέροντος οδηγεί τον άνθρωπο σε σύγκρουση με τους άλλους που επιδιώκουν τον ίδιο σκοπό. Λύση των κοινωνικών προβλημάτων που ανακύπτουν προϋποθέτει κάποια μορφή από κοινού αντιμετώπι130 Πέτρος Λ. Γέμτος

 

 

σης και συνεργασίας και αυτή προσφέρουν κοινωνικοί κανόνες και θεσμοί. Ως απλοί συντονιστικοί θεσμοί διασφαλίζουν συνεργασία σε περιοχές που είναι δυνατή η αύξηση της ευημερίας όλων των μετεχόντων, ως συγκρουσιακοί (ή και μικτοί) θεσμοί εξισορροπούν αντίθετα συμφέροντα με τρόπους που αποκλείουν εκμετάλλευση της συνεργασιακής συμπεριφοράς των άλλων συμβαλλομένων. Χαρακτηριστικό των συγκρουσιακών θεσμών είναι η υπέρβαση του διλήμματος του φυλακισμένου6 που οδηγεί τους μετέχοντες σε αποτελέσματα μειωτικά της ευημερίας όλων (ομολογία όλων των κατηγορουμένων για ένα έγκλημα).

Η δημιουργία θεσμών (αυτοφυών ή με συλλογική απόφαση) ως μέσα επίλυσης κοινωνικών προβλημάτων για ένα ον που επιδιώκει με μεγάλους βαθμούς βουλητικής ελευθερίας ικανοποίηση του ίδιου συμφέροντος (και συνεπώς επιδιώκει να εκμεταλλευθεί τη συνεργασιακή στάση του άλλου), ενώ έχει περιορισμένες δυνατότητες επεξεργασίας πληροφοριακών δεδομένων, οδηγεί στη διαμόρφωση μέσω των επαπειλοόμενων κυρώσεων σταθερών προσδοκιών που διευκολύνουν τις συναλλαγές και αυξάνουν την ανθρώπινη ευημερία.

Μηχανισμοί και θεσμοί κοινωνικού ελέγχου που μέσω τυπικών ή άτυπων κυρώσεων αποσκοπούν στην εμφάνιση αυξητικής της ευημερίας κοινωνικής συμπεριφοράς είναι προφανώς ανενεργοί και χωρίς νόημα, αν οι ανθρώπινες πράξεις είναι φυσικά (από διεργασίες του εγκεφάλου) ή κοινωνικά (μέσω ακραίας κοινωνικοποίησης) προκαθορισμένες. Την ανάλυση κόστους-ωφελειών που βρίσκεται στη βάση κάθε ορθολογικής επιλογής μεταξύ εναλλακτικών δυνατοτήτων αύξησης της ευημερίας μπορεί να επιτελέσει μόνο ο άνθρωπος ως φορέας περιορισμένων ενστικτωδών μηχανισμών κα ανεξειδίκευτου βιοτικού χώρου (αντίθετα με τα άλλα ζώα μπορεί να ζήσει και στον πόλο και στον Ισημερινό). Καθολικός βιολογικός ντετερμινισμός σημαίνει, ουσιαστικά, κατάργηση των κοινωνικών επιστημών και αντικατάστασή τους με βιοχημικές έρευνες του εγκεφάλου.

Β.2. Δεοντολογικές ή κανονιστικές κοινωνικές επιστήμες

Οι δεοντολογικές ή κανονιστικές επιστήμες δεν αποσκοπούν στη συλλογή πληροφοριακού υλικού για τα κοινωνικά φαινόμενα αλλά στην αξιολόγηση και ρύθμιση των κοινωνικών σχέσεων με κάποια γενικά κριτήρια. Και επειδή νομικοί και ηθικοί θεσμοί είναι τα σημαντικότερα οργανωτικά σχήματα των κοινωνικών ρυθμίσεων, τα κριτήρια αφορούν κυρίως κανόνες δικαίου και ηθικής.

Το ισχύον ποινικό δίκαιο περιέχει κανόνες που έχουν αποδέκτες ανθρώπους με δυνατότητες επιλογών μεταξύ εναλλακτικών πράξεων. Ο εγκληματίας ως παραβάτης ποινικών διατάξεων προβαίνει σε υπαίτιες πράξεις που θίγουν σημαντικά έννομα αγαθά της κοινότητας. Ως προς τη θεμελίωση της ποινικής αξίωσης υπάρχει αμφισβήτηση. Αν σκοπός της ποινής είναι ο εξιλασμός (Sühne) του υ-Ελευθερία της βούλησης και κοινωνικές επιστήμες 131

 

 

πευθυνου με την επιβολή ανάλογου προς την πράξη κακού ή η ατομική δικαιοσύνη ως προσωπική υπευθυνότητα σε κοινωνικοηθική βάση, γνήσια ελευθερία βούλησης, που πραγματώνεται βέβαια υπό περιορισμούς, είναι απαραίτητη προϋπόθεση ποινικού κολασμού. Αν, ωστόσο, κύριος σκοπός της ποινής είναι η πρόληψη κοινωνικά επιβλαβών πράξεων (από τον ίδιο τον παραβάτη ή από άλλους), αρκεί για τη θεμελίωσή της η υπόθεση ότι οι άνθρωποι τυπικά προσανατολίζονται στο ίδιο συμφέρον και επιδιώκουν μεγιστοποίηση της ατομικής τους ευημερίας, αποφεύγοντας πράξεις με ψηλό προσδοκώμενο κόστος (ύψος ποινής χ πιθανότητα σύλληψης και καταδίκης). Σημαντικότερο στοιχείο είναι η ικανότητα των κανόνων να δημιουργούν κίνητρα συμπεριφοράς και μηχανισμούς κοινωνικού ελέγχου για πρόσωπα που έχουν προτιμήσεις και μπορούν να επιλέγουν ανάμεσα σε αυτές. Ποινική ευθύνη στηρίζεται σε μια νομική έννοια και αρχή κοινωνικής ενοχής [Sozialer Schuldbegriff, social culpability principle] που ανταπο- κρίνεται και στη συνείδηση ελευθερίας των πολιτών. Πρόβλημα αποτελεσματικής λειτουργίας του ποινικού δικαίου υπό τη μορφή που ισχύει σήμερα θα υπήρχε, αν μπορούσε να δειχθεί ότι για βιολογικούς ή ψυχολογικούς λόγους η ύπαρξη κυρώσεων δεν ασκεί ουσιαστική επιρροή στη λήψη των αποφάσεων.

Νομική και ηθική ευθύνη πρέπει να διακριθούν. Το δίκαιο (παρόλο που περιέχει και εξειδικεύει αρχές και κανόνες ηθικής) έχει ως σκοπό τη διασφάλιση ειρηνικής, ασφαλούς και δίκαιης κοινωνικής συμβίωσης μέσω ενός συστήματος τυπικών (κρατικών) κυρώσεων η ηθική ως ένα άτυπο θεσμικό σύστημα περιέχει κανόνες πανανθρώπινης σημασίας που ελέγχονται από άτυπες κυρώσεις (συναισθήματα ενοχής για τις ίδιες πράξεις και αγανάκτησης για τις πράξεις των άλλων). Αποδέκτες των κανόνων δικαίου είναι οι άνθρωποι ως μέλη μιας κοινότητας (επομένως, ο προσανατολισμός του δικαίου είναι στον μέοο κοινωνικό άνθρωπο που δεν ταυτίζεται με τις ατομικές δυνατότητες συγκεκριμένων ανθρώπων), ενώ αποδέκτες της ηθικής είναι ο ατομικός άνθρωπος και οι πραξιακές του επιλογές (ώστε το πρόβλημα της ελευθερίας της βούλησης έχει κρίσιμη σημασία).

Ευκολότερη είναι η προληπτική λειτουργία των κανόνων στην αστική ευθύνη, παρότι, στη νομική παράδοση, σκοπός τους είναι ex post η δίκαιη αποκατάσταση της ζημίας. Η θεωρητική επανάσταση που έφερε η οικονομική ανάλυση του Δικαίου πρόβαλε την ex ante θεώρηση των αστικών κανόνων ως μηχανισμών μείωσης του συνολικού κόστους (κόστους ζημίας και κόστους αποτροπής της) των ζημιογόνων αδικοπραξιών μέσω της δημιουργίας κατάλληλων κινήτρων. Η αντι- κειμενοποίηση της αμέλειας με αναγωγή όχι στο ατομικώς δύνασθαι αλλά σε όσα επιτάσσουν τα καθήκοντα επιμελείας ενός κοινωνικού χώρου δείχνει ότι, για τη θεμελίωσή της αστικής ευθύνης, αρκεί η σύγκριση με τις πραξιακές δυνατότητες132 Πέτρος A. Γέμτος

 

 

του μέσου ανθρώπου μιας επαγγελματικής ή άλλης κοινωνικής δραστηριότητας (βλ. αναλυτικά Γέμτος 2001: 225 επ.).

Συμπεράσματα

Το ερώτημα για την έκταση και τις προϋποθέσεις της ελευθερίας της βούλησης εξακολουθεί να είναι επίκαιρο. Ακραίος αναγωγισμός στη φυσικοβιολογική βάση και, συνεπώς, εξαφάνιση κάθε βαθμού ανθρώπινης ελευθερίας πρέπει ωστόσο να αποκλεισθεί. Έμμεση στήριξη σε αυτό προσφέρουν και οι κοινωνικές επιστήμες που, με υποθέσεις ορθολογικής συμπεριφοράς και αξίες ελευθερίας και ευημερίας, διευρύνουν σημαντικά το πληροφοριακό μας δυναμικό για τον κοινωνικό χώρο και προσφέρουν αποτελεσματικά κριτήρια ρύθμισης των διανθρώπινων σχέσεων και επιλογών.

 

Σημειώσεις

1. Για μια θεμελίωση της θέσης αυτής αλλά και αντίθετες απόψεις και την κριτική τοος, βλ. Γέμτος 2009.

2. Θρησκευτικός ντετερμινισμός (ειμαρμένη, μοίρα, κισμέτ) είναι ξένος προς τη χριστιανική παράδοση (με εξαίρεση κάποιες σκέψεις του Αυγουστίνου και καλβινιστικά δόγματα απόλυτου προορισμού που για τον Μ. Weber συνέβαλαν στην ανάπτυξη του καπιταλισμού): ο άνθρωπος είναι ομοίωμα του Θεού και ελεύθερος να επιλέγει μεταξύ καλού και κακού.

3. Βλ. την κριτική του Christian Tielmann (2009: 337επ.) ότι μια έννοια ελευθερίας βούλησης που προϋποθέτει έλεγχο των νευρωνικών διαδικασιών και αποκλεισμό κάθε μορφής εσωτερικών και εξωτερικών επιρροών οδηγεί σε αδιέξοδα. Η έννοια της ελευθερίας περιέχει επιθυμίες και πεποιθήσεις ως λόγους μιας πράξης και αποκλείει εσωτερικούς και εξωτερικούς καταναγκασμούς.

4. Για μια μεθοδολογικά θεμελιωμένη ταξινόμηση των επιστημών, βλ. Γέμτος 1995.

5. Για τη φύση της υπόθεσης του homo economicus, βλ. Γέμτος 1987: 622επ. και 2004: 324επ.

6. Για ανάλυση του διλήμματος του φυλακισμένου της θεωρίας των παιγνίων και της σημασίας του στη θεωρία των θεσμών βλ. Γέμτος 2003: 77επ.

Βιβλιογραφικές αναφορές

Bunge, Μ. (1984). Das Leib-Seele Problem, Tübingen: Mohr.

Γέμτος, Π.A. (1987). ‘Ο λόγος του οικονομικού ανθρώπου’, στο Ο Hayek και οι κοινωνικές επιστήμες, πρακτικά συνεδρίου του Πανεπιστημίου Αθηνών, Αθήνα.

Γέμτος, Π.Α. (1995), Οι Κοινωνικές Επιστήμες. Μια εισαγωγή, Αθήνα: Τυπωθήτω.

Γέμτος, Π.Α. (2001). Οικονομία και Δίκαιο, τόμος Β', Αθήνα: Σάκκουλας Γέμτος, Π.Α. (2003). Οικονομία και Δίκαιο, τόμος Α', 2π εκδ., Αθήνα: ΣάκκουλαςΕλευθερία της βούλησης και κοινωνικές επιστήμες 133

 

 

Γέμτος, Π.Α. (2004), Μεθοδολογία των Κοινωνικών Επιστημών, τόμος Α', 4π έκδ., Αθήνα: Παπαζήση,

Γέμτος, Π.Α. (2009), ‘Φιλοσοφία και επιστήμη ως θεμελιώδη σοστατική της ευρωπαϊκής πολιτισμικής ταυτότητας’, Ελληνική Φιλοσοφική Επιθεώρηση, 26:93-116.

Davidson, D. (1997). ‘Mentale Ereignisse’, στο P. Bieri (επιμ.), Analytische Philosophie des Geistes, 3π έκδ., Weinheim: Beltz Athenäum.

Kröber, H.L. (2004). Oie Hirnforschung bleibt hinter dem Begriff strafrechtlicher Verantwortlichkeit zurück’, στο Geyzer, Chr. (επιμ.), Hirnforsrhung und Willensfreiheit. Zur Deutung der neuesten Experimente, Frankfurt/M: Suhrkamp.

Pauen, M. & Roth G. (2008). Freiheit, Schuld und Verantwortung. Grundzüge einer naturalistischen Theorie der Willensfreiheit, Frankfurt/M: Unseld.

Penrose, R. (1995). Shadows of Mind: A Search for the Missing Science of Consciousness, London: Vintage.

Popper, K. & Eccles, J.C. (1981). The Self and its Brain, Berlin, Heidelberg, London, N.Y.: Routledge.

Singer, W. (2004). ‘Verschaltungen legen uns fest: Wir sollten aufhören von Freiheit zu sprechen’, στο Geyzer, Chr. (επιμ.), Hirnforschung und Willensfreiheit. Zur Deutung der neuesten Experimente, Frankfurt/M: Suhrkamp.

TielΠροσθήκες που δεν αναρτήθηκαν  ακόμη  έγιναν, 31-12-2017,6-1-2018-  3-2-2018----10-7-2018-- 5-4-2019—6-7-2019---18-10-2019----12-11-2019 –24-5-2020----30-6-2022—10-7-2022

 Να  ολοκληρώσω για ντετερμινισμό

διαστροφής (pervertio). Και είναι αδύνατον φυσικά στο σημείο αυτό να περιγράψω τον φόβο και την ενοχή που δημιούργησαν στους αιώνες θέσεις σαν κι αυτές, μαζί με τον συνεχή πειρασμό της κατηγορίας κατά του Θεού του ίδιου, ο Οποίος δημιούργησε μια ανθρώπινη φύση τόσο εύκολα και τόσο βαθιά και μόνιμα διαστρεφόμενη. Ο άνθρωπος λοιπόν είναι ένα «αμαρτωλό αυτόματο», είναι αδύνατον να μην αμαρτήσει, διότι η αμαρτία και το κακό έχουν γίνει μέρος της φύσης του. Μόνο η ανεξιχνίαστη επέμβαση του Θεού μπορεί να σταματήσει το δράμα αυτό και καμιά απολύτως αγαθή ανθρώπινη προαίρεση ή προσπάθεια. Ο Θεός συνεργάζεται ίσως με την ανθρώπινη ελευθερία, αλλά αποφασίζει μόνος Του, ανεξάρτητα απ' αυτήν.

Oι θέσεις αυτές παρέμειναν στην Δυτική θεολογία ισχυρές, παρά την μεγάλη στροφή την οποία επεχείρησε ο άλλος μεγάλος της Δύσης, ο Θωμάς Ακινάτης, αποδίδοντας, όπως οι Έλληνες Πατέρες, και αυτός την αιτία του κακού στην κτιστότητα και την τρεπτότητα των όντων και όχι στο Προπατορικό Αμάρτημα. Την ίδια εποχή η Ελληνική Πατερική θεολογία έχει αποκρυσταλλώσει τις θέσεις της για την αιτιολόγηση του κακού, μ' έναν τρόπο τον οποίο θα μπορούσαμε σχηματικά ν' αποδώσουμε ως έξης, με βάση τα όσα ήδη είπαμε. Οι αιτίες λοιπόν του κακού είναι εδώ κυρίως τρεις:
Πρώτη είναι το ίδιο το γεγονός της κτιστότητας και της εκ του μηδενός δημιουργίας, γεγονός που καθιστά τη φύση των όντων «ευόλισθον» προς το απόλυτο Μηδέν απ' το οποίο προήλθαν, ειδικά αν ο άνθρωπος θεωρεί την ύπαρξή του αυτάρκη και μη δεομένη θείας Βοηθείας και χάριτος.
Δεύτερη αιτία του κακού είναι η ελεύθερη προαίρεση του ανθρώπου, ο οποίος, ως πρόσωπο, αμαρτάνει ή σφάλλει σηκώνοντας ταυτόχρονα την ευθύνη των επιλογών του: η διαστροφή ή καταστροφή της φύσης του ανθρώπου και του κόσμου είναι ένα απλό επιφαινόμενο της λαθεμένης του επιλογής, είναι ένα γεγονός συνεπώς μη μόνιμο αλλά θεραπευόμενο (ήδη σιγά-σιγά από τώρα και τελείως, στα έσχατα) με την αλλαγή και μόνο της θέλησης του ανθρώπου.
Και τρίτη αιτία του κακού, συνδεόμενη μάλιστα αρκετά με τις δύο πρώτες, είναι το γεγονός πως ο κόσμος δεν συγκροτείται ως «μονόλογος» του Θεού αλλά ως «διάλογός» Του με τον άνθρωπο. Για κάθε αγαθή βούληση του Θεού, λοιπόν, χρειάζεται μια εξίσου «αγαθή» απάντηση του ανθρώπου. Αν η τελευταία λείπει, η πρώτη ακυρώνεται. Ο Θεός αδυνατεί να κάνει άμεσα το καλό αν ο άνθρωπος το αρνείται. Το κάνει τότε ακριβώς έμμεσα κι αυτό σημαίνει αξιοποιώντας το παραγόμενο κακό προς υπεράσπιση και άμυνα του αγαθού, όπως ακριβώς με τον Ransom, τον μυθιστορηματικό ήρωα με τον οποίο ξεκινήσαμε. Ο Ransom παραχωρήθηκε να περάσει, αρκετά επώδυνα, απ' το κακό, είναι όμως ο καλύτερος τώρα πλέον υπερασπιστής του αγαθού -αυτός και όχι οι πανευτυχείς και ακακοποίητοι κάτοικοι της Perelandra, οι οποίοι, ακριβώς λόγω της παραδείσιας ευτυχίας τους, αδυνατούν παραδόξως να διακρίνουν το κακό πίσω απ' τη δολιότητα του πανούργου Weston, όπως ακριβώς άλλοτε συνέβη με τον Όφη και την Εύα της διήγησης της βιβλικής Γενέσεως. Το ότι ο Ransom παρά τη γνώση του Κακού επιθυμεί το Αγαθό και το υπερασπίζεται μέχρι θανάτου, σημαίνει ακριβώς πως, αντίθετα απ' τον Αυγουστίνο, το κακό δεν ανήκει στη φύση του ανθρώπου, δεν διαστρέφεται ο άνθρωπος καθ' ολοκληρίαν, αλλά ανάλογα με την ελεύθερη κλίση της προαίρεσής του μπορεί να αναδείξει όλη την έμφυτη αγαθότητα της φύσης του, η οποία εικονίζει άλλωστε την αγαθότητα του θεού του ίδιου. Για την πατερική άλλωστε παράδοση, το κακό είναι κάτι στο οποίο υπόκειται ο άνθρωπος, ακόμη και όταν το πράττει –δεν το εφευρίσκει εξ ου και η απουσία ηθικισμού ή νομικισμού στους Έλληνες Πατέρες. Ο άνθρωπος πάσχει το προκτισιακό μηδέν, όταν δεν μετέχει στη Χάρη του Θεού: αυτό είναι το μυστήριο του κακού.
Είναι λάθος, εξάλλου, το να θεωρείται πως η βιβλική περί του κόσμου έκφραση του Θεού, ως «καλού λίαν», αναφέρεται στην «αρχή» του κόσμου. Πρόκειται για έκφραση εσχατολογική, αναφερόμενη στην εσχατολογική τελείωση του κόσμου, κατά την πατερική τουλάχιστον παράδοση, όπως προσπάθησα να δείξω αλλού (βλ. η Ευχαριστιακή Οντολογία, Δόμος, Αθήνα 1992). Η έκφραση αυτή σημαίνει οπωσδήποτε και την τελική υπέρβαση του θανάτου, ο οποίος σαφώς φυσικά προϋπήρχε της δημιουργίας του ανθρώπου - διαφορετικά ο κόσμος και ο άνθρωπος θα ήταν, κατά φύση και αναγκαστικά, απ' την αρχή τους θεοί. Ο θάνατος προϋπήρχε, ως συνέπεια ακριβώς, όπως είπαμε, της εκ του μηδενός δημιουργίας, χωρίς φυσικά ν' ακυρώνεται η προοπτική υπέρβασης του κατά χάριν και όχι κατά φύσιν - διαφορετικά (αν ο Αδάμ δηλαδή δεν γνώριζε τίποτε περί θανάτου) δεν θα είχε νόημα η προειδοποίηση του Θεού προς αυτόν πως «θανάτω αποθανείσθε», μετά την τυχόν βρώση του απαγορευμένου καρπού.
Στον Αδάμ γίνεται η οντολογική πρόταση για υπέρβαση του θανάτου από μέρους του Θεού (και όχι μια πρόταση για ηθική επιλογή) είναι ο Αδάμ το ον το οποίο ορίζεται θα λέγαμε υπαρξιακά απ' την πρόταση ακριβώς αυτή του Θεού προς αυτό να γίνει, εν ελευθερία, δι' αυτού η είσοδος αυτή του Ακτίστου στο κτιστό. Στα όρια του νεώτερου υποκειμενισμού η οντολογική αυτή υφή του διαλόγου ανθρώπου και Θεού κινδυνεύει, καθώς το κακό, είτε ηθικολογικά είτε ορθολογικά, τοποθετείται είτε εντός του ανθρώπου, ως μέρος της φύσης του, είτε εκτός του, ως «αντικειμενικό» εξωτερικό γεγονός. Εκτός του ότι καταλήγουν υποχρεωτικά σε διάφορες μορφές θεοδικίας, τα παραπάνω αποκρύπτουν το γεγονός πως το κακό δεν υφίσταται ως αυγουστίνεια φυσική διαστροφή (pervertio) λόγω της αμαρτίας, αλλά ως διακοπή, μερική ή πλήρης, του διαλόγου αυτού μεταξύ ανθρώπου και Θεού, ο οποίος ελεύθερα συνάπτει τον θάνατο με τη ζωή, το κτιστό με το άκτιστο. Και μάλιστα, αν τα παραπάνω είναι σωστά, είναι αυτός ακριβώς ο διάλογος που αποτελεί ακριβώς την διαδικασία μέσω της οποίας η εσχατολογική εξάλειψη του κακού γίνεται πιθανή, ως ενσωμάτωση δηλαδή του κτιστού Είναι στο Αναστημένο Σώμα του Χριστού εν προαιρέσει, ως «κοινωνία γνώμης», κατά την έκφραση του Αγ. Νικολάου Καβάσιλα και όχι απλώς ως υποχρεωτική ανάσταση των νεκρών. Με τον διάλογο, λοιπόν, αυτό ο άνθρωπος εξαλείφει απ' την κτίση κάποια κομμάτια του προκτισιακού μηδενός, κατά την προαίρεση του, μεταβάλλοντάς την σε κατά χάριν άκτιστο Σώμα Χριστού. Μια τέτοια στάση επιτρέπει στον Θεό να επεμβαίνει περισσότερο στον κόσμο, περιορίζοντας το κακό ακόμη και όταν ο άνθρωπος δεν επαρκεί προς τούτο - ουδέποτε όμως, ούτε στα έσχατα, το κακό, ως άρνηση του διαλόγου μετά του Θεού, θ' αφανιστεί εντελώς, παρά την υποχρεωτική αφθαρσία των όντων. Αυτό το οποίο τότε θα φανεί, όμως, είναι το ότι το κακό δεν αποτελεί μέρος της Δημιουργίας, του Είναι, της Ζωής, αλλά προαιρετική τους άρνηση.
Σε αντίθεση με τον Αυγουστίνο, ο Μάξιμος ο Ομολογητής, επιπλέον, θεωρεί μόνον την «πτώση της προαίρεσης» διαβλητή, ενώ αυτήν της φύσεως αδιάβλητη. Δεν υπάρχει «κακή φύση» λοιπόν στην πατερική παράδοση  το ίδιο το γεγονός που περιγράφεται στη διήγηση της Γενέσεως ως πτώση του ανθρώπου είναι μια προαιρετική κίνηση αναχώρησης απ' την βιωματικά αφθαρτοποιό άκτιστη Πρόνοια του Θεού και δεν μας ενδιαφέρει ως ιστορικό γεγονός.
- Αλλά ας επιστρέψουμε και πάλι στη Δύση για να δούμε δι' ολίγων την συνέχεια και να φθάσουμε και ως τη σύγχρονη Γενετική. Οι εκτιμήσεις μου είναι φυσικά υποκειμενικές και είναι δυνατόν να συζητηθούν και διαφορετικά κάποια σημεία της σχετικής ιστορίας. Τα δύο μεγάλα προβλήματα τα οποία ανέκυψαν στη Δύση εξαιτίας της διάδοσης των θέσεων του Αυγουστίνου, που ήδη εξετάσαμε, νομίζω πως υπήρξαν το πρόβλημα καταρχήν της υπεράσπισης του Θεού και αυτό της υπεράσπισης της φύσης (του ανθρώπου και του κόσμου) στη συνέχεια. Το πρώτο έργο το ανέλαβε ο Γερμανός φιλόσοφος Leibniz και το δεύτερο ο Γάλλος φιλόσοφος Rousseau. Και ο μεν Leibniz (1646 – 1716) επιχείρησε μια ολόκληρη «θεοδικία», λέξη πλασμένη απ' τον ίδιο και τίτλος ομώνυμου βιβλίου του (1710). Ο φιλόσοφος προσπαθεί να δικαιώσει τον Θεό, υποθέτοντας πως αυτός ανέχεται το κακό με σκοπό να βγει τελικά κάποιο καλό απ' αυτό, μέσα σ' έναν κόσμο δημιουργημένο απ' τον Ίδιο, κόσμο που είναι «ο καλύτερος δυνατός απ' όσους θα μπορούσαν να δημιουργηθούν», κατά την πασίγνωστη φράση του. Το ότι, οι άνθρωποι μπορούν να σκεφθούν καλύτερους κόσμους, τούτο δεν σημαίνει πως αυτοί οι κόσμοι είναι πράγματι καλύτεροι, αφού η ανθρώπινη κρίση σφάλλει, περιοριζόμενη από πάθη υποκειμενικά και την άγνοια. Ο Θεός δημιούργησε τον καλύτερο δυνατό κόσμο, λοιπόν, υπό την προϋπόθεση πως αυτό θα το δούμε στο φως των δικών του επιλογών, οι οποίες είναι κατά πολύ ανώτερες και σοφότερες των δικών μας.
Οι θέσεις αυτές αποτέλεσαν προσφιλή στόχο πλήθους επιθέσεων από πλευράς των αθεϊστών, μ' όλο που δεν διαφέρουν ουσιαστικά από την πιο παρωχημένη τους επεξεργασία, αυτή του Hegel, ο οποίος στο κακό είδε, όπως ήδη είπαμε, μια αναγκαία «αρνητικότητα», την οποία το Πνεύμα-Θεός χρησιμοποιεί για μια ανώτερη σύνθεση που περιλαμβάνει μια σύντηξη των δύο (Καλού και Κακού ή Είναι και Μηδενός) μέσα στο Είναι. Νομίζω όμως πως πολύ μεγαλύτερη επίδραση στη Δύση είχε ο άλλος φιλόσοφος, ο υπερασπιστής της ανθρώπινης και κοσμικής φύσης, ο Rousseau (1712 - 1778). Η θέση του Γάλλου φιλοσόφου έχει το προσόν της εξαιρετικής απλότητας: η φύση του ανθρώπου και του κόσμου, λέγει, είναι βαθύτατα καλή και αγαθή. Ενάντια στον Αυγουστίνο (ή τον Καλβίνο) θεωρεί πως η φύση είναι ο καλύτερος δάσκαλος του καλού και η συμφωνία μαζί της κανόνας ζωής και αλήθειας. Ο θάνατος δεν είναι προϊόν συνεπώς αμαρτήματος ή πτώσης και η πολιτική ανισότητα, επιπλέον, είναι εντελώς αστήρικτη.
Με τον Rousseau η Δύση ξαναβρίσκει την θεμελιώδη χριστιανική θέση πως η φύση ανθρώπου και κόσμου είναι έργο του Θεού αγαθό - μόνο που ξαναβρίσκει τη θέση αυτή ως εναντίωση στην επίσημη εκκλησιαστική διδασκαλία, η οποία, είτε στην καλβινική Γενεύη όπου μεγάλωσε ο Rousseau είτε στη ρωμαιοκαθολική ή λουθηρανική υπόλοιπη Ευρώπη, θέλει συνήθως με αυγουστίνειο τρόπο τη φύση πεσμένη και διεστραμμένη. Οι Ευρωπαίοι, με τον Rousseau και στη συνέχεια με τον Διαφωτισμό, ξαναβρίσκουν λοιπόν μια θεμελιώδη πατερική θέση, αλλά ως διαμαρτυρία ενάντια στην Εκκλησία ή τη θεολογία της, διαμορφώνοντας μια ανθρωπολογία την οποία θεωρούν αθεϊστική (και η Εκκλησία επίσης την θεωρεί τέτοια), ενώ είναι χριστιανικότερη της εκκλησιαστικής. Το κακό δεν σταματά εδώ όμως. Χωρίς θεολογική αναφορά, η ανατίμηση αυτή της φύσης είδε μπροστά της ν' ανοίγεται ο θεωρητικός δρόμος του De Sade. Πράγματι ο τελευταίος δεν είναι παρά ένας βίαια αντιχριστιανός μαθητής του Rousseau, που αποκαλύπτει πως η φύση δεν διδάσκει μόνον την αρμονία αλλά και τη βία και τον φόνο. Η φυσική ζωή θα σήμαινε έτσι την δεξίωση και αυτών λοιπόν των «φυσικών» επιδόσεων, «πέρα απ' το καλό και το κακό», όπως θα ‘λέγε ο Nietzsche, ο οποίος αποτελεί και την κορύφωση του δρόμου που πήρε η Δύση με τον Rousseau, αντιπαλεύοντας τον Αυγουστίνο. Η φύση υπαγορεύει εν τέλει τη θέληση για δύναμη ως ύψιστο κριτήριο ζωής έχω δείξει σε παλαιότερο βιβλίο μου (π. Ν. Λ., Η Κλειστή Πνευματικότητα και το Νόημα του Εαυτού. Ο Μυστικισμός της ισχύος και η αλήθεια φύσεως και προσώπου, β΄ έκδ., Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 1999) πως με τον τρόπο αυτό ο Nietzsche όχι μόνον δεν απομακρύνεται από τον Αυγουστίνο, αλλά υιοθετεί το βαθύτερο σχήμα σκέψης του τελευταίου: στη θέση της πεσμένης φύσης, που στον Αυγουστίνο κυριαρχείται απ' την αθάνατη και πνευματική ψυχή, τίθεται τώρα όλη αυτή η ανυπόστατη «πνευματικότητα», κυριαρχούμενη απ' τα ζωτικά φυσικά ένστικτα.
VI Αυτή είναι εν συντομία η πνευματική ατμόσφαιρα μέσα στην οποία γεννιέται ο νεώτερος θεωρητικός προβληματισμός περί του κακού στο χώρο της Γενετικής. Στα νεώτερα χρόνια η ανάπτυξη της ψυχολογίας και της κοινωνιολογίας προχώρησαν σημαντικά περισσότερο όλη αυτή την ορθολογική αναζήτηση του αιτίου του κακού μέσα στα όρια τα ίδια της ανθρώπινης φύσης και ποτέ έξω της. Ακολουθεί η αποδοχή του κακού ως στοιχείου της φύσης με την κατάλληλη «επιστημονική εξήγηση», ή τουλάχιστον η μερική απενοχοποίησή του. Απ' την πλήρη εξουδένωση της φύσης ως την υπό όρους αποδοχή της όμως το οντολογικό σκηνικό παραμένει αμετάβλητο: καμιά ουσιαστική προοπτική δεν υφίσταται για την ελευθερία ως δυνατότητα μεταμόρφωσης αυτής της φύσης και όχι απλώς ως αποδοχής ή απόρριψης της.
Θέλω στο σημείο αυτό να εξετάσουμε σύντομα τρία πρόσφατα βιβλία τα οποία θέτουν το πρόβλημα του κακού στην προοπτική της Γενετικής του εξήγησης. Το πρώτο απ' αυτά είναι το βιβλίο του Robert Wright, The Moral Animal (1994). Στο βιβλίο του ο Wright θέτει υπό συζήτηση αυτό που αποκαλεί «ψυχολογία της εξέλιξης» με βιολογικούς όρους: τα πάντα εξηγούνται ως προερχόμενα από μια επιθυμία επιβίωσης των ανθρώπων που προσδιορίζεται ούτως ή άλλως από τη φυσική επιλογή. Συνεπώς, ελάχιστη γενετική βάση έχει η διάκριση καλού και κακού, ηθικού ή μη ηθικού: όσον αφορά στη σεξουαλική συμπεριφορά των γυναικών, λόγου χάρη, «συγκρατημένες» και πιο «ηθικές» είναι απλώς οι πιο σίγουρες για τον εαυτό τους, ενώ επιθετικές οι πιο ανασφαλείς. Ο στόχος όμως παραμένει ο ίδιος. Για όλες τις συμπεριφορές ισχύει το ίδιο. Η ηθικότητα έρχεται σε αντίθεση στην πραγματικότητα με την εξελικτική λογική, η οποία προσδιορίζεται αποτελεσματικά απ' τα γονίδια και το περιβάλλον. Αν ήμασταν σε θέση να το αποδεχθούμε αυτό, ισχυρίζεται ο συγγραφέας, θα διαθέταμε πολλή περισσότερη ανοχή και συγχωρητικότητα προς αλλήλους. Βεβαίως κάθε είδους αλτρουισμός ή ανιδιοτέλεια θα έπρεπε επίσης ν' αποδοθεί σε γενετικά προσδιορισμένη ανώτερη εξελικτική ιδιοτέλεια.
Το δεύτερο βιβλίο που θα εξετάσουμε είναι αυτό του Lyall Watson, Dark Nature : a Natural History of Evil (1996). Ο Watson υποστηρίζει πως η φύση είναι βαθύτατα μη ηθική, βρίσκεται πέραν του καλού και του κακού. Αυτό ακριβώς διαφαίνεται μέσα στον κόσμο των γονιδίων, τα οποία απλώς κάνουν οτιδήποτε για επιβίωση, ακολουθώντας κυρίως τις εξής μεθόδους:
 1) Είναι εχθρικά προς τους ξένους,
 2) Φιλικά προς τους φίλους και
 3) Εξαπατούν όσο είναι δυνατόν.
 Όλη η ανθρώπινη συμπεριφορά κτίζεται στην πραγματικότητα με βάση τις αρχές αυτές, ισχυρίζεται ο συγγραφέας, αν και υπάρχουν και άλλες, μη εμφανώς βιολογικές αρχές, όπως ο αλτρουισμός, το μαρτύριο, η ασκητικότητα, οι οποίες δρουν και αυτές όμως με βουλητικούς κατά βάση σκοπούς, επιτρέποντας μια μικρή απλώς ανάδυση απ' το πέλαγος της φυσικής επιλογής, μια μικρή μα ουσιώδη διαφορά του ανθρώπου απ' τα ζώα.
Τελευταίο είναι το βιβλίο του Β. Appleyard, In Brave New Worlds. Staying Human in the Genetic Future (1998). Στο βιβλίο του αυτό ο συγγραφέας αναμετράται μ' αυτό που αποκαλεί «γονοκεντρισμό» (genocentrism) και τολμά να θέσει το ερώτημα της ανθρώπινης ελευθερίας και ευθύνης αν τα πάντα σχεδόν στη συμπεριφορά προσδιορίζονται από γονίδια. Το πραγματικό ασυνείδητο, σημειώνει, έχει να κάνει μ' αυτήν την κρυφή εσώτερη δράση των γονιδίων εντός μας, τα οποία ακολουθούν τους δικούς τους βιολογικούς δρόμους, άσχετα προς τα ήθη και τις συνειδητές μας δήθεν επιλογές. Ο Appleyard θρηνεί για την πιθανότητα μιας πλήρους επικράτησης του «γονοκεντρισμού», πράγμα που θα επέτρεπε σαφώς ολοκληρωτικές λύσεις στο μέλλον, αλλά ταυτόχρονα δεν έχει να αντιπαραθέσει τίποτε σ' αυτόν.
VII Είναι φανερό πως μια σειρά οντολογικών και κυρίως θεολογικών ερωτημάτων εγείρονται πλέον ακόμη. Η Δύση βεβαίως παραπαίει ανάμεσα στην σύγχρονη πλήρη αποδοχή και την αρχαία της αυγουστίνεια και καλβινική πλήρη απόρριψη της φύσης, αλλά το ερώτημα στο οποίο η θεολογία δεν απαντά ακόμη είναι αυτό που αναφέρεται στην δυνατότητα μιας πραγματικής σχέσης της φύσης αυτής με τον άκτιστο Θεό
. Αν ο Θεός διαθέτει άκτιστες ενέργειες δρων ως πρόσωπο και αν ο άνθρωπος επίσης ως πρόσωπο μπορεί με τις δικές του ενέργειες να δεξιωθεί τον Θεό, τότε η φύση μεταμορφώνεται, χωρίς να χάνεται, εξαφανιζόμενης κάθε αναγκαστικής φυσικής νομοτέλειας.»
 Και σε άλλο σημείο ο π.Ν.Λουδοβίκος  (ειδικώς για το θέμα της Ελευθερίας) γράφει:
……Τι είναι όμως το πρόσωπο; Και τι είναι η ελευθερία; Υπάρχει μια βιοχημεία της ελευθερίας; (Αν υπάρχει, δεν υπάρχει ελευθερία...). Που εδράζεται το πρόσωπο ή η ελευθερία μέσα στον άνθρωπο; Στην ψυχή του; Και τι είναι η ψυχή, όταν μάλιστα η ελληνική πατερική παράδοση έχει απορρίψει κάθε μεταφυσική έννοια της ψυχής, θεωρώντας την κατ' ουσίαν υλική; Έχουμε ακόμη πάρα πολλά πράγματι να μάθουμε για τον άνθρωπο, ακριβώς διότι κατά την πατερική θεολογία ο άνθρωπος δεν είναι ένα δεδομένο ον αλλά ένα ον εν τω γίγνεσθαι, που δημιουργείται συνέχεια, και μόνον στα έσχατα θα μάθουμε τι τέλος πάντων είναι. Η μεγάλη συμβολή της Ορθόδοξης θεολογίας στην ανθρωπολογική αυτή απορία είναι ωστόσο πως μας έμαθε πως είναι αδύνατο να χωρίσουμε το περί ανθρώπου ερώτημα απ' το ερώτημα περί Θεού και πως μόνον η απάντηση σ' αυτό το τελευταίο προοιωνίζεται και την απάντηση στο πρώτο.

ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΤΗΣ ΒΟΥΛΗΣΕΩΣ ΚΑΙ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΕΠΙΘΕΤΙΚΟΤΗΤΑ.
 Γεννήθηκε το ερώτημα αν η ανθρώπινη επιθετικότητα είναι εγγενής στο άνθρωπο,ή όχι.Στη πρώτη περίπτωση η ευθύνη στον άνθρωπο θάταν ανύπαρκτη,-αφού   εγγενώς θα στερούνταν τη σχετική ελεύθερη βούληση,το αντίθετο στη δεύτερη.Είναι φανερό λοιπόν,ότι,το  κεφάλαιο αυτό ,υπηρετεί το προκείμενο πόνημα.
  -Το 1986 μια ομάδα είκοσι επιφανών επιστημόνων τής συμπεριφοράς, ψυχολόγων, νευροφυσιολόγων, ηθολόγων και άλλων από διάφορους κλάδους των φυσικών και κοινωνικών επιστημών, προερχομένων από δώδεκα χώρες συναντήθηκαν στη Σεβίλλη για να συζητήσουν  για το θέμα. Κατέληξαν στο συμπέρασμα πώς δεν υπάρχει επιστημονική βάση, στην άποψη,για το εγγενές στην ανθρώπινη φύση τής επιθετικότητας. Το συμπέρασμα αυτό υιοθετήθηκε από την  Αμερικανική Ψυχολογική Ενωση,(American Psychological Association), την Αμερικανική Ανθρωπολογική Ενωση (American Anthropological Association,)και από άλλες οργανώσεις.
Τα κυριώτερα σημεία τού συμπεράσματος αυτού είναι:
     Είναι επιστημονικώς εσφαλμένο, να υποστηρίζεται πώς κληρομομήσαμε  από τους προγόνους   μας τού ζωικού βασιλείου μας μια ροπή προς το πόλεμο. Ο πόλεμος είναι  ειδικό ανθρώπινο φαινόμενο και δεν εμφανίζεται σε άλλα ζώα. Ο πόλεμος είναι βιολογικώς δυνατός αλλά όχι αναπόφευκτος.
   Είναι επιστημονικώς εσφαλμένο να υποστηρίζεται ότι, ο πόλεμος ή οποιαδήποτε άλλη συμπεριφορά είναι γενετικώς προγραμματισμένη στον άνθρωπο.Με εξαίρεση σπάνιες παθογένειες, τα γονίδια δεν δημιουργούν άτομα με προδιάθεση προς την βία,ούτε και το αντίθετο.
    Είναι επιστημονικώς εσφαλμένο να υποστηρίζεται  ότι, στη πορεία τής ανθρώπινης εξέλιξης υπήρξε συσσώρευση επιθετικής συμπεριφοράς,περισσότερο από οποιαδήποτε άλλη συμπεριφορά. Στα είδη που έχουν επαρκώς μελετηθεί,παρατηρείται μια ικανότητα για συνεργασία και για την εκπλήρωση κοινωνικών λειτουργιών σχετικών,με την συγκρότηση των ομάδων των ειδών αυτών.
    Είναι επιστημονικώς εσφαλμένο, να υποστηρίζεται πώς ο άνθρωπος έχει ένα « βίαιο» εγκέφαλο.Εχουμε βεβαίως την κατάλληλη νευρική δομή να ενεργούμε βιαίως αλλά δεν υφίσταται τίποτε στην ανθρώπινη νευροφυσιολογία,πού να μας εξαναγκάζει προς αυτό.
   Είναι επιστημονικώς εσφαλμένο, να υποστηρίζεται πώς  ο πόλεμος προκαλείται εξ ενστίκτου ή από  άλλη παρόρμηση.Η τεχνολογία τού συγχρόνου πολέμου έχει υπεραναπτύξει χαρακτηριστικά  συνδεόμενα με τη βία,τόσο σε σχέση με την εκπαίδευση των υποψήφιων μαχητών,όσο και με την προετοιμασία τού πληθυσμού, για τον πόλεμο.
   Η ανθρωπότητα μπορεί να απελευθερωθεί από τα δεσμά τής βιολογικής απαισιοδοξίας.Η βία δεν ευρίσκεται ούτε στην εξελικτική μας κληρονομιά, ούτε στα γονίδιά μας.Το ίδιο είδος που επινόησε τον πόλεμο είναι ικανό να επινοήσει την ειρήνη.

   Η άποψη   που αποτυπώθηκε στη Σεβίλλη,τόσο παληότερα,όσο και σχετικώς πρόσφατα είχε και υποστηρικτές της και αρνητές.
Ετσι οι υποστηρικτές προέβαλαν:
 -Ότι, αναφορικώς με την σύνδεσή μας με τους προγόνους μας τού ζωικού βασιλείου πρέπει να είμαστε προσεκτικοί στο να αντλούμε απ΄αυτούς μαθήματα για να εξηγήσουμε τη συμπεριφορά μας,γιατί παρεμβάλλεται ο παράγοντας τού πολιτισμού και τής ικανότητάς  τής σκέψης μας.Oπως λέγει ο ανθρωπολόγος Ashley Montagu,η συγγένειά μας με τα άλλα ζώα δεν σημαίνει ,ότι, επειδή η συμπεριφορά τους φαίνεται συχνά να επηρεάζεται από τα ένστικτα ότι, αυτό πρέπει οπωσδήποτε να  συμβαίνει και με τον άνθρωπο.
 -Ότι,τα ζώα δεν  είναι τόσο επιθετικά όσο μερικοί  νομίζουν εκτός αν στην επιθετικότητα  περιλαμβάνεται και  ο «φόνος» με  σκοπό την ανεύρεση τροφής.Η οργανωμένη ομαδική επιθετικότητα, σπανίζει σε  είδη,και όπου  αυτή υπάρχει έχει σχέση με το περιβάλλον μέσα στο οποίο ευρίσκονται τα ζώα.Οι επιστήμονες ανεκάλυψαν,ότι, η μεταβολή τού περιβάλλοντος έχει μεγάλη  επίπτωση στα επίπεδα επιθετικότητας.Επί πλέον σε πολλά ζώα παρατηρείται μια τάση για συνεργασία.  Ο ασχοληθείς με την συμπεριφορά των ζώων John Paul Scott, καθηγητής Πανεπιστημίου, έγραφε «Όλα τα στοιχεία αποδεικνύουν ότι, η επιθετική συμπεριφορά  μεταξύ των ανωτέρων θηλαστικών συμπεριλαμβανομένου τού ανθρώπου,έχει την καταγωγή της σε εξωτερικά ερεθίσματα και ότι, δεν υπάρχει απόδειξη για αυθόρμητη εσωτερική παρόρμηση»

-Όταν μελετούμε την ανθρώπινη ιστορία συναντούμε μια εντυπωσιακή πραότητα επιθετικότητας αλλά κανένα λόγο για  να πιστέψουμε ότι, αυτή είναι εγγενής.

 Στην αντίθετη όχθη:
 -Ο Sigmund Freud και  ο Konrad Lorenz επίστευαν ότι, ο άνθρωπος έχει μέσα του  από τη φύση του και αυθορμήτως δεξαμενή επιθετικής ενέργειας που μπορεί να μειωθεί, με διάφορους τρόπους ,όπως με τον συναγωνισμό σε αθλήματα κλπ.
  -Γενικώς ,από ορισμένους υποστηρίζεται πως ο άνθρωπος δεν μπορεί να ξεφύγει από την κληρονομιά που μας έδωσαν σύμφωνα με την εξέλιξη,οι πρόγονοί μας,ότι, η ανθρώπινη ιστορία,είναι γεμάτη από πολέμους και ότι, ορισμένες περιοχές τού εγκεφάλου και ειδικές ορμόνες συνδέονται με την επιθετικότητα τού ανθρώπου και  γενικώς ότι, οι άνθρωποι είναι βίαια πλάσματα και ότι,η βία όπως και ο εγωισμός είναι συνυφασμένα με την ανθρώπινη φύση. 

 Μια άποψη δέχεται ότι, η συσσώρευση επιθετικής ενέργειας θα έπρεπε να οδηγήσει στην μείωση τής επιθετικότητας,άποψη που παραπέμπει στην κάθαρση τού Αριστοτέλη.(,Ετσι λ.χ.θα επιτυγχάναμε μια τέτοια μείωση παρακολουθώντας ένα τραγικό δραματικό θεατρικό έργο)
  Υπάρχει και εδώ, και η αντίθετη άποψη κατά την οποία  κάτι τέτοιο  θα αύξανε την επιθετικότητα,όπως υποστηρίζει και  ο ψυχολόγος Leonard Berkowitz.
-Σχετικές δημοσκοπήσεις,-που ασφαλώς δεν μπορούν να υποκαταστήσουν την ειδική επιστημονική γνώση-μεταξύ αμερικανών σπουδαστών απέδωσε ότι, ένα ποσοστό 60% δέχεται πώς ο άνθρωπος δεν πρόκειται να αλλάξει και ότι, θα υπάρχουν πάντοτε πόλεμοι.-
(Στο παράρτημα εκτίθεται λεπτομερώς το πρόβλημα και παρατίθενται αντιμαχόμενες απόψεις καθώς και σχετική βιβλιογραφία)

ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΤΗΣ ΒΟΥΛΗΣΕΩΣ & ΦΥΣΙΚΗ.
  Η ΙΣΧΥΣ ΤΩΝ ΦΥΣΙΩΝ ΝΟΜΩΝ-Η ΑΙΤΙΟΤΗΤΑ ( καθώς ένα Σύμπαν στο οποίο,ισχύουν οι φυσικοί νόμοι σε όλα τα επίπεδα –δηλαδή στον άβιο και έμβιο κόσμο-,  πλήρως,αιτιοκρατούμενο,  για μερικούς,είναι ασύμβατο με την ελευθερία βουλήσεως)
-Εχχει υποστηριχθεί πώς η αρχή της απροσδιοριστίας,εκτός από τις άλλες συνέπειες που ΄ρχει επιφέρερει(κατάργηση της αιτιοκρατούμενης  ειστήμημης,κατάρηγηση της διάκρισης μεταξύ παρατηρητή και παρατηρούμενου) αποτελεί  και την πληγή της ανθρώπινης ελεύθερης βολύλησης.(Bruce A.Schumm,ό.π.70)
ΣΤΟΝ ΑΒΙΟ ΚΟΣΜΟ
Γενικώς ως προς την ισχύ των φυσικών νόμων
-Ο Schrodinger  λέγει ότι,η  φύση, συμπεριφέρεται εντελώς διαφορετικώς, απ΄ό,τι παρατηρούμε  στα σωμάτια, έτσι ώστε  κανένα μοντέλο  που σχηματίζουμε  συμφώνως με την εμπειρία δεν είναι ακριβές ( Ετσι  φαίνεται αυθαίρετη ή άποψη ότι,καθώς οι άνθρωποι ζούμε στο Σύμπαν,η επιστημονική αιτιοκρατία  θα έπρεπε να ισχύει εξίσου και για τους ανθρώπους,αφού εδώ δεν έχουμε απλώς διαφορά επιπέδου αλλά εντελώς διαφορετική κατάσταση)Οι σημερινοί φυσικοί επιστήμονες,αναφερόμενοι στην κβαντομηχανική θέλουν αυτή να αμφισβητεί την ισχύ τής αιτιοκρατίας. Αναφερόμενος ειδικώτερα στην Κβαντομηχανική ο Schrodinger λέγει : « το τελικό και καθαρό και καθαρό εξαγόμενο είναι ότι, η κβαντομηχανική  δεν έχει καμία σχέση με το πρόβλημα της ελευθερίας τής βουλήσεως κι΄αν υπάρχει τέτοιο πρόβλημα τούτο δεν προάγεται ούτε κατ’ ελάχιστον  από τις τελευταίες εξελίξεις τής φυσικής» .Στο βιβλίο του «Η Φύση κλπ». (σελ.190) ως προς το εάν η σύγχρονη φυσική παρέχει επιχείρημα ή όχι,υπέρ τής ύπαρξης ελεύθερης βούλησης είναι σαφής.Δέχεται πώς η κβαντομηχανική δεν έχει καμμία σχέση  με το ζήτημα τής ελεύθερης βούλησης (όμως όπως γράφουμε και πειό πάνω  ο συγγρααφέας δεν έχει ξεκάθαρη θέση.)
-Ο Hume, λέγει ότι,δεν είναι δυνατόν να υπάρχει  στην φύση, αιτιοκρατία(:   «Δεν είναι αποδεκτό ότι, στην φύση ισχύει παντού η αιτιοκρατία  και ότι, αυτή ισχύει και σε  ορισμένα φαινόμενα που καταγράφει η παραψυχολογία  και στην ανθρώπινη βούληση ελευθερία.- »)
-Ο Paul Davies,αναφερόμενος στην καθολική ισχύ των φυσικών νόμων,σημειώνει ότι,ορισμένες θεωρίες αφήνουν ανοικτό  το ενδεχόμενο ενός σύμπαντος –ψηφιδωτού,όπου κάθε ψηφίδα έχει τους δικούς της νόμους.Ανεξάρτητα από την παρατήρηση αυτή,πρέπει να γίνει δεκτό ότι, η σύγχρονη φυσική δεν  έχει την βεβαιότητα, για  την ισχύ των και το αμετάβλητο των νόμων,στο χώρο και τον χρόνο.
-Ο Lawrence M.Krauss(ό.π.σελ.164),αναφερόμενος στην περίπτωση ενός πληθωριστικού σύμπαντος,λέγει « Επειδή ο σχηματισμός των κβαντικών καταστάσεων  των πεδίων θα διαφέρει σε κάθε  τέτοια περιοχή,ο χαρακτήρας των θεμελιωδών νόμων της φυσικής, σε κάθε περιοχή-σύμπαν μπορεί να δείχνει διαφορετικός»
- Και γενικώς στον τομέα τής φυσικής, έχει γίνει δεκτό,ότι,δεν είναι επιτρεπτή η μεταφορά απόψεων που ισχύουν σ΄ένα τομέα   και σ΄ένα επίπεδο, σε άλλο.Ο Heisenberg, έλεγε σχετικώς,ότι, οι φυσικοί νόμοι που μπορεί να ισχύουν σε μια περιοχή, δεν μπορεί να ισχύουν σε  άλλο επίπεδο εμπειρίας,..Λ.χ. άλλοι νόμοι ισχύουν στον μακρόκοσμο και άλλοι στον μικρόκοσμο.Αν υποτεθεί ότι, στον πρώτο ισχύει η αιτιοκρατία και η βεβαιότητα,(και αυτό με  επιφυλάξεις) στον δεύτερο  υποστηρίζεται ότι, ισχύει η πιθανοκρατία κι η στατιστική βεβαιότητα -
 Ειδικώτερα ως προς την αιτιότητα
 Α.Γενικώς
 Ορισμένες επισημάνσεις είναι αναγκαίες,γιατί εκτός άλλων  αφορούν τον τρόπο σκέψεως και τις προεκτάσεις στις οποίες μάς οδηγεί η εμπειρία.
- Η λογική είναι σύνολο  κανόνων, που δεν  μπορούν να μάς αποκαλύψουν την πραγματικότητα. Ασφαλώς και έχουν οι κανόνες αυτοί, βοηθήσει τον άνθρωπο σε λαμπρά επιτεύγματα,ασφαλώς και είναι απαραίτητοι στην προσπάθειά μας,να ικανοποιήσουμε ανάγκες,αλλά δεν  έχουν  ισχύ σε όλα τα επίπεδα σκέψεως  δράσεως και συμπεριφοράς .
 -Η Λογική ξεκινά από αξιωματικές αφετηρίες Ακόμη και στα μαθηματικά,όπου θάπρεπε ένα μαθηματικό συμπέρασμα να προβάλλει ως απολύτως τυπικώς ορθό  ,αν στηρίζεται σε αξιωματικές και εδώ αφετηρίες, υπάρχουν αμφιβολίες,τις οποίες ο  Godel ,ο μεγαλύτερος για πολλούς λογικολόγος,μετά τον Αριστοτέλη, εντόπισε.
  -Επί πλέον:Η δίτιμη λογική τού Αριστοτέλη,    σε  μερικούς τομείς τής φυσικής,δεν εφαρμόζεται,δεν ισχύει...Σήμερα  γίνεται δεκτή στους τομείς αυτούς, η πολύτιμη  λογική.
-Ο Κ.Καστοριάδης( ό.π.238) γράφει πώς το γεγονός τής Δημιουργίας δεν έχει τίποτε να κάνει με την έριδα που αφορά τον ντετερμινισμό.
.- Η αιτιότητα συνδέεται με την έννοια τού φυσικού νόμου.Αλλά ο φυσικός νόμος   είναι μια συνοπτική περιγραφή φαινομένων. Από την αφετηρία αυτή, καταλήγει κανείς ότι,μπορεί(όπως πάνω γράφεται) να  μεταβληθεί,όταν τούτο επιβάλλει η εμφάνιση νέων φαινομένων. Δεν διεκδικεί  ούτε λογική αναγκαιότητα ούτε το αμετάβλητο. Το ότι, μια πέτρα που θα  αφήσει κανείς  από τον τελευταίο όροφο τής πολυκατοικίας του,αντί να κατευθυνθεί προς το έδαφος θα πάρει αντίθετη κατεύθυνση, δεν είναι παράλογο, είναι   απλώς (με τα σημερινά δεδομένα) αφύσικο.
-Συνδέεται καταρχήν με την έννοια τού χρόνου.
-Ο John Earman, αμερικανός φιλόσοφος ,επίτιμος καθηγητής στο Τμήμα Ιστορίας και Φιλοσοφίας  ,στο Πανεπιστήμιο του Pittsburgh. γράφει  ( εν  ό.π. «Εισαγωγή στην φιλοσοφία κλπ». σελ.320 επ.) «Το να ξεκινήσει η επιστημονική έρευνα  με βάση την άποψη  ότι, οι διαφορές στην μεταγενέστερη εξέλιξη ενός συστήματος, δεν χρειάζεται  να οφείλονται σε διαφορές τής προγενέστερης ιστορίας τους,θα αποτελούσε κίνηση επιστημονικής απελπισίας..»
 -Ο Αριστοτέλης θεωρεί την αιτιότητα  θεμέλιο τής γνώσης.( « Τότε επιστάμεθα  όταν την αιτίαν ειδώμεν». ) Ο Wundt  τοποθετεί την αρχή τής αιτιότητας στην έννοια τής ουσίας και ως σύνδεση τού είναι με το γίγεσθαι,λέγοντας ότι, με τον τρόπο αυτό αίρεται η αντίθεση τού είναι προς το γίγνεσθαι. Επομένως κατ΄αυτόν με τον τρόπο αυτό, είναι και γίγνεσθαι εμφανίζονται ως συμπληρωματικοί προσδιορισμοί,  τής ίδιας έννοιας  που αφορά την ουσία.Ο Leibniz λέγει  ότι ,« δεν συμβαίνει τίποτε χωρίς ένα επαρκή λόγο αναφορικώς με το γιατί πρέπει να γίνει αυτό και όχι κάτι άλλο…….Η γόνιμη επιστημονική  έρευνα  προάγεται
-Αναφέρθηκε ήδη,ότι μερικοί θέλησαν να στηρίξουν το αυτεξούσιο στην σύγχρονη φυσική  και ειδικότερα στην κβαντομηχανική. Δηλαδή γύρω από τον ντετερμινισμό παρουσιάζεται ένα πρόβλημα  με επίκεντρο τα σύγχρονα πορίσματα τής  κβαντομηχανικής Συγκεκριμένα, σε ατομικό επίπεδο, τα στοιχεία που περιγράφουν τις κινήσεις σωματιδίων μπορούν μόνο να υπολογιστούν πιθανοκρατικά(είναι για παράδειγμα δυνατό να προβλέψουμε την θέση ενός σωματιδίου αλλά όχι και την ταχύτητά του ταυτόχρονα).  Υποστηρίζεται ότι, αυτό   σημαίνει πως το σύμπαν δεν μπορεί να προβλεφθεί απόλυτα (ακόμα και αν ήταν δυνατό να έχουμε όλα τα στοιχεία του παρελθόντος και την ικανότητα να τα αναλύσουμε ακριβώς). Αυτό το πόρισμα δεν αναφέρεται απλά στην ανικανότητα του ανθρώπου να παρατηρήσει συγκεκριμένα φαινόμενα αλλά σε συγκεκριμένη ιδιότητα της Φύσης εκφρασμένη από την Αρχή της απροσδιοριστίας, η οποία έχει παρατηρηθεί πειραματικά. Ο λόγος που δεν βλέπουμε αυτή την αβεβαιότητα στην καθημερινότητα είναι ότι εμφανίζεται σε πολύ μικρή κλίμακα και γίνεται κυρίως εμφανής στον μικρόκοσμο. Άρα το «σκληρό» ντετερμινιστικό μοντέλο δεν εφαρμόζεται παρά μόνο εάν θεωρήσουμε την πιθανολογική αβεβαιότητα μέρος τής ντετερμινιστικής εικόνας για το σύμπαν. Σε αυτή την περίπτωση όμως, η ιδέα πως το σύμπαν δρα «όπως θα δρούσε ούτως ή άλλως» δεν ισχύει. Στην υποθετική περίπτωση που η ιστορία - ή μέρος τής ιστορίας - θα επαναλαμβανόταν, η κβαντική αβεβαιότητα θα δημιουργούσε μια διαφορετική εκδοχή της ιστορίας.
-Μοντέλα που προσπαθούν να ικανοποιήσουν την ντετερμινιστική εικόνα μιλάνε συχνά για μια κρυμμένη μεταβλητή η οποία θεωρητικά θα δώσει στην κβαντική μηχανική αυτό που της λείπει και θα την ξανακάνει ντετερμινιστική. Πολλά μοντέλα έχουν προταθεί αλλά συνήθως αποδεικνύονται ανεφάρμοστα πειραματικά. Ανάμεσά τους και εκείνα που προτείνουν πως οι κβαντικές κυματοσυναρτήσεις που αναπαριστούν όλα τα στοιχεία που αποτελούν ένα σύστημα υπό παρατήρηση) εκφράζουν τον ντετερμινισμό μιας και εμπεριέχουν την πληροφορία που αφορά πιθανότητες που σχετίζονται με το σύστημα. Η ιδέα όμως αυτή δεν είναι εύκολο να χαρακτηριστεί απόλυτα ντετερμινιστική ή τουλάχιστον «σκληρά» ντετερμινιστική: στην χαρακτηριστική περίπτωση της κυματοσυνάρτησης που εκφράζει όλη την Ύπαρξη, η «μεγάλη συνάρτηση» θα περιέχει και την πιθανότητα για εναλλακτικά σύμπαντα μετά το big bang αλλά και την πιθανότητα η γη ή ο γαλαξίας να μην υπήρχαν καν.
 -Επιστήμονες που αμφισβήτησαν την πιθανολογική εικόνα για το σύμπαν προσπαθώντας να κρατήσουν την μέχρι τότε ντετερμινιστική (και αναζήτησαν την « κρυμμένη μεταβλητή») ήταν πολλοί. Ανάμεσά τους και ο Einstein  δεν δέχονταν την απροσδιοριστία,μάταια όμως προσπάθησε να εξαλείψει το στοιχείο αυτό. (Hubert Reeves,226).Αφιέρωσε μεγάλο μέρος τού τέλους τής ζωής του προσπαθώντας να βρει την σύνδεση μεταξύ θεωρίας τής σχετικότητας και κβαντομηχανικής προς ικανοποίηση τού ντετερμινιστικού μοντέλου.Μάλιστα είπε «O Θεός δεν παίζει ζάρια με το Σύμπαν.»( God does not play dice with the Universe).  Μέχρι τον θάνατό του, υπεστήριζε ότι, μόνο ορισμένες από τις μεταβλητές που προσδιορίζουν την κατάσταση ενός συστήματος μας είναι προσιτές.Κατ΄αυτόν μερικές είναι κρυμμένες και αυτή η άγνοια μας δημιουργεί την έννοια τού τυχαίου όπως όμως παρατηρεί ο Ivar Ekeland(Το σπασμένο κλπ.56) η θεωρία αυτή για την ύπαρξη κρυφών μεταβλητών δεν είχε μέχρι την παραμικρη επβεβίωση.( Η θεωρία τής κβαντικης βαρύτητας βρόχων για την οποα΄δεν υπάρχει πειραματική επαλήθευση- -προσπαθεί να συνδυάσει τις δύο θεωρίες ,.δέχεται ότι ο χρόνος δεν είναι  συνεχής,δεν είναι απείρως διαιρετώς,αλλά απαρτίζεται από κόκκους ή «άτομα χώρου» πού δεν βρίσκονται πουθενά γιατί είναι ό ίδιος ο χώρος. Η θεωρία αυτή, δεν δέχεται  την ιδέα ενός  στοιχειώδους και  αρχέγονου χρόνου,.η αλλαγή είναι πανταχού παρούσα,κάθε διαδικασία χορεύει  ανεξάρτητα από τις γειτονικές στον δικό της ρυθμό… Σχετικώς  με τις μαύρες  τρύπες,δέχεται ότι  υ΄ληυ των άστρων [ου καταρρέουν βυθίζεται προς τα μέσα,η ύλη γίνεται όλο  και πυκνώτερη,ώσπου η κβαντική  μηχανική  να ασκήσει μια αντίθετη αντισταθμιστική πίεση….Αυτό το τελικό στάδιο  είναι  γνωστό ως άστρο Πλάνκ….Αν ο Ηλίος σχημάτιζε μια μαύρη τρύπα,,ολόκληρη η ύλη του, θα  ήταν συμπυκνωμένη στον χώρο ενός ατόμου,θα αποτελούσε ,ένα  άστρο Πλάνκ,που δεν θα ήταν σταθερό,γιατί μόλις  συμπιεστεί στο  μέγιστο,αναπηδά και αρχίζει να  επεκτείνεται και πάλι Κατά την θεωρία των βρόχων  πριν από το Big Bang  υπήρχε το  Big Bounce(αναπήδηση) δηλαδή ο κόσμος μπορεί να γεννήθηκε  από ένα προηγούμενο Σύμπαν, που συρρικνώθηκε από το ίδιο το βάρος του,συμπιέστηκε και αναπήδησεαπό μια προηγούμενη φάση  χωρίς χρόνο η χώρο.)
-O  Θανάσης Πρωτόπαπας ,καθηγητής γνωσιακής επιστήμης αποσυνδέεει την ελευθερία τής βουλήσεως από την αναιτιοκρατία.Ετσι ,σε σχετική του ομιλία λέγει μεταξύ άλλων.
«Ελευθερία της βούλησης έχω όταν επαφίεται σε εμένα να επιλέξω μεταξύ τυχόν εναλλακτικών πράξεων. Όταν η απαρχή των πράξεων βρίσκεται εντός του υποκει μένου, δηλαδή μέσα μου…….. Δυστυχώς ο ορισμός αυτός είναι εντελώς ακατάλ ληλος για να οδηγήσει σε οποιαδήποτε πρόοδο στη γνώση μας για το ζήτημα, διότι αφήνει ασαφείς και ακαθόριστους όλους τους όρους που τον απαρτίζουν. Τι είναι «πράξη», «απόφαση», «έλεγχος» -¬και, κυρίως, τι είναι «υποκείμενο», τι είναι το «εγώ» και το «μου»; Και τι σημαίνει να είναι μια απαρχή εντός του υποκειμέ νου;…..Οι όροι αυτοί είναι όροι νοητικής περιγραφής. Όταν επιλυθούν, στο απώτερο μέλλον, από τους μελετητές του νου, τότε ίσως αποκτήσουμε μια σαφή εικόνα για το τι εννοούμε όταν λέμε ελεύθερη βούληση. Μέχρι τότε, βρισκόμαστε στο δυϊστικό σκοτάδι…… Η ιδέα της ελεύθερης βούλησης είναι άρρηκτα συνδε δεμένη με την ιδέα του ατόμου ως αυτόνομου δράστη. Είναι επίσης άρρηκτα συνδεδεμένη με την ιδέα του νου ως αυτόνομου πεδίου ύπαρξης και λειτουργίας, καθώς και με την ιδέα της ατομικής υπευθυνότητας μέσα σε ένα κοινωνικό πλαίσιο………….Τι θεωρητικά εργαλεία και προσεγγίσεις έχουμε σήμερα για τη μελέτη του νου; Η γνωσιακή επιστήμη, που δηλώνει ότι, έχει ως αντικείμενο τη μελέτη του νου, ξεκινά από τη θεμελιώδη παραδοχή ότι «ο νους είναι μια μηχανή». Αυτό σημαίνει ότι, ο νους επιδέχεται περιγραφή και εξήγηση σα να είναι ένα προβλέψιμο μηχανιστικό σύστημα. Ειδικότερα, η γνωσιακή επιστήμη λειτουργεί μέσα στο πλαίσιο του υλιστικού μονισμού. Θεωρούμε ότι, στη φύση υπάρχει μόνο ένα είδος ουσίας και αυτό είναι υλικό. Ειδικότερα, ασπαζόμαστε τη φυσικοκρατία. ………. Αυτή η βασική αρχή είναι αδιαπραγμάτευτη, όχι διότι απέδειξε κανείς ότι, είναι σωστή, αλλά διότι από κάπου πρέπει να ξεκινήσουμε …….Η βασική θέση που θα υποστηρίξω στη συνέχεια είναι ότι η φυσικοκρατία δεν συνεπάγεται ότι, όλες οι εξηγήσεις πρέπει να γίνουν με όρους φυσικής………θέλω να θυμίσω ότι το πρόβλημα δεν έχει να κάνει με την αιτιοκρατία του σύμπαντος. ………. η αναιτιοκρατία δεν αποτελεί λύση, διότι ελευθερία δεν σημαίνει τυχαιότητα. ……….η αναιτιοκρατία δεν λύνει κανένα από τα προβλήματά μας για την ελευθερία της βούλησης, είναι τελικά αδιάφορο αν το σύμπαν μας είναι πλήρως προκαθορισμένο ή εμπεριέχει κάποια τυχαιότητα…  είναι άλλο πράγμα να αναγνωρίζουμε πως όλα τα πράγματα στη φύση λειτουργούν με βάση τους νόμους της φυσικής, και άλλο να θεωρούμε ότι μπορούμε να περιγράψουμε τα πάντα με όρους φυσικής……..βούληση, ελεύθερη ή όχι, είναι μια νοητική περιγραφή, και ορίζεται στο νοητικό επίπεδο, όχι στο φυσικό.
Στη μεταφυσική θέση της φυσικοκρατίας έχουμε προσθέσει  υποθέσεις.
1.-πρώτη θεμελιώδη υπόθεση εργασίας για τη μελέτη μας, δηλαδή ότι ο νους είναι μια μηχανή. Στη συνέχεια θα προσθέσουμε μία ακόμα παραδοχή:
2.-ότι, ο νους είναι λειτουργία του εγκεφάλου. Ή, αν προτιμάτε, θεωρούμε ότι, όλες οι νοητικές διεργασίες, όλα τα ψυχονοητικά φαινόμενα αποτελούν μέρος, είδος, όψη ή έκφανση της λειτουργίας του νευρικού συστήματος, με κάποιον τρόπο που ακόμα δεν γνωρίζουμε. Η θέση αυτή είναι μάλλον πόρισμα της φυσικοκρατίας, καθώς δεν φαίνεται να υπάρχει τίποτα φυσικό έξω από το νευρικό σύστημα το οποίο να μπορεί να παίξει το ρόλο του νου. Στα πλαίσια της διεπιστημονικής ενότητας, που για μένα είναι πρωταρχικής σημασίας, αυτό το μικρό σύνολο παραδοχών είναι το ελάχιστο δυνατό με το οποίο μπορούμε να εργαστούμε πάνω στα ζητήματα του νου………το πρόβλημα της νοητικής περιγραφής της βούλησης δεν είναι άλλο από το πρόβλημα της νοητικής περιγραφής της υποκειμενικότητας, δηλαδή της συνείδησης. Και το πρόβλημα της συνείδησης, στα πλαίσια του μονισμού που είπαμε προηγουμένως, ανάγεται στο πρόβλημα της περιγραφής, σε νοητικό επίπεδο, ενός υποκειμένου……. Από τη στιγμή που η βούληση αναγνωρίζεται ως μία νοητική κατάσταση, επιδεχόμενη περιγραφή στο νοητικό επίπεδο όπως και όλες οι άλλες, είναι πλέον εφικτό, μέσα στο ίδιο πλαίσιο, να εξεταστεί και η έννοια της ελευθερίας της………. ένα υποκείμενο έχει ελεύθερη βούληση όταν «η πηγή ή απαρχή των πράξεων βρίσκεται εντός του υποκειμένου», όταν «επαφίεται στο ίδιο το υποκείμενο να αποφασίσει», και «ελέγχει τις πράξεις και τις αποφάσεις του χωρίς εξωτερικούς καταναγκασμούς»…….. θα θεωρήσω ότι το σύμπαν είναι απόλυτα αιτιοκρατικό.
Θα υιοθετήσω τη θέση του σκληρού ντετερμινισμού, παρότι είναι άγνωστο και αδιάφορο αν είναι σωστή ή όχι, επειδή διαισθητικά έχουμε την εντύπωση ότι η επιλογή αυτή είναι αντίθετη με την ιδέα της ελεύθερης βούλησης……. μπορούμε να διακρίνουμε  την περίπτωση που κάποιος νομίζει ότι δρα ελεύθερα, αλλά βρίσκεται κάτω από την επήρεια εξωγενών περιορισμών, για παράδειγμα ψυχοτρόπων φαρμά κων……..Πώς μπορούμε να τιμωρήσουμε κάποιον για μια πράξη που ήταν προκαθο ρισμένη; Η πιο εύκολη απάντηση είναι ότι η προκαθορισμένη πράξη οδηγεί σε προκαθορισμένη τιμωρία. Εάν ο εγκληματίας είναι αιτιοκρατικά υποχρεωμένος να εγκληματήσει, τότε ο δικαστής είναι αιτιοκρατικά υποχρεωμένος να τον τιμωρήσει. Θα πρέπει να εφαρμόσουμε με συνέπεια το ίδιο σκεπτικό και στις δύο πλευρές. Εάν αναγνωρίζουμε ηθική ευθύνη στον εγκληματία, τότε νοείται το ηθικό δίλημμα του δικαστή που καλείται να τον τιμωρήσει. Αυτή είναι η κλασική προσέγγιση, που λειτουργεί μια χαρά για τις κοινωνικές μας αλληλεπιδράσεις, και δεν υπάρχει λόγος να την αλλάξουμε. Αν όμως την αλλάξουμε, και θεωρήσουμε ότι, ο εγκληματίας δεν έχει ηθική ευθύνη διότι οι εγκληματικές πράξεις του ήταν προκαθορισμένες, τότε θα πρέπει να θεωρήσουμε για τον ίδιο λόγο και ότι, ο δικαστής δεν πρέπει έχει ηθικό δίλημμα, διότι η ετυμηγορία είναι επίσης προκαθορισμένη και δεν αποτελεί ελεύθερη επιλογή του…….
Συνοψίζοντας, Λοιπόν, πώς θα συγκεράσουμε τελικά τη φυσική αιτιοκρατία με την υποκειμενική ελευθερία; Αν βοηθάει, μπορούμε να σκεφτούμε ως εξής: Αντί να λέμε ότι, η φυσική αιτιότητα έδρασε ώστε να με ωθήσει να σκοτώσω κάποιον, μπορούμε να λέμε ότι, η φυσική αιτιότητα έδρασε ώστε να γίνω παλιοχαρακτήρας και να επιλέξω ελεύθερα να σκοτώσω κάποιον.»

Αλλά πέρα  από τα παραπάνω.
(ακόμη και αν ίσχυε  η αιτιοκρατία,τούτο δεν αποκλείει την ελευθερία της βουλήσεως)

Σαφέστερα.-
Εχει υποστηριχθεί παλαιότερα,ότι,ο ντετερμινισμός αποκλείει την ελευθερία τής βουλήσεως  ενώ το αντίθετο ισχύει για την απροσδιοριστία.
-Η άποψη αυτή αμφισβητείται.
  -Ο  John Earman γράφει :( εν «Εισαγωγή κλπ.»σελ.357επ) «Μια άλλη μία όμως σεβαστή παράδοση που θα μπορούσε να ονομασθεί υπερσυμβιβατότητα – supercompatibilism  ή ισχυρή απροσδιοριστία υποστηρίζει όχι μόνον ότι, ο ντετερμινισμός είναι συμβατός με την ελευθερία τής βουλήσεως,αλλά και ότι,  στην ουσία αποτελεί προαπαιτούμενο  για την ελευθερία τής βουλήσεως ή αλλιώς ,για να διατηρηθεί μια παραλληλία  στην διατύπωση αν  ισχύει η απροσδιοριστία, τότε δεν υπάρχει ελευθερία τής βουλήσεως, Εφόσον όμως πρέπει να ισχύει είτε ο ντετερμινισμός είτε η απροσδιοριστία, η μόνη λύση που συμβιβάζεται και με τα δύο  είναι η ανυπαρξία τής ελευθερίας της βουλήσεως……….Φαίνεται ότι, η  απόπειρα να τοποθετήσουμε το ανθρώπινο υποκείμενο μέσα στη φύση είτε αποτυγχάνει μ΄ένα τρόπο που αντανακλά ένα περιορισμό  ως προς αυτά που μπορεί να μας πεί η επιστήμη για τους εαυτούς μας,είτε επιτυγχάνει με κόστος την υπονόμευση τής αγαπημένης σε μάς ιδέας τής ελευθερίας τής βουλήσεως..»
-Το ότι, η αιτιοκρατία δεν αποκλείει την ελευθερία τής βουλήσεως, δέχεται,μεταξύ άλλων , και ο Bruce Waller, καθηγητής φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο  τής Πολιτείας Youngstown .Στο βιβλίο του «Αποκαταστατική  Ελεύθερη βούληση»(: « Restorative Free Will,»)  δέχεται ότι, ελεύθερη βούληση και ντετερμινισμός,δεν βρίσκονται σε αντίθεση ,αλλά απλώς περιγράφουν την συμπεριφορά μας σε διαφορετικά επίπεδα.

 Η Μέση οδός
Ο νευροεπιστήμονας Jay Lombard ακολουθεί μια μέση οδό.Γράφει(ό.π. 151 επ.) : «  Δεν είναι τα πάντα ελεύθερη βούληση ούτε ντετερμινισμός.Και τα δύο είναι εξίσου αληθινά….Είμαστε προκαθορισμένοι αλλά είμαστε και ελεύθεροι.Είμαστε  προκαθορισμένοι κυρίως υπό βιολογικούς όρους.Είμαστε  όμως ελεύθεροι  κυρίως υπό την έννοια της συνείδησης…(τούτο) δεν είναι αντίφαση.Καλύτερα να την εκλάβουμε ως παράδοξο. Η επιστήμη πασχίζει να  κατανοήσει τα μυστήρια της ζωής μέσα από τον εμπειρισμό.,την αιτιοκρατία και τη λογική.…..οι νόμοι αυτοί που φαίνονται αδιάψευστοι….είναι εύκολο να υποστούν ρωγμές….η σχετικότητα,η μη τοπικότητα,η αιτιοκρατία  και η αρχή αβεβαιότητας, συνέβαλαν στο να προσεγγίσουμε το Σύμπαν μέσα από το παράδοξο…»


Ως προς την εντροπία
-Ο Hubert Reeves  γράφει ( Μαλικόρν 108)  η ζωή δεν είναι καταδικασμένη να εξαφανισθεί,  χάρις στον θεμελιακό νόμο τής βαρύτητας,όπως παίζεται από τα άστρα,που με τις κατακρημνίσεις οδηγούν το Σύμπαν στην προοδευτική εγκατάλειψη τής αρχικής ισοθερμίας . Η ζωή εμφανίζεται  σε συστήματα  που ανταλλάσσουν συνεχώς θερμότητα με το περιβάλλον. Συνεχίζει δε( «Η ώρα τής μέθης» σελ.95) :  «η Γή δέχεται κίτρινα φωτόνια  από τον Ηλιο και αποβάλλει 20 φορές  περισσότερα υπέρυθρα  φωτόνια, μια που η ηλιακή επιφάνεια είναι 20 φορές θερμότερη  από την γήινη(6.000/300 βαθμοί Κέλβιν)  αφού ένα κίτρινο φωτόνιο μεταφέρει 20 φορές περισσότερη ενέργεια  από ένα υπέρυθρο.Η Γή δηλαδή μετατρέπει  σε θερμότητα  την ενέργεια και την στέλνει στο διάστημα.Ετσι η Γή  εκπέμπει εντροπία στο Σύμπαν.Με την αποστελλόμενη εντροπία  δομείται η πολυπλοκότητα.  -
(Μια συνολική θεώρηση,θα έδινε  ότι, δύο βασικώς αντίθετες τάσεις είναι φανερές στις φυσικές διεργασίες.Μια προς μία τοπική τάξη,και μία προς μία ομοιομορφία τής γενική« αταξίας») Ο ίδιος (ό.π.108)αναφέρεται στο « εκπληκτικό δώρο ενός οργανισμού να συμπυκνώνει επάνω του ένα  ρεύμα τάξης,αποφεύγοντας  έτσι την κατάρρευση στο ατομικό χάος»,-
-   Ο  Πολίτης λέγει (257) ότι, ο νόμος αύξησης της εντροπίας  αφορά μόνον σε θερμικά απομονωμένο σύστημα.Η Γή λ.χ. δεν είναι τέτοιο,όπως γράφει. . -Η εντροπία αντιθέτως με την ενέργεια, δεν διατηρείται.Η εμφάνιση της ζωής  εμφανίζει μια μείωση της εντροπίας Η ζωή εμφανίζεται σε μια κατάσταση που βρίσκεται μακρυά από την θερμοδυναμική ισορροπία.-
-  Ο Ε.Ν.Οικονόμου λέγει ότι,   (95)……….. σε απομονωμένα συστήματα το εντροπιακό ισοζύγιο  οδηγεί  το σύστημα  είτε προς την ομοιογε νοποίηση,στατικότητα και θερμικό θάνατο,είτε προς την οργάνωση,την λειτουργία και  την ζωή.
-Ο Ilya Romanovich Prigogine διετύπωσε την θεωρία ότι, η αύξηση τής Εντροπίας και τής αταξίας συμβαίνει στα συστήματα που ευρίσκονται σε ισορροπία. Σε συστήματα όμως μακράν τής ισορροπίας και σε εξαιρετικές περιπτώσεις, παρόλο που αυξάνεται η Εντροπία, δεν προκύπτει πάντοτε αταξία, αλλά τάξη και οργάνωση και μεγαλύτερη πολυπλοκότητα. Με αυτό τον τρόπο, η ύλη αποκτά νέες ιδιότητες. Έτσι είναι δυνατή η δημιουργία νέων μορφών οργάνωσης, νέων πολύπλοκων δομών, καθώς και νέων βιολογικών δομών.Σύμφωνα με τον  ίδιο, οι νέες μορφές οργάνωσης για τα συστήματα μακράν τής ισορροπίας, δημιουργούνται στις διακλαδώσεις. Ένα σύστημα μακράν τής ισορροπίας, σε κάποιο κρίσιμο σημείο, έχει τη δυνατότητα να επιλέξει ένα κλάδο από δύο (ή και περισσοτέρων) διακλαδώσεων, δηλαδή, έχει τη δυνατότητα να επιλέξει ένα από δύο ή περισσότερους τρόπους εξέλιξης.
Πιο απλά θα μπορούσαμε να πούμε ότι, το σύστημα έχει την δυνατότητα να επιλέξει ένα από δύο (ή περισσότερους) κλάδους ή δρόμους, όπου νέες μορφές οργάνωσης θα δημιουργηθούν. Το σύστημα θα ακολουθήσει τον δρόμο που επέλεξε μέχρι να βρεθεί σε μία άλλη διακλάδωση.
Εχει σημειωθεί ότι, δεν είναι δυνατόν εκ των προτέρων να γνωρίζουμε ή να προβλέψουμε ποιο από τα δύο μονοπάτια θα επιλέξει το σύστημα κάθε φορά. Σύμφωνα  πάντοτε με τον ίδιο, έχουμε να κάνουμε με μία νέα περιγραφή τού κόσμου, με μία καινούργια θεώρηση τής ύλης, όπου το σύνολο των μορφών που μπορεί να πάρει η ύλη, δεν έχει περιορισμό. Με την νέα περιγραφή τού κόσμου, η ύλη δεν παράγει ένα μοναδικό αποτέλεσμα αλλά μία ποικιλία αποτελεσμάτων, από την ποικιλία των φυσικών όντων, μέχρι και καιρικά συστήματα, μέχρι και την γέννηση του ίδιου του Σύμπαντος.Ο Prigοgine αναφέρει σαν ένα παράδειγμα, τού δυναμικού χαρακτήρα τής ύλης, το οικοσύστημα πάνω στην επιφάνεια τής Γης. Καθώς το οικοσύστημα δέχεται την επίδραση τής ηλιακής ακτινοβολίας, απομακρύνεται από την ισορροπία και οδηγείται στην δημιουργία πολύπλοκων δομών. «Το σημαντικό σημείο, παρατηρεί ο Prigοgine, έγκειται στο ότι, μακρυά από την ισορροπία, όταν το σύστημα διαταραχθεί, δεν υπάρχει καμία εγγύηση ότι, θα επιστρέψει και πάλι στην αρχική του κατάσταση. Αντιθέτως, το σύστημα αρχίζει να διερευνά νέες δομές και νέα είδη οργάνωσης. Χωρίς την Εντροπία δεν θα είχε εμφανιστεί η ζωή στη Γη»
 -Θέλοντας να δώσουν μερικοί, προεκτάσεις στις απόψεις τού Prigοgine  όπως αυτές εκτίθενται πιο πάνω ,και ιδίως ως προς τις έννοιες ισορροπίας, μακράν τής ισορροπίας και των διακλαδώσεων. γράφουν:
 «Η κατάσταση ισορροπίας μπορεί να παραλληλιστεί με την ρουτίνα της καθημερινής ζωής ή τη ράθυμη κατάσταση που μπορεί να περιέλθει ο άνθρωπος για διάφορους λόγους. Η κατάσταση μακράν της ισορροπίας μπορεί να παραλληλιστεί με την ανάπτυξη δραστηριότητας, την πνευματική διέγερση τού ανθρώπου στην οποία οφείλονται οι μεγαλύτερες δημιουργίες του.Όλοι οι άνθρωποι, κάποια στιγμή της ζωής τους αναζητούν κάτι νέο, δραστηριοποιούνται, αποκτούν μεγαλύτερες πνευματικές ανησυχίες, αναζητούν περισσότερη πνευματικότητα. Τότε παίρνουν αποφάσεις οι οποίες επηρεάζουν την υπόλοιπη ζωή τους, επιλέγουν νέους δρόμους (επιλέγουν νέες διακλαδώσεις) που μπορούν να τους φέρουν μπροστά σε νέους πιό πολύπλοκους και πιό ενδιαφέροντες δρόμους και η Ιστορία μας αναφέρει άπειρα παραδείγματα ανθρώπων που με τις επιλογές που έκαναν μεγαλούργησαν! Αν προεκτείνουμε την έννοια των νέων μορφών οργάνωσης της φύσης, το μέλλον κάθε ανθρώπου, δεν είναι προδιαγεγραμμένο. Στον άνθρωπο μπορούν να συμβούν γεγονότα που αυτός νομίζει ότι, δεν έχουν και πολλές πιθανότητες να συμβούν. Η προέκταση αυτή είναι ιδιαίτερα αισιόδοξη διότι θεωρεί ότι, ο άνθρωπος με τη μικρή δράση του στα πλαίσια της κοινωνίας μπορεί να επιφέρει σημαντικές αλλαγές στη ζωή του αλλά και στην κοινωνία και να οδηγήσει τη ροή των γεγονότων προς κατευθύνσεις που θεωρούσε ακατόρθωτες.»
Μήπως οι απόψεις αυτές ,μήπως οι διακλαδώσεις για τις οποίες ομιλεί ο Prigοgine( με την  αδυναμία πρόβλεψης τής σχετικής επιλογής) συνηγορούν  ---( παράτολμο λογικό άλμα)--- και παραπέμπουν  στην  δυνατότητα επιλογής γνησίων εναλλακτικών λύσεων-καταστάσεων και ειδικώς για τον άνθρωπο, στην ύπαρξη ελευθερίας βουλήσεως και την ενεργό συμμετοχή τού ανθρώπου σ’ένα  γίγνεσθαι, στον προσδιορισμό τής μοίρας τόσο δικής του όσο και τής ολότητας,( σε όλη της την έκταση) τής οποίας αποτελεί  αναπόσπαστο μέλος;.Και επομένως και τής ευθύνης του;

Ως προς τον παράγοντα της τύχης

Ο Αλβιν Τοφλερ,στην Εισαγωγή στο βιβλίο των Ιλυα Πριγκοζίν και Ιζαμπελ Στεντζερς. « Τάξη μέσα από το Χάος»(Εκδόσεις Κέδρος 1986) γράφει:
«Όπως γράφει ο Edgar Morin, επιφανής Γάλλος κοινωνιολόγος και επιστημολό γος  «ας μην ξεχνάμε πώς το πρόβλημα της αιτιοκρατίας άλλαξε μέσα σ΄ένα αιώ να…. Η ιδέα των ύψιστων, ανώνυμων, πάγιων νόμων που τα κυβερνά όλα στη φύση, υποκαταστάθηκε από την ιδέα των νόμων αλληλοπεπίδρασης…. Το θέμα της αιτιοκρατίας  μάλιστα έγινε το πρόβλημα τάξης στο σύμπαν. Τάξη σημαίνει πώς υπ άρχουν και μερικά άλλα εκτός απ' τους νόμους. Υπάρχει και το αναγκαστικό ,το αμετάβλητο, το σταθερό, η κανονικότητα…Η παλαιά ανώνυμη αιτιοκρατία (deter minism), παράγοντας ομοιογένεια, αντικαταστάθηκε με  τη διαφοροποιό και εξελι κτική ιδέα των προορισμών (determinations).
Και καθώς εμπλουτιζόταν η έννοια της αιτιοκρατίας, γίνονταν νέες προσπάθειες για να αναγνωριστεί η συμπαρουσία της τύχης και της αναγκαιότητας ως εταίρων ισότιμων και όχι σε σχέσεις αμοιβαίας υποταγής μέσα στο σύμπαν, που ταυτόχρονα οργανώνεται και αποδιοργανώνεται.
Στο σημείο αυτό μπαίνουν στο στίβο ο Πριγκοζίν κι η Στέντζερς. Αυτοί πήγαν ένα βήμα πιο πέρα τη συζήτηση. Όχι μόνο απέδειξαν — πειστικά, κατά τη γνώμη μου, μα όχι και κατά τη γνώμη άλλων, όπως ο μαθηματικός René Thorn – ότι, λειτουρ γούν και  η αιτιοκρατία και η τύχη, μα προσπαθούν και να καταδείξουν, πως αυτά τα δυο συνταιριάζονται. Έτσι, κατά τη θεωρία της αλλαγής, θεωρία που πηγάζει φυσικά από την ιδέα των σκεδαστικών δομών, ένα σύστημα, όταν εξωθείται από διακυμάνσεις σε κατάσταση μακριά από την ισορροπία και κινδυνεύει η δομή του, πλησιάζει σε στιγμή κρίσιμη ή σημείο  διακλάδωσης. Στο σημείο αυτό, λένε οι συγγραφείς, αποκλείεται από την ίδια τη φύση των πραγμάτων η δυνατότητα να καθοριστεί εκ των προτέρων η επόμενη κατάσταση του συστήματος. Ό,τι απομένει από το τελευταίο αυτό, ωθείται από την τύχη σε μια νέα γραμμή εξέλιξης. Και όταν η γραμμή αυτή επιλεγεί - ανάμεσα από πολλές άλλες - αναλαμβάνει τη συνέχεια πάλι ο ντετερμινισμός, ώσπου να φθάσει το σύστημα στο επόμενο σημείο διακλά δω σης.
Μ' ένα λόγο, βλέπουμε εδώ την τύχη και την αναγκαιότητα, όχι σαν ασυμφιλίωτα αντίθετες, αλλά σαν εταίρους, που καθένας παίζει το ρόλο του στο πεπρωμένο.
Πραγματοποιείται μια ακόμη σύνθεση.
Όταν τον αναστρέψιμο και μη αναστρέψιμο χρόνο, την αταξία και την τάξη, την φυσική και την βιολογία, την τύχη και την αναγκαιότητα τα φέρνουμε όλα μαζί μες στο πλαίσιο της ίδιας ιστορίας και διαπιστώνουμε σαφώς τις αμοιβαίες σχέσεις τους, διατυπώνουμε μια μεγάλη πρόταση, συζητήσιμη χωρίς αμφιβολία, μα και ισχυρή και μεγαλόπρεπη σε τούτη την περίπτωση.»
-Ο Στ.Τραχανάς στο βιβλίο του «Το Φάντασμα τής Οπερας» γράφει: … η αρχή της αβεβαιότητας…εισάγει ενδεχομένως ένα στοιχείο θεμελιώδους τυχαιότητας,-ένα μη αιτιοκρατικό παράγοντα-στη λειτουργία  τής… μηχανής.Να λοιπόν ,η απελευθέρωση από τα δεσμά της κλασσικής αιτιοκρατίας,η οποία λέγει ότι, η ελευθερία τής βουλήσεως –αυτό το συστατικό στοιχείο της υπαρξιακής μας αξιοπρέπειας,-είναι μιά ψευδαίσθηση….Να λοιπόν που το φάντασμα μέσα μας(: η αρχή της αβεβαιότητας) είναι και ο ελευθερωτής μας.Ο εγγυητής της υπαρξιακής ελευθερίας μας.Αφήνει χώρο για το απρόβλεπτο.Για την ελεύθερη επιλογή.Η μήπως την υπονομεύει με έναν πιο ύπουλο τρόπο;Αφήνοντας μας έρμαιο μιας ανερμήνευτης τυχαιότητας,;Εμείς τελικά αποφασίζουμε ή το  φάντασμα μέσα μας,παίζοντας ζάρια;» Και αφού λέγει ότι, η απάντηση είναι θέμα ηθικής φιλοσοφίας  και αφού  αναφέρεται στα όσα λέγει ο Σωκράτης στο «Φαίδωνα» ,καταλήγει: «Ας το πάρουμε απόφαση  ουδείς φυσικός νόμος  θα μας απαλλάξει ποτέ από το ευλογημένο βάρος της ελευθερίας μας.Τής ελευθερίας να κάνουμε επιλογέςκαι να είμαστε υπεύθυνοι γι’ αυτές»
-Ο Ivar Ekeland(« Το χάος» σελ.106,57) γράφει.  « Αξιοθαύμαστη ισορροπία τύχης και αναγκαιότητας! Και ιδού λυμένη μονομιάς ολόκληρη στρατιά ψευδοπροβλημάτων που αφορούν  την ανθρώπινη ελευθερία,στο εσωτερικό ενός ντετερμινιστικού Σύμπαντος…όσον αφορά την μακροσκοπική αιτιοκρατία, που βασιλεύει στην δική μας κλίμακα αυτή ανάγεται στο κβαντικό τυχαίο,χάρις στους στατιστικούς νόμους,που εφαρμόζονται στο αμέτρητο πλήθος των σωματιδίων  και ότι,υπάρχει οπωσδήποτε (μόνον)μια στατιστική βεβαιότητα»
-Για την θέση του Χωκιγκ,για τι θέμα της Τύχης(καθώς και της αναγκαιότητας και της ελευθερίας της βουλήσεως,γράφουμε πιό πάνω). 
-Ο John Earman (Εισαγωγή στη Φιλοσοφία σελ.323) γράφει  ότι,«όλα τα συμβάντα …συνιστούν αποτελέσματα   του ντετερμινισμού»  για να δεχθεί στη συνέχεια,πως  για εκείνα τα συστήματα που φαινομενικώς συμπεριφέρονται  κατά τυχαίο τρόπο, η εξήγηση είναι πως η χρονική τους εξέλιξη είναι ασταθής επειδή επιδεικνύουν ισχυρή εξάρτηση από τις αρχικές συνθήκες και ότι,σε ορισμένες περιπτώσεις έχουμε ότι,παρόμοια αίτια δεν παράγουν παρόμοια αποτελέσματα  και η παραμικρότερη άγνοια αναφορικώς με την  ακριβή αρχική  κατάσταση, έχει ως αποτέλεσμα  να παρουσιάζεται το τελικό αποτέλεσμα ως εντελώς τυχαίο ως κάτι.
Η παρατήρηση σε όλα αυτά,είναι ασφαλώς ότι, επέκταση των αποτελεσμάτων μιάς παρατηρήσεως,σε ένα τμήμα τού(παρατηρήσιμου) σύμπαντος ,σ’όλόκληρο το Σύμπαν,-που σημειωτέον συνεχώς εξελίσσεται είναι αυθαίρετη.Για να αντιγράψουμε ένα παράδειγμα που αναφέρεται στο ίδιο βιβλίο το ότι, επειδή όλα τα κοράκια που παρατηρήσαμε είναι μαύρα,δεν σημαίνει ότι, όλα ανεξαιρέτως τα κοράκια  είναι   μαύρα. Απλώς ενισχύει σημαντικά μια τέτοια πιθανότητα.
Ο ίδιος συγγραφέας,  αφού σημειώνει ότι, όλα αυτά προυποθέτουν ένα κλειστό σύστημα, συνεχίζει πώς «Είναι καιρός να θέσουμε φραγμό σε αυτή την ευφρόσυνη  αίσθηση,διότι κατά μια έννοια ο ντετερμινισμός στη κλασσική φυσική  στηρίζεται σε θεμέλια που κάθε άλλο γερά είναι… Ο ντετερμινισμός μπορεί να περισωθεί, με την εισαγωγή ορισμένων οριακών συνθηκών στο άπειρο, μια τέτοια όμως κίνηση απλώς υπογραμμίζει το δίδαγμα,ότι, το οικοδόμημα της κλασσικής φυσικής,δεν βασίζεται στα δικά του θεμέλια ,αλλά χρειάζεται βοήθεια από διάφορα δεκανίκια.»
-Και ας μην ξεχνάμε ότι, αρκετοί είναι οι  επιστήμονες που  κηρύσσουν πώς στο Σύμπαν τα πάντα καθορίζονται από δύο αρχές,: τύχη και αναγκαιότητα. Και το ρόλο του παρατηρητή.
-Ούτε στον αβιο κόσμο,ισχύει η παντοκατορία των φυσικών νόμων.Εκτός άλλων το τυχαίο δεν αποκλείεται.  Η ορθή άποψη είναι ότι, δεν μπορούμε να είμαστε βέβαιοι,ότι ,στο Σύμπαν,υπάρχει (τουλάχιστον σε μεγάλη κλίμακα) αιτιοκρατία ή όχι.Ασχέτως αυτού, οποιαδήποτε απάντηση στο ερώτημα αυτό,δεν φαίνεται να συνιστά και απάντηση, στο θέμα  τής υπάρξεως ελευθερίας τής   βουλήσεως(όπως και η πιθανοκρατία  και απροσδιοριστία δεν συνιστά απόδειξη για την ύπαρξη τής ελευθερίας βουλήσεως),όπως και σε άλλο σημείο του πονήματος εκθέτουμε.Η διάκριση έμβιου και άβιου  ,επιβάλλει πιθανώς αποφυγή μιάς γενίκευσηςόπως αμέσως πιο κάτω γράφουμε.
Περισσότερα στο Παράρτημα υπό : Re-running The Universe: Determinism, Indeterminism, Quantum Stuff)-

ΣΤΟΝ ΕΜΒΙΟ ΚΟΣΜΟ
-Ο Κάρλ Πόππερ,(εν: M.Ruse ,ό.π.σελ.77) λέγει «Αδιαπέραστο εμπόδιο στην  επιστήμη και αιώνια ανοκλήρωτη προσπάθεια,να ανάγουμε την βιολογία σε χημεία και φυσική»
Στον λεγόμενο έμβιο κόσμο, δεν μπορούν να μεταφερθούν( τουλάχιστον όλα) τα όσα ισχύουν η νομίζουμε ότι, ισχύουν στον άβιο  κόσμο. Ο  Heisenberg,λέγει χαρακτηριστικώς,ότι,  οι ζωντανοί οργανισμοί αποτελούν σύστημα,που  είναι διαφορετικό από το σύστημα των καθαρώς φυσικών νόμων, όπως ακριβώς διακρίνεται το σύστημα των νόμων που ισχύουν στην λεγόμενη κλασσική φυσική, σε σχέση με την θεωρία –φυσική των κβάντα. –
- Υποστηρίζεται βέβαια  από τον Χώκιγκ(ό.π.44 επ.)  ότι ,  «η επιστημονική αιτιοκρατία  θα πρέπει να ισχύει εξίσου και για τους ανθρώπους,……….(αλλά,αυτό εξακολουθεί να είναι ζητούμενο) ενώ μπορούμε να δεχθούμε ότι, η ανθρώπινη συμπεριφορά υπάγεται πράγματι στους νόμους τής  φύσεως,φαίνεται επίσης εύλογο να συμπεράνουμε,ότι, το τελικό αποτέλεσμα καθορίζεται από ένα τόσο πολύπλοκο και πολυποίκιλο πλέγμα μεταβλητών,ώστε στην πράξη κάθε πρόβλεψη  καθίσταται αδύνατη»
-
- Ο Π.Γέμπτος, λέγει: Ακραίος αναγωγισμός στη φυσικοβιολογική βάση και, συνεπώς, εξαφάνιση κάθε βαθμού ανθρώπινης ελευθερίας πρέπει ωστόσο να αποκλεισθεί.
-Eνώ στο άβιο σύμπαν,  ο γενικός βαθμός τάξης συνεχώς μειώνεται συμφώνως με τον δεύτερο νόμο τής θερμοδυναμικής,στο ζωντανό συμβαίνει το αντίθετο.( Όπως παρατηρεί ο Addy Pross    η παραβίαση τού νόμου αυτού επιτυγχάνεται χάρις στο γεγονός ότι ,  το ζωντανό συνεχώς χρησιμοποιεί ενέργεια  που αντλεί απέξω…γι΄ αυτό λ.χ. χρειάζεται η τροφή για να επιβιώσουμε)   Ο Albert Jacquard ( ό.π.79) δέχεται σχεδόν τα  ίδια.   Λέγει ότι,« Στα έμβια όντα…εμπλουτίζονται αντί να φθείρονται….. διέξοδος από το παράδοξο είναι προφανής: τα έμβια όντα δεν είναι απομονωμένα συστήματα,άρα δεν υπόκεινται στο δεύτερο νόμο τής θερμοδυναμικής» (κλειστό    απομωνομένο σύστημα. είναι ένα σύστημα αποτελούμενο από σώματα που δεν αλληλοεπιδρούν με άλλα σώματα, εκτός του συστήματος. Θεωρητικώς από τους νόμους της Θερμοδυναμικής αλλά και από παρατηρήσεις και πειράματα,έχει αποδειχθεί ότι, σε κάθε μεταβολή ενός κλειστού συστήματος η εντροπία αυξάνεται)
 -Στον έμβιο κόσμο,η ανάπτυξη ενός  κοτόπουλου, από ένα αυγό  φαίνεται σαν παρά δειγμα ενός  εξαιρετικά οργανωμένου συστήματος,που αναδύεται από ένα ολιγώτερο οργανωμένο σύστημα και  η σύγχρονη γενετική έδειξε ότι, και αυτό είναι ένα παράδειγμα  προυπάρχουσας ορατής τάξης.Πρέπει κανείς να δεχθεί,ότι, όλες οι πληροφορίες  που ήταν απαραίτητες για να παράγουν το κοτόπουλο,υπήρχαν ήδη στα εξαιρετικά οργανωμένα μόρια DNA των χρωματοσωμάτων.( Πώς μπήκαν όμως οι πληροφορίες αυτές;) -Τα έμβια όντα είναι ανοικτά   θερμοδυναμικά  συστήμα τα,δεν τρέφονται  μόνον με αρνητική εντροπία αλλά και με αταξία. Σύμφωνα  με την φυσική,η ύλη όφειλε να μην οργανώνεται σε  αυξανόμενα σύνθετες δομές,όπως στην πορεία τής εξέλιξης τής ζωής στην Γή (: αρνητική εντροπία). Για να επανέλθου με στην κρυσταλλοποίηση σημειώνουμε και πάλι  ότι, εκεί η αναπαραγωγή έρχεται κυρίως ή αποκλειστικώς από έξω ενώ , στον έμβιο κόσμο,το χαρακτηριστικό είναι ότι, παράγονται αδιάκοπα από μόνα τους, εκ των έσω.Εχουμε δηλαδή,αυτό που ήδη τονίσαμε ένα αυτοποιητικό σύστημα  που συντηρείται χάρις στα μέσα που το ίδιο παράγει.Σ΄ένα έμβιο ον τα πάντα συναρμολογούνται με στόχο την αναπαρα γωγή. Επίσης σοβαρές επιφυλάξεις για τον θερμικό θάνατο τού σύμπαντος, διατυπώνει ο Φρανκ Τίπλερ,για τον οποίο γράφουμε πιο κάτω αλλά και άλλοι όπως ο Ρήβς.Η εξέλιξη φαίνεται ν’ ακολουθεί μιά κατεύθυνση προς μια διαρκώς αυξάνου σα τάξη.
 .-Κατά τον βιολόγο και ψυχολόγο J.Paget στα έμβια όντα,πρέπει να δεχθούμε  ταυτόχρονα και ανοικτότητα ( σύστημα ανταλλαγής με το περιβάλλον-Τα φυτά απορροφούν ηλιακή ενέργεια και την μετατρέπουν σε χημική ενέργεια.) και κλειστότητα ( μη γραμμική-κυκλική τάξη)
 -Ο James Gleick γράφει (Χάος, Κάτοπτρο 327)-«Στο ζωντανό   δεν έχουμε αύξηση εντροπίας,,αλλά το αντίθετο. γράφει ότι, υπάρχει μια ανεξήγητη  τάση του Σύμπαντος και κάθε μεμονωμένου συστήματος ,όλα  μέσα σ΄αυτό, να τείνουν σε μια κατάσταση αυξανόμενης αταξίας.»
-Κατά τον Arthur Koestler  (Το φάντασμα στην Μηχανή,σελ.154 επ.) χαρακτηριστικές αρχές τής ζωής είναι   η ιεραρχική οργάνωση………….ο ζωντανός οργανισμός  δομεί συνεχώς περισσότερες μορφές ενέργειας απ΄αυτές από τις  οποίες  τρέφεται……… περισσότερα σχήματα ενέργειας…………ο ζωντανός Οργανισμός δεν αντιδρά απλώς  αλλά δρά,Το ζωντανό έχει αρνητική εντροπία. Ο συγγραφέας,ασχολούμενος με τον ορισμό» αρνητική εντροπία» λέγει ότι είναι ένας διεστραμένος τρόπος,για να αναφερόμαστε  στη δύναμη που έχει η ζωή,να χτίζει περίπλοκα συστήματα από απλά στοιχεία..ενώ με τον δεύτερο νόμο της θερμοδυναμικής, τα φυσικά φαινόμενα κατευθύνονται  γενικά προς μια πτώση  τής δυναμικής  στην εξέλιξη φαίνεται το αντίθετο. Την  τάξη αυτή ο  Koestler ονομάζει τάση ολοκλήρωσης και την θεωρεί ριζωμένη  στις βιολογικές επιστήμες.Οι ζωικοί οργανισμοί αντί να χάνουν σαν ένα ρολόι που ξεκουρδίζεται, κτίζουν συνεχώς συνθετώτερα χημικά στοιχεία(«Οι ρίζες κλπ.»σελ.85).Ως προς τα τα μέρη τού έμβιου συστήματος,στα οποία ο συγγραφέας έδωσε ελληνικό όνομα «ολόνια» τονίζεται μια φαινόμενη αντίφαση.Από τη μία πλευρά  το δυναμικό ολοκλήρωσης, τα φέρνει να συμπεριφέρονται ως μέρη ενός πιο σύνθετου,όλου,από την άλλη,υπάρχει,  μια τάση αυτό-επιβεβαίωσης,που οδηγεί σ΄ένα  ανταγωνισμό)
.- Ο νομπελίστας Erwin Schrodinger ,είπε χαρακτηριστικώς,ότι, αυτό από το οποίο τρέφεται ένας οργανισμός,είναι αρνητική εντροπία.
-
Ο Carrel δέχεται και αυτός, ότι, η ισχύς κάθε ομάδας νόμων, δεν μπορεί να επεκτείνεται σε άλλες περιοχές, για τις οποίες δεν έχει αποδειχθεί η ισχύς τους.Φανερό ότι , ο συγγραφέας δεν δίδει απάντηση, ούτε στο πρόβλημα , τής ελευθερίας της βούλησης,ούτε και τής αιτιοκρατίας,όπως φαίνεται και από το πώς καταλήγει.: «Και ο νόμος τής αιτιότητας είναι κατά μία τουλάχιστον άποψη,νόμος φυσικός,χωρίς λογική αναγκαιότητα. « Συνοψίζοντας ο τίτλος τού δοκιμίου ήταν το ερώτημα : Η αιτιοκρατία ισχύει για τα πάντα;Η απάντηση είναι θετική.Πράγματι ισχύει.Ωστόσο είναι εξίσου πιθανόν να μην ισχύει,εφόσον δεν μπορούμε ποτέ να να γνωρίζουμε τι είναι καθορισμένο και τι όχι»
O Michel Morange(ό.π.48) γράφει. «..η επιλογή  μιάς αρχής κατανόησης τού φαινομένου όπως  αυτής ενός μηχανιστικού σχήματος,μάς επιβάλλει ορισμένες δεσμεύσεις: αν δεν τηρηθούν αυτές οι δεσμεύσεις,η προτεινόμενη εξήγηση δεν γίνεται αποδεκτή.Ενα παράδειγμα που απεικονίζει εντυπωσιακά αυτή την κατάσταση, είναι τής προτεινόμενης από ορισμένους φυσικούς,υπόθεσης ,στις αρχές τού 20ου αιώνα,ότι, η δυνατότητα τής ανθρώπινης ύπαρξης,να αποφασίζει ελεύθερα   τις συμπεριφορές και τις δράσεις της-αυτό που αποκαλούμε ελεύθερη βούληση-και συνεπώς   μία μακροσκοπική απροσδιοριστία-έλκει την καταγωγή της από την κβαντική απροσδιοριστία,την αδυναμία δηλαδή που υπάρχει,να προσδιορισθεί με ακρίβεια  η ταχύτητα και η θέση των στοιχειω δών   σωματιδίων.Πρόκειται για μια εξήγηση που φαίνεται ,ότι, βρίσκεται στο πλαίσιο των μηχανιστικών εξηγήσεων,η οποία όμως δεν τηρεί τους κανόνες τής διερεύνησης μίας συνεχούς αιτιοκρατικής αλυσσίδας που οφείλει να συνδέει την κβαντική τυχαία ποικιλομορφία, με την ειλημμένη απόφαση, μίας διερεύνησης φυσικά αδύνατης,όσον αφορά την περίπτωση τής ελεύθερης βούλησης.Πρόκειται εν προκειμένω για ένα είδος απατηλής αναλογίας, και όχι για μια επιστημονική εξήγηση»
 -Ο φυσικός  Louis  de Broglie,σε βιβλία του που δημοσιεύθηκαν μεταξύ 1937 και 1956,  δέχεται φαινομενικό ντετερμινισμό στα μακροσκοπικά φαινόμε να………,ότι,...η συμφωνία μιάς θεωρίας με το πείραμα  δεν εκφράζει την  πραγματικότητα,ότι,……στον μικρόκοσμο υπάρχει ασθενής αιτιότητα,ότι, οι νόμοι τής κλασσικής φυσικής δεν εφαρμόζονται στην μικροφυσική,ότι, δεν αποτελεί παραδοξολογία να υποστηρίξουμε,ότι, ένας και μόνον σκοπός τής γνώσεως υπάρχει,: η εσωτερική μας ζωή και ότι, η ΚΜ δεν έχει καμία σχέση με την Ελευθερία τής βουλήσεως..
 -Κατά τον  Capra, τόσο ο ντετερμινισμός όσο και η ελευθερία είναι έννοιες σχετικές.Θέλοντας να συνδέσει την δυτική με την ανατολική σκέψη δέχεται(: Η κρίσιμη καμπή,σελ. 379) ότι ,ως προς το θέμα τής ελευθερίας τής βουλήσεως,παρατηρείται σύμπτωση απόψεων με τις μυστικιστικές διδασκαλίες  να μοιάζουν,να ταυτίζονται με την σχετική αυτονομία  των αυτοοργανωμένων συστημάτων
 -Κατά τoν συγγραφέα,ψυχίατρο και φυσικό, Satinover  (εν  «Que sait-on.κλπ. .. σελ.138) « η λειτουργία τού νευρικού συστήματος και ο ξεχωριστός τρόπος  με τον   οποίο  αυτό πραγματοποιεί τα κβαντικά αποτελέσματα…. αυτό που πράττει με συγκεκριμένο και διακριτό ρόλο και όχι με τρόπο γενικό και ασαφή, αφήνει απολύτως να δεί κανείς την δυνατότητα ότι, η ελευθερία τής βουλήσεως δεν παραβιάζει σε τίποτε  τις σύγχρονες επιστημονικές αρχές …… αποκλειστικώς  χάρις, στον ιντετερμινισμό σε κβαντικό επίπεδο τής ύπαρξής μας,στον χαρακτήρα τού τυχαίου, …… η κβαντική πραγματικότητα  διευθύνεται περισσότερο από πιθανότητες ,παρά  από βεβαιότητα…… μπορούμε και απολαμβάνουμε την ελευθερία τής βουλήσεως.»
 -Ο  Joe Dispenza  ( εν “Que sait-on σελ. 142) ειδικός στην βιοχημεία, λέγει ότι, ο εγκέφαλος είναι ταυτόχρονα ένα εργαστήριο και ένας αρχιτέκτονας, συλλαμβάνει πρότυπα και συγκεντρώνει τα μέρη…Οι έρευνες είχαν σαν σκοπό να εκτιμήσουν τον ρόλο  τής προθέσεως,αυτής τής πράξεως,που επιτρέπεται από την ελευθερία τής βουλήσεως,με την οποία η συνείδηση επιλέγει το αντικείμενο που θα παρατηρηθεί στον εξωτερικό κόσμο …….Επαναλαμβάνοντας πολλές φορές,την ίδια πρόθεση, επαναλαμβάνοντας συνεχώς την ίδια ερώτηση προς το Σύμπαν,μεταβάλλουμε την  κβαντική πιθανότητα και την κάνουμε έτσι ν΄αποκλίνει από τον μέσο όρο τού τυχαίου που υπάρχει στη βάση………..Μια διανοητική πρόθεση μπορεί να επηρεάσει την λειτουργία τού εγκεφάλου…….εάν θέλαμε να διατυπώσουμε ποιητικώς  το πράγμα θα  λέγαμε ότι ,τα ανθρώπινα όντα είναι καμωμένα για να μεγιστοποιήσουν την ελευθερία που είναι διαθέσιμη στο υλικό  περιβάλλον τους,σε σημείο που μιμούνται την ίδια την Δημιουργία τού Σύμπαντος.
 -Κατά τον Νάσιουτζικ, « είμαστε όντα νομοτελειακά,η ευχέρεια εκλογής είναι φαινομενική,το παν είναι προκαθορισμένο.Ο ίδιος όμως  δέχεται σε άλλο σημείο,ότι, ο  ρόλος τού Ανθρώπου, είναι να γίνουμε καλύτεροι, για να επιταχύνουμε τους  ρυθμούς τής εξέλιξης για να λυτρωθεί ο  άνθρωπος και να επανέλθει στην φύση,από την οποία προήλθε ,στον παράδεισο από τον οποίο εκδιώχθηκε. (: Αν όλα είναι προκαθαρισμένα, τι νόημα έχει η προσπάθεια;) 
 -Ο Κρισναμούρτι (ό.π.σελ.119) δέχεται ότι, « Μέσα στον στενό πολιτισμό τής κοινωνίας,δεν υπάρχει ελευθερία……Ζώντας……ο άνθρωπος  ζητάει την ελευθερία….σ΄αυτό που ονομάζει Θεό..Αυτή η φυγή δεν είναι ελευθερία……Η νόηση δεν είναι δυνατόν να χτίσει μια γέφυρα ανάμεσα  στον εαυτό της και την Ελευθερία…..Η Ελευθερία είναι πέρα από την σκέψη..».
 -Κατά τον John Randall  η ελευθερία τής βουλήσεως  δεν είναι συνώνυμη  τής απροβλεπτικότητας.Κριτήριό της, είναι ο συνειδητός σκοπός.
-Ο  φυσικός και αστρονόμος, sir James Jeans  λέγει ότι, η αντίληψη τής αυστηρής αιτιότητας  δεν ευρίσκει θέση στην εικόνα τού Σύμπαντος,ότι, με την μηχανιστική άποψη μπορούν να συνυπάρξουν και άλλες οντότητες,όπως η ελευθερία τής βουλήσεως και η ικανότητά μας, να κάμουμε το Σύμπαν σε κάποιο βαθμό διαφορετικό, ότι, το θέμα τής ελευθερίας τής βουλήσεως ευρίσκεται εκτός τής δικαιοδοσίας τής φυσικής,ότι,τα προβλήματα τής αιτιότητας και τής ελευθερίας τής βουλήσεως έχουν ανάγκη μιάς νέας διατυπώσεως,ότι, έχουμε την δυνατότητα να σχεδιάζουμε και να δημιουργούμε γεγονότα, σύμφωνα με τις επιθυμίες μας και να ζούμε μια ζωή προσπαθειών και κατορθωμάτων.(«Physics and Philosophy,»” Cambridge 1946) …. Ότι, η εικόνα τού Σύμπαντος  είναι ότι, υπάρχουν και άλλες οντότητες και τέτοιες είναι η ελευθερία τής βουλήσεως, και η ικανότητά μας να την  κάνουμε  με την παρουσία μας,εν τινι μέτρω διαφορετική και ανεξάρτητη από τους φυσικούς νόμους,ότι,ο άνθρωπος είναι ελεύθερος εντός τού μικρού κύκλου δράσεως του……..
Ο James Jeans  πιστεύει   στην ύπαρξη Θεού.-
   Ειδικότερα ο  παράγοντας  τύχη στη Βιολογία
Για τον ρόλο τής τύχης στη Βιολογία καί στην Εξέλιξη αξίζει του να παραθέσουμε  απόσπασμα από το αναφερόμενο στην παρατιθέμενη βιβλιογραφία βιβλίο  «Βιολο γία,ένας κήπος γεμάτος  θαύματα»του  Gottfried Schatz.Γράφει λοιπόν εκεί μεταξύ άλλων ο επιστήμονας συγγραφέας.
«Η παντοκρατορία του γονιδίου,έχει στις μέρες μας  κλονισθεί.   Κατά την αμφιγονική εγγενή παραγωγή το  γενετικό υλικό των δύο γονέων  συνδυάζεται τυχαίως  για την δημιουργία του ζυγωτού, δηλαδή του κυττάρου που είναι προιόν  της συνενώσεως των δύο γεννητικών κυττάρων,( λ.χ.του ωαρίου  και του σπερματοζωρίου στον ανθρωπο.)Ετσι χάρη στην τύχη, εξασφαλίζεται η μοναδικότητα κάθε παιδιού,που γεν νιέται,ενώ συγχρόνως ανανεώνεται  η ποικιλομορφία του ανθρώπινου είδους και ενισχύεται η βιολογική του ευρωστία.Και όλα αυτά ο συγγραφέας τα στηρίζει σε παρατηρήσεις που αναδεικνύουν τον ρόλο  της τύχης και εξαφανίζουν την έννοια του «πεπρωμένου».Η ύπαρξη του τυχαίου, επιτρέπει  στα γονίδια των δύο γονέων να έχουν στην διάθεσή τους,ένα ανεξάντλητο αριθμό πιθανών συνδυασμών  κατά την διαδικασία της συνένωσης ωαρίου  και σπερματοζωαρίου.Επομένως, δεν είμαστε σκλάβοι των γονιδίων μας. Γιατί,διερωτάται ο συγγραφέας επιστήμονας, δεν ταυτίζονται  μεταξύ τους τα μονοζυγωτικά   δίδυμα; Αφού πρόκειται  για αδέλφια που έ χουν  το ίδιο γενετικό υλικό θα ανέμενε κάποιος μια πλήρη ταύτιση και ομοιότητα μεταξύ τους,Πώς λοιπόν δικαιολογείται ότι, το ένα εκδηλώνει΄ μια ασθένεια και το άλλο όχι;.Και γιατί στην συνέχεια,με την ανάπτυξή τους,εμφανίζουν μεταξύ τους,όλο και περισσότερες διαφορές; Επομένως τα γονίδιά μας δεν είναι απαράβατοι και αναλλοίωτοι νόμοι, αλλά ενδέχεται να μεταβληθούν ως αντίδραση στο περιβάλλον,ή στον τρόπο ζωής μας.
 Εδώ και αρκετά χρόνια,γίνεται δεκτό, ότι ,περιβαλλοντικές τοξίνες, ραδιενέργεια,ιοί, λάθη κατά την κυτταρική διαίρεση,είναι πιθανόν να οδηγήσουν στην  μεταβολή και αλληλουχία των νουκλεοτιδίων,σε ένα  γονίδιο με αποτέλεσμα  την εμφάνιση μεταλ λάξεων η΄ να αναστείλουν την λειτουργία τους η να απενεργοποποιηθούν μέσω χημικών τροποιήσεων,μερικές από τις οποίες  μερικές φορές,κληροδοτούνται στους από γόνους μας.

Και το τελικό συμπέρασμα.
Η παράγραφος αυτή,που  δίνει θεμελειώδη ρόλο στην Τύχη( για την ακρίβεια ΚΑΙ στην Τύχη),επιφέρει καίριο πλήγμα στην θεωρία της ανάγκης που θέλει μια παντοκρατορία του ντετερμενισμού  που αποκλείει την ελευθερία της βουλήσεως.(ακόμη και στον έμβιο κόσμο) Και τούτο,γιατί  το πεδίο στο οποίο (φαίνεται να) δρα η Τύχη είναι εκείνο στο οποίο μπορεί να δράσσει η συνείδηση,η ελεύθερη βούληση,ο άνθρωπος..Ο αναφερόμενος  στην παράγραφο αυτή συγγραφέας, γράφει «..Αν η Ζωήείχε περιορίσει την συχνότητα των τυχαίων γεγονότων και των σφαλμάτων εμείς θα είμασταν ακόμη βακτήρια» Και ο Απόστολος Παύλος( Α προς Κορινθίους Κεφ.Γ στ.9)λέγειι « θεου γαρ εσμεν συνεργοι θεου γεωργιον θεου οικοδομη εστε » και  ο Alan Watts επαναλαμβάνει με τον δικό του τρόπο τα ίδια «Είστε μια λειτουργία σχετική με αυτό που  κάνει ολόκληρο το σύμπαν με τον ίδιο τρόπο που ένα κύμα είναι μια λειτουργία   σχετική με αυτό που κάνει ολόκληρος ο ωκεανός»

ΕΥΘΕΡΙΑ ΚΑΙ ΜΑΓΕΙΑ
  Ο Τέυλορ,στην ανθρωπολογική μελέτη του, «Primitive  Culture» (1871),θεωρεί την μαγεία ως ψευδοεπιστήμη, με την οποία κάποιος(ο άγριος)  απαιτούσε μια άμεση αιτιώδη σχέση  μεταξύ τής μαγικής του πράξεως και ενός αποτελέσματος. Ετσι η μαγεία εμπεριέχει το στοιχείο τού εξαναγκασμού.Για όσους πιστεύουν στην ύπαρξη τής Ελευθερίας τής βουλήσεως,για όσους πιστεύουν ότι, πρέπει να προάγεται, και να εξασφαλίζεται αυτή η ελευθερία,αυτές και μόνον οι παρατηρήσεις πρέπει να  οδηγήσουν στην απόρριψη τής μαγείας κι΄ασφαλώς τής πίστης σ΄αυτές. Που εκτός άλλων (θέλει να) παραβιάζει το σύστημα των φυσικών νόμων, παραβιάζει την Ελευθερία και το αυτεξούσιο τού Ανθρώπου,τον ευνουχίζει διανοητικώς, ψυχικώς και πνευματικώς, και τον ωθεί σε παραδοχές και πρακτικές ολέθριες.Ο Ανθρωπος εγκαταλείπει την προσπάθεια να παράγει  έργο, εναποθέτει τις ελπίδες του  σε αόρατες δυνάμεις,  και περιέρχεται έτσι σε μια κατάσταση πλήρους αλλοτρίωσης και αποχαύνωσης.Παύει να σκέπτεται δημιουργικώς ,να αισθάνεται και  να αγωνίζεται φυσιολογικά και τα αφήνει όλα στον μάγο. Πρόκειται για κατάλοιπα αρχαίων εποχών,που δυστυχώς,για λόγους που δεν αναπτύσσονται στο σημείωμα αυτό,μερικοί από αφέλεια, ή από διάθεση να εκμεταλλευθούν άλλους, ή  από την αγωνία τής αβεβαιότητας ή από ραθυμία,ή από αντίδραση στον ορθολογισμό,ή από νοσηρή ανάγκη να δοκιμάσουν-και ενίοτε να αποδεχθούν- το καινούργιο,μόνο και μόνο γιατί είναι καινούργιο, και να ξεφύγουν από το καθιερωμένο, θέλουν να κρατήσουν ζωντανά (ή να νεκραναστήσουν).

 Η ΒΙΒΛΟΣ ΚΑΙ Η ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΤΗΣ ΒΟΥΛΗΣΗΣ
(Μια ερμηνεία  τού συμβολισμού από  το βιβλίο της Γένεσης)
 Στο βιβλίο του « Το Τραύμα του Αδάμ» ο Α.Νάσιουτζικ,επιχειρεί να ερμηνεύσει το συμβολισμό που κατ’ αυτόν ανιχνεύεται στη βιβλική Γένεση και που έχει σχέση με την Ελευθερία της βουλήσεως.
Γράφει λοιπόν εκεί(σελ.209 επ) ότι,ο στίχος  Β 19,  « δείχνει όχι μόνο την αρχή του λόγου αλλά και την ικανότητα της διακρίσεως  και ότι, η ικανότητα  αυτή,μαζύ με την επιλογή είναι το κύριο γνώρισμα της ελευθερίας της βουλήσεως… ότι, από το σώμα του Αδάμ(πρωταρχική ύλη και ενστικτώδες μέρος τού όντος) αποσπάται η ανδρίς  που  κατά τον F.d Olivet  σημαίνει ελευθερία της βουλήσεως και αποτελεί την πνευματική σύζυγο του Αδάμ…..ότι,…πρωταρχική ύλη,ένστικτα και ελευθερία της βουλήσεως σχηματίζουν μαζύ τον Παγκόσμιο άνθρωπο,τον Αδάμ,το αποτέλεσμα της Δημιουργίας.Ετσι  το παθητικό όργανο ,ο Αδάμ απέκτησε εξελισσόμενο την Εύα,τη βουλητική ιδιότητά του,………..ότι, υποδιαίρεση(μια από τις τρείς)της  νεφές, ..η αρχή που συνέλαβε(εννόησε) τη δύναμη  είναι η ελευθερία της βουλήσεως…..ότι, με την απόκτηση της Εύας ο Αδάμ απέκτησε την ελευθερία της βουλήσεως,….ότι, ο Αδάμ  αρχίζει να ξεχωρίζει από το ζωικό βασίλειο με την απόκτηση της ελευθερίας της βουλήσεως(Εύα) που είναι ιδιότητα θεική…..ότι, η ελεύθερη βούληση,(Εύα) χάνει την ελευθερία της  και εξουσιάζεται στο μέλλον από τον άνθρωπο(Γεν. Γ 16)…ότι ,η σχέση βούλησης και ενστίκτων γίνεται εχθρική….ότι, η ελευθερία της βουλήσεως είναι μέρος του Θεού στον άνθρωπο.

ΕΙΔΙΚΟΤΕΡΑ ΓΙΑ ΤΙΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ
 Ο Αλκιδάμας αρχαίος ρήτορας-σοφιστής-του  4αι. π.Χ. έλεγε.« Ελευθέρους αφήκε πάντας Θεός,ουδένα δούλον η φύσις πεποίηκεν» ενώ στον Πρωταγό ρα,διαβάζουμε,(αναφορικώς με τη  σχέση νόμου και ελευθερίας που λαμβάνεται  με μια ειδική έννοια )  «ω άνδρες έφη,οι παρόντες ηγούμαι εγώ υμάς συγγενείς τε και οικείους και πολίτας άπαντας είναι φύσει ου νόμω…..Ο νόμος τύραννος ών των ανθρώπων πολλά παρά την φύσιν βιάζεται». Την ίδια άποψη υποστηρίζει και ο Ευριπίδης. Κατά τον Ομηρο, η σταθερότητα τού κόσμου εξασφαλίζεται από ένα σύνολο κανόνων που αποτελούν την μοίρα,η οποία καθορίζει την βιολογική πορεία τής ζωής τού Ανθρώπου  και την τύχη της.Η ίδια μοίρα και οι ίδιοι νόμοι, εξουσιάζουν και τους Θεούς.(« Ανάγκα και οι Θεοί πείθονται» « Την ειμαρμένην ουδ΄αν τις εκφεύγει).  Ετσι ο Δίας, αποτυγχάνει παρά την επιθυμία του, να σώσει τον γυιό του Σαρπηδόνα  που θα πεθάνει τραυματισμένος από τον Πάτροκλο, δηλαδή,δεν μπορεί ν΄αλλάξει το πεπρωμένο του.Παρόμοιο παράδειγμα,με τον Αχιλλέα,τον οποίο δεν κατορθώνει να τον σώσει η μητέρα του Θέτις. Στον Τηλέμαχο η Αθηνά,λέγει ότι, δεν μπορούν ούτε ένα, να γλυτώσουν από τον θάνατο, οι Θεοί……Στους ανθρώπους αφήνεται  μιά  σχετική ελευθερία έτσι που η παντοδυναμία τής Μοίρας να μετριάζεται, με τους Θεούς να μπορούν να παρεμβαίνουν ευεργετικώς ή κακοποιώς  στην ζωή των Ανθρώπων.Ο Ησίοδος δέχεται μια απόλυτη αναγκαιοκρατία,δεχόμενος ότι, οι άνθρωποι γίνονται περίφημοι  και  ξακουστοί ή όχι, συμφώνως με την θέληση των Θεών.Ο Δημόκριτος (κατά μια άποψη)δέχεται ότι, όλα στο Σύμπαν ρυθμίζονται από την αναγκαιότητα.(« ουδέν  χρήμα μάτην γίνεται αλλά πάντα εκ λόγου τε και υπ΄ανάγκης»)Τα ίδια υποστηρίζει και ο δάσκαλος τού Δημόκριτου,ο Λεύκιππος.Ο Σωκράτης, εκήρυττε  ως ελευθερία το να μην κυριεύεται κάποιος από τις σωματικές ηδονές, διδάσκοντας  (από ψυχοβιολογική άποψη) ότι, «δούλος,όστις  άρχεται  υπό των δια του σώματος ηδονών και δια ταύτας  μή δύναται πράττειν τα βέλτιστα» `Γνωστή ,η ρήση  «ουδείς εκών κακός».  Στα Απομνημονεύμα  του Ξενοφώντα (Εκδόσεις Παπυρος 1937) εμφανίζεται ο Σωκράτης να λέγει,  απευθυνόμενος στον Αριστόδημο:… «κατάμαθε ότι, και  ο σός νους ενόν το σώμα όπως βούλεται μεταχειρίζεται(: πρέπει να εννοήσεις καλώς ότι, και ο ιδικός νούς,ο ενυπάρχων στο σώμα σου,δοικεί τουτο όπως θέλει).Πειό κάτω βέβαια προσθέτει κάτι που ίσως δημιουργήσει σκέψεις,ως προς την ύπαρξη ελευθερίας βουλήσεως και  ως προς το αυτεξούσιο.Προσθέτει: «Οίεσθαι ούν χρή,και την εν τω παντί φρόνησιν τα πάντα,όπως αν αυτή ηδύ η,ούτω τίθεσθ και μη το σον μεν όμμα σα δύνασθαι επί πολλά στάδια εξικνείσθαι,τον δεν δε του θεού οφθαλμόν,αδύνατον είναι άμα πάντα οραν,»,(Πρέπει λοιπόν να πιστεύεις ότι, και ο εν τω σύμπαντι νούς,διευθύνει τα πάντα,όπως φανή εις αυτόν αρεστόν, και όχι το ιδικόν σου βλέμμα  μπορεί να φθάσει εις απόστασιν πολλών σταδίων ότι, δε ο οφθαλμός του Θεού, δεν μπορεί να βλέπει  τα πάντα  συγχρόνως) . Ο Πλάτων υπεστήριζε  ότι, η μοίρα τού ανθρώπου, προκαθορίζεται από επιλογή που κάνει η ψυχή κατά την στιγμή τής ενσωματώσεώς της  και ότι, οι ψυχές πριν από την ενσωμάτωση αυτή,εκλέγουν το είδος τής ζωής που θέλουν,επομένως δέχεται ότι, υπάρχει δυνατότητα επιλογής.O άνθρωπος εκλέγει την μοίρα του (πρβλ.Σοπενχάουερ κατά τον οποίο,ο άνθρωπος ερχόμενος στον κόσμο , φέρει μαζί του τον χαρακτήρα του που μένει αμετάβλητος σ΄ολόκληρη τη ζωή του).Οι Στωικοί παρόλο που κλίνουν περισσότερο προς την αιτιοκρατία(: «….. καθ ειμαρμένην τα πάντα γίγνεσθαι.ήτις εστίν αιτία  των όντων ή λόγος καθ΄όν ο κόσμος διεξάγεται…»)   δέχονται εν τούτοις ότι,  η ανθρώπινη ψυχή,εφ’όσον ενεργεί  κατά τα  προστάγματα τού παγκοσμίου λόγου,    είναι ελεύθερη, επομένως η ελευθερία προκύπτει  από την αναγνώριση των ορίων που πλαισιώνουν και οριοθετούν την ενεργητικότητα τού ανθρώπου.Ο Αριστοτέλης διέκρινε  τα μέρη τής ψυχής σε τρία: λογιστικό, θυμικό και επιθυμητικό. Η βούληση ανήκει στο λογιστικό «εν τω λογιστικώ γαρ η βούλησις». Η  βούληση κινεί: «Εν δη το κινούν – το ορεκτικόν». «…ο μεν νους ου φαίνεται κινών άνευ ορέξεως – ηκκραατικούς, γαρ βούλησις όρεξις – όταν δε κατά τον λογισμόν κινείται και κατά βούλησιν κινείται». Φυσικά υπάρχει και η περίπτωση τής παράλογης επιθυμίας – που επιδιώκει κάτι επειδή,  λανθασμένα, το θεωρεί καλό.  Ο νους είναι πάντα σωστός αλλά η επιθυμία και φαντασία μπορεί να λανθάνουν. «Νους μεν ουν πας ορθός εστίν – όρεξις δε και φαντασία και ορθή και ουκ ορθή. (Περί Ψυχής 432 – 433). Το αυτεξούσιο φαίνεται να δέχεται ο σοφιστής Πρόδικος,με την αναφορά στους δύο δρόμους που ανοίγονται μπροστά στον Ηρακλή.Η εκλογή του εκφράζει την ελευθερία τής βουλήσεως.
Αναφερόμενοι ειδικώτερα  στους Προσωκρατικούς φιλοσόφους οι Σ.Γκίκας και Ι.Ευαγγέλου, γράφουν  « Οι προσωκρατικοί είναι κυρίως φιλόσοφοι της φύσης ή κοσμολόγοι. Δεν περιορίστηκαν όμως μόνο στο να υποτάσσουν τα πάντα; στην νομοτέλεια του φυσικού κόσμου. Ο Ηράκλειτος ερμηνεύει διαλεκτικά και τα κοινωνικά φαινόμενα (πόλεμος - ειρήνη, κοινωνικές συγκρούσεις), ακόμα και τα ψυχολογικά-( κάματος - ανάπαυσις, λιμός - κόρος). Ο Αναξαγόρας βλέπει την  κίνηση, που προήλθε από το Νου, και μέσα στην εξέλιξη  των ανθρωπίνων κοινωνιών στα έργα των ανθρώπων.


Οι προσωκρατικοί, αν και μιλούν για μια πρωταρχική φυσική ουσία και ανακαλύπτουν φυσικές νομοτέλειες, δεν υποτάσσουν τα πάντα στη φυσιοκρατική και ντετερμινιστική σκέψη.. Αν εξαιρέσουμε τον Διογένη επιτον Απολλωνιάη και ίσως  και τον Αναξαγόρα, οι άλλοι πιστεύουν στην ανθρώπινη  ελευθερία. Κατά τον Δημόκριτο τον άνθρωπο κατευθύνουν όχι απρόσωποι ή τυφλοί φυσικοί νόμοι, ούτε φυσικά ο Θεός ή η τύχη, αλλά ο ίδιος κατευθύνει τον εαυτό του.Το αν  ακολουθεί τον σωστό δρόμο, αν διαρρυθμίζει σωστά  τη ζωή του, αυτό εξαρτάται από το αν καλλιεργεί την ευθυκρισία του. Αν ορισμένοι προσωκρατικοί καλούν τον άνθρωπο να ευθυγραμμιστεί με την κοσμική νομοτέλεια-αυτό το κάνουν χάρη της ευτυχίας του. Για τον Ηράκλειτο π.χ., αν ο άνθρωπος συνηθίσει να βλέπει το κακό σαν την άλλη όψη του καλού, το αρνητικό σαν συμπλήρωμα -του θετικού, τότε θα απαλλαγεί από εσωτερικές εντάσεις θα  νιώσει χαλάρωση, θα συμφιλιωθεί με τις δύ¬σκολίες της ζωής, θα πάψει να παραπονιέται και να διά¬ματύρεται ,να επαυξάνει το άγχος του. Οι προσωκρατικοί,επιχείρησαν ερμηνείες μεμονωμένων -φαινομένων. Μερικές απ' αυτές απέχουν  απ΄το ορθό -γιατί έγιναν με ανεπαρκή μέσα και χωρίς τη χρήση πειραμάτων.Η αξία της προσωκρατικής φιλοσοφίας έγκειται στην συνολικλη ερμηνεία της πραγματιότητας,Την  ερμηνεία αυτή κάνουν  με καθαρά ορθολογικό ττρόπο,»....

11

 Υποστηρίζει ο Πλάτων,(Πολιτεία Η 564,α) - ότι,η υπερβολική ελευθερία ισοδυναμεί με δουλεία(«Η αγαν ελευθερία έοικεν ουκ εις άλλο τι ή εις άγαν δουλείαν μεταβάλλειν και ιδιώτη και πόλει»). Προφανώς ο Πλάτων αναφέρεται κυρίως στον πολίτη, αναφέρεται στη πολιτική ελευθερία και εκφράζει την γνώμη ότι, αν ο πολίτης πιστεύει ότι, ελευθερία  είναι το « ποιείν ό,τι τις βούλεται» και δεν σέβεται ούτε τους γραπτούς ούτε τους άγραφους νόμους,  «ίνα μηδαμή μηδείς αυτοίς ή δεσπότης» τότε η ακρότατη αυτή ελευθερία έχει ως συνέπεια  να επιβληθεί στην δημοκρατική πολιτεία «δουλεία πλείστη τε και αγριωτάτη» (Πλ.Πολιτεία Η 563,α).
-Αναφερόμενος στις απόψεις –παραδοχές των αρχαίων Ελλήνων ο  M.Pohlenz,  γράφει ότι ,  « στην Ελλάδα για πρώτη φορά ειπώθηκε ότι, ο άνθρωπος γεννήθηκε  για την Ελευθερία,ότι, ο σύγχρονος υπαρξισμός έχει τις ρίζες του στην εσωτερική ελευθερία  που διατυπώθηκε στην Ελλάδα,ότι,  το χαρακτηριστικό σημείο τού χαρακτήρα τού Έλληνα είναι μια ισχυρή παρόρμηση να αυτοπροσδιορισθεί, και να σχηματίσει μια προσωπική άποψη για το περιβάλλον του,και να ρυθμίσει την ζωή του,όπως αυτός επιθυμεί.ότι, ο Ελληνας έχει  μια βαθειά συναίσθηση,των ορίων που υπάρχουν…….νοιώθει ως προς όλα ένα απλό συναίσθημα υποταγής, όχι όμως πλήρους εξάρτησης …..Πράττει αυτό που τού είναι προκαθορισμένο από την φύση του και από την συναίσθηση τού καθήκοντός του(πρβλ .Εκτωρ).Οι Θεοί μπορούν ασφαλώς να προκαλέσουν τον φυσικό θάνατο, στον θνητό άνθρωπο,αλλά υπάρχει κάτι που δεν μπορούν να τού αφαιρέσουν...Το δικαίωμα  και την δύναμη να δρά όπως αυτός αυτοπροσδιορίζεται με την δική του θέληση.Δεν μπορεί να αλλάξει τίποτε στην εξωτερική πορεία των πραγμάτων, Αλλά στο εσωτερικό των πραγμάτων παραμένει κύριος,των αποφάσεών του.(:  Την  εσωτερική μας εξέλιξη την καθορίζουμε εμείς,τα εξωτερικά, ίσως  άλλες δυνάμεις)…Ο άνθρωπος δεν μπορεί να ανθίσει και να αναπτυχθεί παρά μόνον μέσα στην Ελευθερία..Η τυραννία δεν μπορούσε να  καταστεί ένας θεσμός, διαρκείας. Η Ελληνική συνείδηση, δεν δέχονταν ότι ,ένας άνθρωπος, θα μπορούσε να κυριαρχεί σε μια κοινότητα..Μόνον εκείνος που προσπαθεί, δέχεται την βοήθεια τής Θεότητας……….Ο Ελληνας θέλει να εννοήσει από τα μέσα του  αυτό που τού συμβαίνει.Το ιστορικό έργο τού Ηροδότου, έχει ως στόχο  να περιγράψει  τον αγώνα των Ελλήνων για την Ελευθερία.Η αληθινή ελευθερία δεν αποκλείει την έννοια τού χρέους……….Η ίδια θέληση για Ελευθερία,που είχε δώσει στους Ελληνες την δύναμη να αποκρούσουν την ξένη επικυριαρχία, ασκούνταν  στο εσωτερικό και ωθούσε κάθε πόλη να διατηρεί πάντοτε την ελευθερία,και να αποκρούει  κάθε προσπάθεια πού απειλούσε την αυτονομία της»
 -Ο Χρ.Γιανναράς,αναφερόμενος επίσης στις σχετικές απόψεις των αρχαίων Ελλήνων, γράφει( «Καθημερινή» 15  Αύγ. 2015) μεταξύ άλλων:   «Για τους Aρχαίους Eλληνες το ερώτημα για την αιτία τού υπάρχειν δεν αναζητούσε κάποιαν ελεύθερη βούληση - απόφαση που να ερμηνεύει το «γιατί» τής ύπαρξης των υπαρκτών καθορίζοντας και το στόχο της. Tο ερώτημα των Eλλήνων αφορούσε το «πώς» τής πραγματικότητας, όχι το «γιατί». Kαι αιτία για το «πώς» ήταν ο ανερμήνευτα δεδομένος «ξυνός (κοινός) λόγος» που διέπει τα πάντα: μια λογική αναγκαιότητα που καθορίζει τον «τρόπο» τής ύπαρξης κάθε υπαρκτού, τον «τρόπο» και τής συνολικής συνύπαρξης – τη συμπαντική αρμονία και κοσμιότητα. Kάτι σαν ειμαρμένη.Aυτός ο δεδομένος προκαθορισμός τού λόγου - τρόπου (της «ουσίας») κάθε υπαρκτού δεν αφήνει κανένα περιθώριο υπαρκτικής ελευθερίας, υπαρκτικού αυτοπροσδιορισμού, θελημένης υπαρκτικής ετερότητας. O ίδιος ο Θεός είναι υποχρεωμένος, «ως εκ του λόγου της ουσίας του», να είναι αυτό που είναι. Tο «γιατί» τού υπάρχειν παραμένει αναπάντητο, ένα αβυσσαλέο κενό στα θεμέλια τής αυτοσυνείδητης ύπαρξης – στον υπαρκτικό ορίζοντα δεν υπάρχει ενδεχόμενο ελευθερίας.H απορία, πώς οι Eλληνες εκχριστιανίστηκαν τόσο ραγδαία (μόλις μέσα σε έναν αιώνα και υπό συνθήκες φρικώδους διωγμού των Xριστιανών από τη ρωμαϊκή εξουσία) ερμηνεύεται μόνο με τις συναρπαστικές απαντήσεις που κόμιζε το χριστιανικό ευαγγέλιο στα κενά ελευθερίας τής αρχαιοελληνικής μεταφυσικής: Aιτιώδης Aρχή τού υπάρχειν δεν είναι μια αναγκαιότητα, ένας «Θεός» προδιαγεγραμμένα υπόχρεως να είναι αυτό που είναι, όχι. H λέξη τής πεπερασμένης γλώσσας μας που μπορεί να σημάνει την ελευθερία ως Aυτοαιτία της ύπαρξης, είναι «Πατήρ».
-( Υπενθυμίζουμε μια θέση μας:Η πραγματική  ελευθερία όπως την δεχόμαστε,δεν σημαίνει ασυδοσία,σημαίνει όπως και σε άλλο σημείο γράφουμε την υποταγή σε ένα συγκεκριμένο πλαίσιο συμπεριφοράς σ’ένα σχέδιο.)
 -Ως προς την σύνδεση τής πραγματικής αυτής ελευθερίας με την πολιτική ελευθερία, ο Κ.Τσάτσος, γράφει στους  « Αφορισμούς και Διαλογισμούς του» ότι, η έλλειψη τής πολιτικής ελευθερίας έχει ως επακόλουθο να μένει φυλακισμένη η καθαυτό ελευθερία,που έτσι αυτή μαραίνεται και ο άνθρωπος γίνεται δούλος  γιατί σιγά σιγά λησμονεί την καθαυτό ελευθερία του καθώς νεκρώνονται μέσα του τα κίνητρα προς ό,τι η ελευθερία ορίζει.
(ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΣΤΗ ΣΤΑΣΗ ΚΑΙ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΆ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ-ΣΤΗ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΑΣ)
«Μελέτες απέδειξαν  ότι,  η πεποίθηση στην ύπαρξη ελευθερίας βουλήσεως, συνεπάγεται πρακτικά οφέλη,στον « πιστεύοντα»
  1. -Δίνει περισσότερο αυτοέλεγχο: Μια μελέτη  διαπίστωσε ότι, η αποδυνάμωση της πεποίθησης του ανθρώπου στην ελεύθερη βούληση, οδήγησε σε μείωση τού αυτοελέγχου και στη δύναμη τής θέλησης.
 2.- Βοηθά στην κοινωνικοποίηση και ειδικώτερα στη φιλανθρωπία: Μια άλλη έρευνα διαπίστωσε ότι, η δυσπιστία στην ελεύθερη βούληση μπορεί επίσης να οδηγήσει σε αύξηση τής επιθετικότητας και σε μείωση της αλληλεγγύης προς τους άλλους. Ο Roy Baumeister τού Πανεπιστημίου τής  Florida διεπίστωσε σε έρευνα που διενήργησε στους φοιτητές του, ότι ,εκείνοι που δεν είχαν ισχυρή πίστη στην ύπαρξη ελευθερίας βουλήσεως δεν ήθελαν να αφιερώσουν χρόνο για να βοηθήσουν συμμαθητές τους ή να ενισχύσουν,οικονομικως κάποιον, σε αντίθεση με όσους είχαν τέτοια πίστη.
 3. -Βελτιώνει την απόδοση στην εργασία-διευκολύνει τις επιδόσεις στην μάθηση και αυξάνει τη δημιουργικότητα: Μια μελέτη δείχνει επίσης ότι ,η πίστη στην ελεύθερη βούληση προβλέπει καλύτερη επαγγελματική στάση και συνολικά εργασιακή απόδοση.  Και ακόμη ειδικώτερα διευκολύνει τις ακαδημαικές επιδόσεις. Επίσης άρνηση τής ύπαρξης ελευθερίας βουλήσεως οδηγεί σε μειωμένη έφεση για μάθηση και για  δημιουργικότητα.
 4. -Ενισχύει την ειλικρίνεια:  Μελέτη δείχνει ότι η αποδυνάμωση στην πίστη προς την ελεύθερη βούληση οδηγεί σε μεγαλύτερη ανεντιμότητα και την εξαπάτηση.
 5. -: Μια πολύ ενδιαφέρουσα έρευνα αποκαλύπτει ότι, η πίστη στην ελεύθερη βούληση κάνει το μυαλό λιγότερο αυτοματοποιημένο.
Αυτά είναι μόνο μερικά παραδείγματα για το πώς η πίστη των ανθρώπων στην ελεύθερη βούληση, μπορεί να επηρεάσει θετικώς την  συμπεριφορά τους. Ακόμα και αν κάποιος αντιτίθεται στην ύπαρξη της ελεύθερης βούλησης, υπάρχουν σίγουρα κάποια πρακτικά οφέλη όταν κάποιος πιστεύει σε αυτήν.
6.-Κάνει τον άνθρωπο ευτυχέστερο. .Ο Roy Baumeister διεπίστωσε πώς μια μειωμένη πίστη στην ελευθερία της βουλήσεως  οδηγεί σε καταστάσεις άγχους,δυστυχίας και σε μειωμένες επαφές με συνανθρώπους.
 7.-Καθιστά τον Ανθρωπο ενεργητικό.
Γράφει σχετικώς κάποιος: 
«Μπορείτε για μία στιγμή να πατήσετε φρένο στην καθημερινότητά σας και να το σκεφτείτε: αν πιστεύετε ότι, δεν έχετε κανένα πραγματικό έλεγχο επί των περιστάσεων σας, τότε δεν υπάρχει κανένα κίνητρο για να προσπαθήσετε να κάνετε κάτι θετικό ή να επιφέρετε κάποια αλλαγή. Μπορείτε απλά να καθίσετε αναπαυτικά και να παρακολουθήσετε τα πράγματα να σας συμβαίνουν, χωρίς εσείς να μπορείτε να αντιδράσετε. Ορισμένοι το ονομάζουν μοίρα, άλλοι τύχη, άλλοι απλά τα περιμένουν όλα από τους άλλους. Αδυνατούν να δουν τι μπορούν να κάνουν οι ίδιοι καλό για τη ζωή τους και αφήνονται να τους πηγαίνουν τα κύματα της ζωής, προσπαθώντας να πιαστούν από ένα ξύλο για να μην πνιγούν.
-Η πίστη στην ελεύθερη βούληση είναι πολύ σημαντική για να έχει κανείς ενδιαφέρον για τη ζωή του,για να πάρει κανείς μεγαλύτερη ευθύνη ως προς τη ζωή του, να αναγνωρίσει τη δύναμη του και τον έλεγχο που διαθέτει ώστε να είναι υπεύθυνος για τα αποτελέσματα που θα έχει στη ζωή του.
-Όπως έγραψε το 1890 ο πρωτοπόρος Αμερικανός ψυχολόγος και φιλόσοφος, William James, «το ενδιαφέρον» της ζωής προέρχεται από «την αίσθηση που έχουμε πως ό,τι μας συμβαίνει αποφασίζεται από εμάς τους ίδιους ανά πάσα στιγμή και δεν υπάρχει μια προκαθορισμένη πορεία την οποία θα πρέπει να ακολουθήσουμε»
-Για όλους αυτούς τους λόγους,μερικοί ,παρόλο που αρνούνται την ύπαρξη ελευθερίας βουλήσεως,κηρύσσουν πώς πρέπει ο άνθρωπος να πιστεύει το αντίθετο. Όπως δέχεται και ο Saul Smilansky, καθηγητής φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο της Haifa  στο Ισραήλ,που ειδικώτερα λέγει ότι, θα ήταν πολύ κακό αν πολλοί άνθρωποι συνειδητοποιούσαν την ανυπαρξία ελευθέρης βούλησης. Αναφερόμενος στον Ντετερμινισμό ,ως επιχείρημα που αναιρεί την ελέυθερη βούληση παρατηρεί,ότι, αυτός,εξαφανίζει τις έννοιες του ψόγου και του επαίνου για να καταλήξει πώς εμφανίζεται επικίνδυνος για την ανθρώπινη συμπεριφορά. Την ίδια άποψη δέχεται κατά τα κρίσιμα σημεία της και ο νευροεπιστήμονας και συγγραφέας Sam Harris .Σημειώνεται πάντως ότι, δεν  είναι γενικώς αποδεκτή η άποψη ότι,, η άρνηση τής υπάρξεως ελεύθερης βούλησης,θα οδηγήσει στην εξαφάνιση τού πολιτισμού.Ο κίνδυνος όμως αυτός κατά την άποψή μας είναι υπαρκτός.

Η ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΤΗΣ ΒΟΥΛΗΣΕΩΣ ΚΑΙ Ο ΕΓΚΕΦΑΛΟΣ
- Όπως  γράφει ο Michael Corbalis(εν «  Στο Λαβύρινθο του μυαλού» Αιώρα  2013-  τίτλος πρωτοτύπου Pieces of Mind,έκδ. 2011- σελ.101) είναι  πιθανόν ο προμετωπιαίος φλοιός να εμπλέκεται με την ελευθερία τής βουλήσεως.

ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ-ΣΚΕΨΕΙΣ-
(Παρακαλώ τον αναγνώστη να θεωρήσει ότι ,τα παρακάτω   στο μεγαλύτερο τμήμα τους, ουσιαστικώς αποτυπώνουν  ερωτήματα -και εν μέρει προσωπικές «αυθαίρετες» απόψεις,γιατί σε τελευταία ανάλυση αφορούν  τον σκοπό και τη λειτουργία του Σύμπαντος-το πώς και το γιατί-που συνιστούν μυστήριο  και επομένως ,ανεπίδεκτο  για  διανοητική προσέγγιση.Από άλλη θεώρηση,υποκρύπτουν αντιφάσεις,ευκόλως ανιχνεύσιμες.) 
- Ι.-1.-Το μυαλό δόθηκε στον Ανθρωπο για να το χρησιμοποιεί .Αλλά το μυαλό,η Λογική καθορίζουν και τα όρια τους και την εμβέλειά τους.Ο,τι δεν συλλαμβάνει ο Νούς και η Λογική δεν είναι ανύπαρκτο. Ο Pascal είπε. «Το τελευταίο βήμα τής Λογικής είναι  να κατανοήσει ότι, υπάρχει μια απειρία πραγμάτων που την υπερβαίνουν.»
2-α.Ειδικώτερα για την Λογική.Η λογική -τουλάχιστον η δίτιμη- στηρίζεται σε αξιωματικές αφετηρίες.Το ότι, έχει εξυπηρετήσει  σε πολλές περιπτώσεις την πράξη, δεν σημαίνει ότι, μπορεί να δώσει απάντηση σε όλα και ότι ,είναι ορθή..(Πρέπει να ) υπάρχουν και άλλοι  δρόμοι.
   .β.Ας μην ξεχνάμε ούτε για μια στιγμή,ότι η παρουσία του Ανθρώπου,Το Σύμπαν η Δημιουργία,συνιστούν μυστήριο. «.Βλέπομεν γαρ άρτι δι ΄εσόπτρου εν αινίγματι"(Α΄Κορ. ΙΓ ΄12 ,»ανεπίδεκτο  λογικής προσέγγισης ,και ας μας συγωρηθεί που κατά την πάραθεση των όσων γράφονται παρακάτω,αντιφάσκουμε προς την παραδοχή αυτή.
   .γ.Η εξήγηση υπάρχει.Εκτός άλλωντα όσα γράφονται, υποδεικνύουν  την ύπαρξη και άλλων οδών έρευνας  ίσως απλώς  άλλων, μεθόδων,΄άλλων καταστάσεων συνείδησης.. Εχουμε ασχοληθεί με το θέμα αυτό σε άλλο πόνημά μας.

  Μετά την εισαγωγή αυτή  αποτολμώνται ορισμένες σκέψεις
3.α-Σε μια συζήτηση, πολλές φορές χαμένος ,φαίνεται να είναι εκείνος,που υποστηρίζει την ύπαρξη ή ανυπαρξία   κάποιας άποψης,(εδώ τής ελευθερίας τής βουλήσεως) και δεν μπορεί να αποδείξει τις θέσεις του.Είναι το περίφημο βάρος τής αποδείξεως. Αυτό όμως δεν σημαίνει κατά λογική αναγκαιότητα,ότι, το μη αποδειχθέν δεν υφίσταται.
    .β.Επίσης: Το ειδέναι είναι στη φύση του Ανθρώπου

  4.-Αν δεν υπάρχει διάκριση μεταξύ καλού και κακού,τότε δεν θα υπάρχει και θέμα για την ύπαρξη ελευθερίας βουλήσεως.Δεν θα υπάρχει πρόβλημα επιλογής.Ολες οι συμπεριφορές θα είναι θεμιτές,άλλως, αδιάφορες.
 Αλλά το Κακό υπάρχει.
. Ο Immanuel Kant δέχεται   δεσμό μεταξύ ελευθερίας και καλού. Λέγει ότι,εάν δεν είμαστε ελεύθεροι να επιλέξουμε δεν  έχει κανένα νόημα να λέγουμε πώς πρέπει να επιλέξουμε την οδού τού αγαθού.-

5.-Υποστηρίχθηκε ότι, τόσο στον έμβιο όσο και  στον άβιο κόσμο ισχύει  μια απόλυτη αιτιο-οκρατία,έτσι που να μην υφίσταται περιθώριο για ελεύθερη βούληση.(Δεν παραγνωρίζεται ότι, η καθημερινότητα,το περιβάλλον στο οποίο ζούμε, μας ωθεί να δεχόμαστε,ότι,όλα έχουν μια αιτία. Και ένα σκοπό. Αλλά « Λογική» αναγκαιότητα, επιβάλλει ίσως να δεχθούμε ότι, κάπου η αλυσσίδα αυτή θραύεται.Στο πρώτο αίτιο.(;) –Οσο για το Σκοπό,σε συμπαντική τουλάχιστον κλίμακα,είναι ζητούμενο.Η απάντηση στο γιατί είναι ζητούμενο)
Κλείνοντας την παρένθεση: Δεν δεχόμστε την άποψη αυτή,χωρίς βεβαίως να παραγνωρίζουμε  ότι,ο ντετερμινισμός, προσέφερε και προσφέρει υπηρεσίες στην  Επιστήμη και τον Ανθρωπο, και έχει υπηρετήσει και ερμηνεύσει αρκετές  καταστάσεις, και ιδίως φαινόμενα, διότι:
-.α.-Το ότι, μια άποψη υπηρετεί   ορισμένες καταστάσεις,δεν συνεπάγεται την ορθότητα της.
-β.Η αιτιότητα δεν έχει λογική αναγκαιότητα.Είναι φυσικός νόμος, είναι μια συνοπτική περιγραφή,=.όχι κανόνας τής (κοινής) λογικής.Άλλο το αφύσικο και άλλο το παράλογο.
-γ.Επιπρόσθετα:Είναι ανακριβές ότι, ισχύει απόλυτη αιτιοκρατία στον άβιο κόσμο.Γίνεται και εκεί δεκτό το τυχαίο  Παράδειγμα:Η Κβαντομηχανική κηρύσσει την πιθανοκρατία και επομένως κατά μία,μη γενικώς αποδεκτή άποψη -   οδηγεί στην αποδοχή και ύπαρξη αναιτιοκρατίας, ιδίως στον μικρόκοσμο και επομένως(κατά μία άποψη)  ευνοεί από την πλευρά αυτή,την παραδοχή τής  Ελευθερίας τής βουλήσεως.
-δ. Επιπρόσθετα: Ακόμη και στον υλικό κόσμο,(τής φυσικής), δεν  ισχύουν παντού οι ίδιοι νόμοι.
-ε.-Επιπρόσθετα:Είναι ανακριβές ότι, ισχύει απόλυτη αιτιοκρατία στον έμβιο κόσμο.Γίνεται και εκεί δεκτό το τυχαίο.Στο  κείμενο εκτίθεται σαφώς,η έννοια αυτή της τυχαιότητας,- 
    .στ.--Επιπρόσθετα: Η ελεύθερη βούληση θα μπορούσε να εκληφθεί ως το ζητούμενο αίτιο.
       .ζ Επιπρόσθετα :- Αν δεν υπάρχει χρόνος δεν υπάρχει, πρόβλημα  αιτιότητας.Η αιτιότητα συνδέεται με το θέμα τής ύπαρξης τού χρόνου. Δεν  θα  υπάρχει τότε χρονικώς –λογικώς πρότερο και ύστερο .
-
6.α-Από πρακτική άποψη , από την σκοπιά λειτουργίας τής κοινωνίας, έχουμε,ότι,δεν μπορεί να λειτουργήσει κοινωνία χωρίς την παραδοχή μιάς ηθικής, μιάς κοινωνίας που να μην  θεωρεί υπεύθυνους τους πολίτες.Αλλά δεν  εννοείται  ηθική και ευθύνη χωρίς ελευθερία βουλήσεως και χωρίς τις έννοιες αυτές δεν νοείται θέσπιση κανόνων,επαπειλή  ποινών.  Η επιβολή μιάς ποινής  ή και μιάς απαξιωτικής κρίσεως, προυποθέτει ελευθερία βουλήσεως.Γι αυτό ακόμη και αρνητές της ελευθερίας της βουλήσεως, δέχονται πώς η παραδοχή  τής ανυπαρξίας της θα έχει καταστροφικά αποτελέσματα. Αρνηση της ελευθερίας τής βουλήσεως, θα οδηγήσει στην κατάργηση κάθε έννοιας ευθύνης,θα οδηγήσει  στη βαρβαρότητα,στο χάος
  .β.-Ο Harari γράφει.(όπ.  283)  « Αν όντως οι οργανισμοί   δεν έχουν ελεύθερη βούληση,τούτο σημαίνει ότι, μπορούμε να χειραγωγήσουμε  ή ακόμη και να ελέγξουμε  τις επιθυμίες  τους  χρησιμοποιώντας  φάρμακα,γενετικό σχεδιασμό  ή άμεσο ερεθισμό του εγκεφάλου, »
 - γ.-Από πλευράς τού μεμονωμένου ατόμου, η παραδοχή στην ύπαρξη τής ελευθερίας  τής βουλήσεως έχει ευεργετικά αποτελέσματα,για τον «πιστό»και καθώς ο άνθρωπος  δεν ζεί απομωνομένος, κατ επέκταση και  για τον συνάνθρωπό του  για την κοινωνία.
-.
 7.α-Η ύπαρξη  του τυχαίου,τόσο στον άβιο,όσο και στον έμβιο κόσμο,οδηγούν  στην άποδοχή ενός πεδίου,όπου  είναι νοητό να δεχθούμε ότι, το γίγνεσθαι,εξαρτάται και οδηγείται από μια αιτία. Λέγουμε ότι , η αιτία αυτή είναι η συνείδηση,ο άνθρωπος. Η παραδοχή αυτή σηματοδοτεί και την μεγάλη ευθύνη  του ανθρώπου,και το άγνωστο  του μέλλοντος σε συμπαντική διάσταση.
 .β-Καθώς αρνούμαστε την απόλυτη αιτιοκρατία,δεχόμαστε ότι,  ο παράγοντας, τύχη,τροφοδοτείται από την ελεύθερη βούληση,  του δρώντος συνειδητά και υπεύθυνου  ανθρώπου.(Ετσι και μόνο έτσι δικαιολογείται η παρουσία του). O άνθρωπος είναι ομοούσιο τμήμα τού σύμπαντος στην πορεία τού οποίου  συμμετέχει και στην τύχη  τού οποίου  επιδρά. Αλλά για να επιδράσει προυποτίθεται ελευθερία τής βουλήσεως. Υπάρχει επομένως  μια σύνδεση με την Ανθρώπινη παρουσία  και με την Δημιουργία τού κόσμου.Αν όλα ήσαν προκαθορισμένα η ελευθερία τής βουλήσεως θα ήταν περιττή. Στη φύση τού ανθρώπου  είναι να συνειδητοποιήσει την αλήθεια αυτή και να πορευθεί σύμφωνα μ’ αυτή, τροφοδοτώντας το Σύμπαν και υπηρετώντας το Σκοπό του.
  .΄γ.Και τέλος οι παραδοχές αυτές  εκτός άλλων μας φέρουν κατά "λογική" αναγκαιότητα, σε δυό (τουλάχιστον) σκέψεις: Αφενός ότι, αναδύεται  έτσι ή ευθύνη του ανθρώπου,αφετέρου ότι, το μέλλον του Σύμπαντος δεν είναι προκαθορισμένο.
   .δ.- .Εχει υποστηριχθεί,όχι μόνον από φιλοσόφους,αλλά και από φυσικούς,ότι,ο άνθρωπος,με τη συνείδησή του,με τη σκέψη του,επηρεάζει τη πορεία ,τη λειτουργία του Σύμπαντος.Ο Ηράκλειτος έλεγε…« τοὺς καθεύδοντας ἐργάτας εἶναι καὶ συνεργοὺς τῶν ἐν τῷ κόσμῳ γιγνομένων»  ο Paul Davies  αναφερόμενος στο πείραμα των δύο σχισμών δέχεται πώς αποδεικνύει την επίδραση του πειραματιστή (ή παρατηρητή) που  μπορεί να επηρεάσει τη κβαντική πραγματικότητα  και ο Wheeler   ομιλεί για συμμετοχικό Σύμπαν. Ο Ο  βιοχημικός Joe Dispenza λέγει«….Επαναλαμβάνοντας πολλές φορές,την ίδια πρόθεση, επαναλαμβάνοντας συνεχώς την ίδια ερώτηση προς το Σύμπαν,μεταβάλλουμε την  κβαντική πιθανότητα και την κάνουμε έτσι ν΄αποκλίνει από τον μέσο όρο τού τυχαίου που υπάρχει στη βάση………..Μια διανοητική πρόθεση μπορεί να επηρεάσει την λειτουργία τού εγκεφάλου»
 
  Ο άνθρωπος μπορεί να επηρεάσει και το γονίδιό του και τον εγκέφαλό του  και την ορμονική κατάσταση τού οργανισμού του.-κι΄αυτό γι κείνους που υποστηρίζουν ότι, οι παράγοντες αυτοί, καθιστούν τον άνθρωπο ανελεύθερο. Αν αυτά αληθεύουν-πράγμα που ο γράφων αποδέχεται-  ,μας επιτρέπεται-ίσως επιβάλλεται-ν επαναλάβουμε την προέκταση: - Το Σύμπαν,οδηγείται στη πορεία του τόσο από τον ντετερμινισμό,την  αναγκαιότητα,όσο και από τη τύχη.

8. Αρνούμενοι την ελευθερία τής βουλήσεως,(εκτός άλλων) αρνούμαστε στον εαυτό μας το δικαίωμα τής ευφορίας,που νοιώθουμε όταν αισθανόμαστε αυτεξούσιοι.Αρνούμαστε μια αισθητική απόλαυση.Και η σύνδεση με το ωραίο,δεν είναι αμελητέος παράγοντας  και αμελητέος οδοδείκτης.Αρνούμαστε το μεγαλείο ότι, είμαστε υπεύθυνοι και ελεύθεροι.Αρνούμαστε την ύπαρξή μας,αυτοκαταργούμαστε.(Αν όλα προσδιορίζονται από παράγοντες,νομοτελειακώς,δεν έχει νόημα, να μιλούμε ούτε για  επαίνους,ούτε για άμιλλα,που όλα αυτά είναι στοιχεία για μια δημιουργική δράση.) Αρνούμαστε το δικαίωμα να συμμετέχουμε και να καθορίζουμε την Εξέλιξη.
9.--O ανθρωπος έχει ένα γονίδιο  αλλά και ζεί και επηρεάζεται από ένα περιβάλλον,έμψυχο και άψυχο που δυσκολεύει πολλές φορές την ελεύθερη βούληση.Οσοι έχουν μεγάλες τις επιβαρύνσεις από τα αίτια αυτά,πρέπει να καταβάλουν μεγαλύτερη προσπάθεια,γι αυτό και το έργο τους αποτιμάται περισσότερο και προσφέρει περισσότερα και στον ίδιο και  το Σύμπαν.
10-Ακόμη κι΄αν ο άνθρωπος δεν γεννήθηκε ελεύθερος,μπορεί να γίνει ελεύθερος. -Ελεύθερος είναι ο άνθρωπος όταν κατανοώντας την αποστολή του και τη φύση του συμπεριφέρεται σύμφωνα με αυτές και αγωνίζεται.(Από τη σκοπιά αυτή ελευθερία είναι η υποταγή στην αποστολή αυτή).  Διαφορετικώς