ΤΟ ΚΑΛΟ ΚΑΙ ΤΟ ΚΑΚΟ ΣΤΟΝ ΚΟΣΜΟ
ΤΟ ΚΑΛΟ ΚΑΙ ΤΟ ΚΑΚΟ ΣΤΟΝ ΚΟΣΜΟ
ΠΡΩΤΑ ΣΚΟΡΠΙΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΓΙΑ ΜΙΑ ΒΑΣΗ ΓΙΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΚΑΙ ΟΜΙΛΙΑ-ΑΠΕΥΘΥΝΟΝΤΑΙ ΣΤΗΝ ΕΠΙΕΙΚΕΙΑ ΤΗΣ ΠΑΡΕΑΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΟΠΟΙΑ ΠΕΡΙΜΕΝΩ ΝΑ ΒΟΗΘΗΣΕΙ
ΤΟ ΚΕΙΜΕΝΟ ΕΙΝΑΙ ΥΠΟ ΣΥΝΕΧΗ ΑΝΑΘΕΩΡΗΣΗ
Ξέρω-το εννοώ- ότι,όσα γράφονται πιό κάτω,(και που συνεχώς συμπληρώνω και διορθώνω) απέχουν όχι απλώς από το τέλειο, το πλήρες, αλλά και από αυτό που θα ήθελα και εγώ.Εκτός άλλων,η κατανομή τής ύλης είναι ελαφρώς απαράδεκτη.Δεν έχω όμως τον χρόνο(και την ικανό τητα;) να συμπληρώσω,να διορθώσω,να ταξινομήσω .Τα γράφω λοιπόν έτσι ,με την προσδοκία,ότι, ίσως,αποτελέσουν εφαλτήριο,για κάποιον που θα θελήσει να σταθεί πάνω στα στοιχεία και στις σκέψεις που τα πλαισιώ νουν ,να προχωρήσει και να θέσει ,στην ομάδα,τα δικά του πλέον συμπε ράσματα, τους δικούς προβληματισμούς,τα δικά του ερωτήματα,(που πολλές φορές είναι πιο γόνιμα από τις απαντήσιες)
.Τα λίγα και ελλιπέστατα αυτά στοιχεία ,όπως τα έχω συλλέξει,έτσι,χύδην , θάταν κρίμα να μείνουν αδιάβαστα, να πάν χαμένα. Όπως και κρίμα θάταν να πάν χαμένα και « ανεκμετάλλευτα» όσα ακούστηκαν στην ομάδα.Ολοι μας,πέρα από κάθε ματαιοδοξία και χωρίς το φόβο τής κριτικής, οφείλουμε,να δίνουμε « το κατά δύναμη»(Και ασφαλώς σε όλους τους τομείς)
Στόχος του πονήματος είναι να αναδείξει προβλήματα και να υποδείξει δρόμους για αναζήτηση( Τον στόχο αυτό, υπηρετεί και η παρατιθέμενη βιβλιογραφία)
.
Η μεν γάρ πάσα γή μετά πόνων ζή και τούτων καταληπτική μάλιστα γέγονεν
Επίκουρος
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΑ
1.-Pierre Teilhard de Chardin « Le phénomène humain »Seuil, 1955 -Ο ίδιος «Science et Christ»Seuil 1965 ιδίως σελ.150 επ.
2.-Α.Μπλούμ « ¨ΔΙΑΛΟΓΟΣ» 1988/Δ σελ.17
3.-Μάρκου Πολίτη «Το Πρόβλημα τού κακού» Πεμπτουσία 1993
4.-John Gaarder «Το Βιβλίο τής Σοφίας»Νέα Σύνορα 1994
5.-Παπανούτσου «Ηθική» 5η Εκδ.Τόμ.ΙΙ,σελ.614 επ.
6.-Claude Cuénot «Ce que Teilhard a vraiment dit» Marabout Université 1972.
7.Iάσων Ευαγγέλου «Ο ενισμός» Νέα σκέψη,1996,ιδίως σελ.244 επ.
8.-Fritjof Capra “The Tao of Physics “ Flamingo 1985 first edition Fontana 1976
9.-Ο ίδιος «Η κρίσιμη καμπή» Ωρόρα 1984(The Turning Point 1982)
10.-Ιάσων Ευαγγέλου «Ο Ανθρωπος και ο Πόνος» Βερέττας 2005
11.- J.V. Linden-W.T.Costello “ Les Fondements de la Religion” Payot,1957
12.-Francisco I.Ayala «Το Δώρο τού Δαρβίνου στην Επιστήμη και τη Θρησκεία» Ενάλιος 2009 (Darwin’s gift to Science and Religion -2007)
13-Χρ.Γιανναράς «Το αίνιγμα τού κακού» Ικαρος 2008
14.-Ο ίδιος « Το ρητό και το άρρητο» Ικαρος,2008
15.-Αγιος Μάξιμος ο ομολογητής (εν Φιλοκαλία,β΄ «Το Περιβόλι τής Παναγίας»2006)
16.-Κώστας Μπέης « Το πρόβλημα τού δικαίου και των ηθικών αξιών» Ευνομία 1997.
17.- Karl Jaspers « Εισαγωγή στη Φιλοσοφία» Δωδώνη (Einfuehrung in die Philosophie)
18.-Ιάσων Ευαγγέλου «Το Πρόβλημα του Κακού στο ‘ Κόσμο»Σάκκουλας 1999.-
19.- Δημήτρης Σιάτρας «…ΣΥΝΘΕΜΑ» Παρισιανού 2010
20.—Κων.Βραχνιάς « Η Προέλευση τού Πόνου και η σημασία του στην Ζωή μας»Αθήνα 2005
21.- Alister McGrath « Η αυταπάτη τού Dawkins » Ουρανός ( Ψυχογιός Α.,Ε) 2008 ( The Dawkins Delusion,SPCK,2007)
22.-Α.Κ.Νάσιουτζικ « Το Σήμερα και το Αύριο» Κέδρος 1982(ιδίως σελ.92 επ.)
23.-W.J.Schelling « Ερευνες για την ουσία της Ανθρώπινης Ελευθερίας» Ινδικτος 1997 ( πρώτη δημοσίευση 1809)
24.- Ιάσων Ευαγγέλου «Προσωκρατικοί φιλόσοφοι και Σοφιστές» Σαββάλας 1995
25.-Ιωάν.Πλεξίδας « Η Ανθρωπολογία τού Κακού»Λογείον 2013.
26.-Ιωάννης Πλεξίδας «Ανθρωπος και Θάνατος»Λογείον 2015
27.-Arthur Koestler « Ο Λωτός και το Ρομπότ» Χατζηνικολής-1983
28.-Κ.Κριμπάς « Κοινωνιοβιολογία» Κάτοπτρο 2007
29.Ν.Μελισσανίδης. «Η έννοια του Καλού στους πρώιμους πλατωνικούς διαλόγους»(Διαριβή) 1997
30.-Yuval Noah Harari “ Homo Deus” Μιά σύντομη ιστορία του μέλλοντος –Αλεξάνδρεια- 2017(Homo Deus A Brief History of Tomorrow 2015)
31.-Paul Diel « Le symbolisme dans la bible»Payot 1975
32.-Jay Lombard « Ο Νούς του Θεού» Πεδίο 2018( The Mind of God 2017)
33.-Χαράλαμπος Θεοδωρίδης «Επίκουρος,Η αληθινη όψη του Αρχαίου Κόσμου» Βιβλιοπωλείο Εστίας 2012.
34.- Claude Hagège « Οι Θρησκείες,ο Λόγος,η Βία» Εξάντας 2018( Les Religions,la Parole et la Violence)
35.-Antonio Damasio «Η Παράξενη κατάσταση των πραγμάτων»Ενάλιος 2019(The Strange order of things)
36.- Lydie Krestovsky « Le Problème spirituel de la Beauté et de la laideur »P.U.F. 1948
Η μεν γάρ πάσα γή μετά πόνων ζή και τούτων καταληπτική μάλιστα γέγονεν
Επίκουρος
ΣΚΟΡΠΙΕΣ-«ΑΣΥΝΔΕΤΕΣ- « ΑΣΧΕΤΕΣ»»ΚΑΙ «ΕΚΤΟΣ ΘΕΜΑΤΟΣ» ΣΚΕΨΕΙΣ
Α.-1.-Το Σύμπαν, είναι ένα μυστήριο. Όχι μόνον για το πώς(έγινε) αλλά και το γιατί έγινε.Και το Κακό,(αν υπάρχει όπως στην συνέχεια λαμβάνεται ως υπάρχον) αν θεωρηθεί, ως μέρος και αυτό τού Σύμπαντος και τής Δημιουργίας, θα είναι και αυτό μυστήριο(:πώς και γιατί)και επομένως « ακατανόητο»,τουλάχιστο για την κοινή λογική.
2.- Η σύγχρονη φυσική έχει καταλήξει ότι, δεν έχει βρεθεί γλώσσα για να περιγράψει –και πολύ περισσότερο για να εξηγήσει – όλα τα φαινό μενα που παρατηρεί.Πολύ περισσότερο από ποτέ, πλησιάζει,αν δεν ταυτίζεται με την ανατολική σκέψη,με την γλώσσα των μυστικών.Μας θυμίζει τα Κοάν.Ο Heisenberg, αφού και αυτός είχε εντοπίσει το πρό βλημα τής γλώσσας)είχε διερωτηθεί:« Μπορεί η φύση να είναι τόσο παράλογη,όσο φαίνεται στα πειράματά μας;» Και ο Eddington είχε παρατηρήσει ότι, το Σύμπαν όχι απλώς δεν είναι αυτό που φαντα ζόμαστε,αλλά ούτε αυτό που θα μπορούσαμε να φαντασθούμε.
Αν όλα αυτές οι δυσκολίες για έκφραση,οι δυσκολίες γλώσσας,οι δυσκολίες κατανόησης, οι δυσκολίες ανεύρεσης τής αλήθειας, τής πραγματικότητας,ισχύουν για την φυσική,(που----καλόν είναι να μην το ξεχνούμε και αυτό- ---βασικώς,αν μη αποκλειστικώς ασχολείται με τα φαινόμενα και όχι-απλώς γιατί είναι έξω από τις δυνατότητές της και τους στόχους της- με την Πραγματικότητα)είναι φανερό,πόσο απεί ρως,μεγαλύτερες(ή και ανυπέρβλητες) είναι οι δυσκολίες, στην προ σπάθεια, ερμηνείας, φαινομένων και προβλημάτων,όπως αυτό που θέλουμε να αντιμετωπίσουμε,αφού σχετίζεται άμεσα με το μυστήριο τού Σύμπαντος, τού « ηθικού» προσανατολισμού του---γι΄αυτούς που δέχονται, ότι (πρέπει;) να υπάρχει, τής Ζωής, και τού «γιατί»- αυτού, τού «γιατί» που μετά μανίας και βασανιστικώς(και ίσως και α-νοήτως) ,θέλουμε πάντα να εννοήσουμε.
-Όταν οι φυσικοί,εκφράζονται με τόση απαισιοδοξία για την δυνατό τητα προσδιορισμού αυτού που αποκαλούμε « πραγματικότητα» μπορεί κανείς να αισιοδοξεί για μια πειστική απάντηση για το πρό βλημα τού κακού,που ασφαλώς κείται έξω από τον τομέα τής επιστή μης,που κείται σ΄ένα επίπεδο,που δεν μπορεί εύκολα να προσδιο ρισθεί,παρά μόνον με την νεφελώδη διατύπωση,ότι, « πρόκειται για κάτι άλλο» και που επομένως για την διερεύνηση και κατανόησή του απαιτεί(ίσως) κάποια άλλη μέθοδο,ή καλύτερα, άλλη « κατάσταση»;
-Η εξήγηση και η προσπάθεια για απάντηση στο πρόβλημα του κακού ,είναι η αγωνία τού νού να ερμηνεύσει τα πάντα,να μάθει τα πάντα, προσπάθεια που είναι μέσα στη φύση του.«Ο άνθρωπος τού ειδέναι φύσει ορέγεται» είχε ήδη παρατηρήσει ο Αριστοτέλης.
-Το πόνημα που θέτουμε υπόψη σας είναι ελλιπέστατο.Στόχος είναι απλώς να θέσει ή να ξαναθέσει ερωτήματα,να προβάλ λει θέσεις και απορίες( πολλές φορές αντιφατικές και ασύνδετες μεταξύ τους.) και να προσδιορίσει ένα τρόπο στάσης και συμπεριφοράς. ( σ ‘αυτό πρέπει να κατατείνει η γνώση)
Β.1-Μακάρι να ζούσαμε σε μια χώρα αγγέλων και καλοσύνης .Αν όμως δεν είναι έτσι,τότε είναι χρέος κάθε υπεύθυνου ανθρώπου να αναγνω ρίσει το πρόβλημα και να αντιμετωπίσει το κακό , σαν ένα εμπόδιο (Μερικοί « ρεαλιστές, προσγειωμένοι και πρακτικοί» θα έλεγαν να το αποδεχθεί, όπως κάποιος αποδέχεται ένα φυσικό φαινόμενο και ν’ ασχο ληθεί με φλέγοντα θέματα καθημερινότητας ).Όμως: Ως σκεπτό μενα όντα,δεν έχουμε δικαίωμα να παρακάμψουμε το θέμα,όπως και δεν θα πρέπει και να διολισθήσουμε,σε νοσηρές κατάστάσεις μαύρης απαισοδοξίας, ιδίως όταν αυτή συνοδεύεται από μια στάση αδράνει ας.
2. Από την άλλη όχθη,το καλό(όπως θα προσδιορισθεί) σαν ιδέα,εικόνα και πράξη, σαν προβολή καλών και όμορφων σκέψεων και ιδίως εικό νων, πρέπει να εξακολουθήσει να είναι ένας-πιστεύω όχι ο μόνος-,αποτελε σματικός τρόπος αντιμετώπισης τού κακού (για όσους βεβαίως ,όπως ο γράφων, επαναλαμβάνω,πιστεύουν ότι ,υπάρχει)
3.Ο πόνος είναι αναμφισβήτητα κακό.
4-Το ότι, για πολλούς κανείς δεν είναι από την φύση του κακός,( ο Σωκράτης στον Τίμαιο του Πλάτωνα λέγει « κακός μεν γαρ εκών ουδείς») δεν σημαίνει ότι, δεν μπορεί να κάνει κακό.Η Σωκρατική αισιόδοξη θέση, ότι, η αρετή διδάσκεται, υποδεικνύει σαφώς ένα δρόμο και μια πρακτική.Υποδεικνύει την ανάγκη τής γνώσης,στην απόλυτη και ευρύτατη έννοια της.
5.- Ο Claude Hagège (ό.π.σελ.13),λέγει ότι,η ύπαρξη του κακού,έρχεται σε σύγκρουση με την εγγενή στάση τού ανθρώπου προς την επίτευξη της αρμονίας και την κατάκτηση της ευδαιμονίας.
ΚΑΛΟΝ-ΚΑΚΟΝ-ΛΑΘΟΣ-ΑΜΑΡΤΙΑ
ΤΙ ΕΙΝΑΙ - ΚΑΛΟ- ΚΑΚΟ -ΕΝΝΟΙΑ ΟΡΙΣΜΟΙ
Α:ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΚΑ
Η λέξη αγαθός σημαίνει περιζήτητος από το ρήμα χατέω ή χασέ ω=ζητάω.Τα παράγωγα είναι χάσιος,αχασός,αγαστός= επιτήδειος. Η αρχική αυτή έννοια υπέστη με τον χρόνο παραλλαγές .H λέξη κακός εμφανί ζεται ως αντίθετη τού αγαθός(δειλός κλπ).
Β.ΟΡΙΣΜΟΙ-ΕΝΝΟΙΑ.
Στα Ομηρικά έπη αγαθός είναι ο ανδρείος και κακός ο δειλός
Μια απλουστευμένη άποψη θάθελε το κακό ως κάτι αντίθετο με το Καλό,σκέψη που μας ωθεί να προσπαθήσουμε να δώσουμε την έννοια τού Καλού,πράγμα που επιχειρείται σε άλλο σημείο τού προκείμενου πονήματος. Το κακό είναι κάτι που μειώνει το αγαθό, που μειώνει ή και εξαφανίζει την απόλαυση και τη βίωση τού αγα θού, τού καλού,που εμποδίζει την εγκαθίδρυση τού καλού, την επίτευξη ενός στόχου που υπαγορεύει και έχει προγραμματισθεί,για μια προγραμματισθείσα σωστή και αρμονική λειτουργία και ολο κλήρωση τού όντος, συμφυή με τη φύση και τον προορισμό του.
Ο πόνος είναι κι αυτός κακό, όταν δεν λειτουργεί μόνον προειδο ποιητικά,είναι -----όταν δεν υπερβαίνει ένα μέτρο, οπότε είναι καλό,----παιδαγωγικός, υποδεικνύει δρόμους, και χαλυβδώνει τον άνθρωπο και τον κάνει πραγματικό αγωνιστή. Όταν το μέτρο αυτό (που ασφαλώς είναι διαφορετικό για κάθε περίπτωση και κάθε άνθρωπο) ελλείπει, διαταράσσει ισορροπίες, μειώνει ή αχρηστεύει δυνατότητες και επομένως καθιστά ανέφικτη την εκτέλεση ενός επιθυμητού έργου.
-Και ασφαλώς,δεν πρέπει να λησμονήσουμε αυτό που μας εδίδαξε η δαρβινική ιατρική .Οτι, δηλαδή να μην παρεμποδίζουμε την δράση των εγγενών μηχανισμών άμυνας που μας εκληροδότησε η φυσική επιλογή.Ετσι σε μερικές περιπτώσεις,ο πόνος,το άγχος,συνιστούν προσαρμοστικούς μηχανισμούς.Παραδείγματα πολλά: Ο βήχας ,η καταρροή,η διάρροια.Ο πυρετός,που αποτελεί μηχανισμό αμύνης κατά βακτηριακής προσβολής(και επομένως σε πολλές περιπτώσεις συμφέρει στον άρρωστο να μην καταφεύγει σε αντιπυρετική αγωγή καθώς όπως αποδείχθηκε πειραματικά,ο πυρετός σε ορισμένες περι πτώσεις συντομεύει την αποθεραπεία)
-Αλλά ασφαλώς οι περιπτώσεις αυτές δεν αλλοιώνουν την εικόνα,δεν αναιρούν το ότι. ο πόνος γενικώς είναι κακό,είναι κάτι που βλάπτει
- Τα Κακό είναι ασφαλώς ένα λάθος,μια λαθεμένη ενέργεια.Και λέγον τας λάθος εννοούμε κάτι που ματαιώνει έναν επιδιωκόμενο σκοπό,που εμποδίζει μια λύση,που παρακωλύει την επέλευση μιάς επιθυμητής κατάστασης, που προκαλεί μια ανεπιθύμητη κατάσταση,που οδηγεί σε μια πλάνη. Το Κακό που έχει αφετηρία ανθρώπινη συμπεριφορά, είναι ασφαλώς ένα λάθος,με την έννοια που προεκτέ θηκε. Είναι μιά αρνητι κή,απόκλιση από μιά επιθυμητή πορεία που έχει σχεδιασθεί , για μερικούς μια απόκλιση,από το παγκόσμιο σχέδιο εξέλιξης. Μια συμπαντική προσέγγιση θάθελε ότι, Κακό είναι το αντίθε το τού Καλού( όχι απλώς η απουσία τού καλού), είναι ό,τι εμποδίζει,ό,τι αντιστρατεύεται την επιδίωξη αυτή, την πορεία αυτή,που αντιστρα τεύεται την πραγμάτωση ενός σκοπού,την πραγμάτωση τού σχεδίου εξέλιξης.
--Υπάρχουν κατηγορίες και διαβαθμίσεις λαθών,ιδίως από πλευράς συνεπειών. Το λάθος σ’ ένα μαθηματικό συλλογισμό,από ένα καθαρώς θεωρητικό επιστήμονα,μπορεί,να μην έχει καμία εμφανή συνέπεια για τους γύρω μας.Απλώς δεν οδηγεί σε μια λύση,που θα ικανοποιούσε τον επιστήμονα. Μπορεί όμως όταν έχει πρακτικές προεκτάσεις,να προκαλέ σει κακό,πόνο.Σε άλλες περιπτώσεις,οι συνέπειες αυτές είναι περισσότε ρο εμφανείς.Ενας κακός χειρισμός τού κυβερνήτη ενός αεροπλάνου, μπορεί να οδηγήσει σε-μη ηθελημένο-Κακό, μπορεί να προκαλέσει πόνο,τουλάχιστο στο φυσικό επίπεδο.
-Για μερικούς ως κακό υπό την ευρεία έννοια,μπορεί να ορισθεί,το άθροισμα τής αντίθεσης,που η πείρα δείχνει ότι, υφίσταται στο Σύμπαν προς τις επιθυμίες και τις ανάγκες των ανθρώπων.Από την άποψη αυτή, τής ανθρώπινης ευημερίας, Κακό είναι απλώς εκείνο που δεν έπρεπε να υφίσταται.-
2.-Από την πλευρά τού « δράστη» δεν θεωρείται, από ηθικής πλευράς, ως κακό, λάθος αποκλειστικώς τού νού, ξεκομμένο από το συναίσθη μα,από το κίνητρο -μερικές φορές και ξεκομμένο από ένα ηθικώς αδιάφορο αποτέλεσμα.Δεν εξετάζεται επίσης εδώ, το λάθος,που μπορεί να οδηγήσει σ΄ένα αποδοκιμαζόμενο αποτέλεσμα,σε μιά οδυνηρή (για τους άλλους)συνέπεια ,αλλά που δεν οφείλεται σε ενσυνείδητη ενέργεια.Εδώ έχουμε επίδραση στο φυσικό μόνον επίπεδο,ασφαλώς όχι αμελητέα,αλλά ήσσονος σημασίας.Και όλα αυτά,γιατί για την ηθική τάξη,έχει μεγάλη σημασία το κίνητρο.
3.Το κακό,που έχει σχέση με το συναίσθημα, έχει και αύτό την (αόρατη) αποτύπω ση στον περίγυρό μας,(και στο Σύμπαν),έστω και αν δεν υλοποιείται σε εμφανή –εξωτερική δράση και κατάσταση..Το μίσος, η κακία τείνουν στην ανατροπή,μιάς κατάστασης αγαθής,ηθικώς παρα δεκτής,ή στην δημιουργία μιάς ηθικώς απαράδεκτης καταστάσεως. Σε τελική ανάλυση,(το συναίσθημα )έχει ίσως την αφετηρία του στον νού, με χαρακτηριστικό ότι,βλάπτει όχι μόνον,τον αποδέκτη,αλλά και το δράστη
.- (Περισσότερα στο Παράρτημα)
Ειδικώτερα απόψεις διανοητών ως προς την έννοια του Κακού
-O Χρ.Γιανναράς,(ό.π.)λέγει ότι, με τη λέξη κακό σημαίνουμε εκφάν σεις τής πραγματικότητας,τής φυσικής και τής ιστορικής,δυσάρεστες έως οδυνηρές(ή και βασανιστικές) για τον άνθρωπο……Στην ανθρώπινη συμπεριφορά οι εμφανίσεις τού κακού(ηθικό κακό) είναι ενδεχόμενες .Οι αντίστοιχες πτυχές τής φυσικής πραγματικότητας είναι νομοτελειακές, αδήριτες (φυσικό κακό)
Δεν μπορείς να μιλήσεις για το κακό,χωρίς να μιλήσεις και για τον πόνο.
-O Teilhard de Chardin (ό.π. «Comment je crois») υπενθυμίζει την «αλεξανδρινή» άποψη κατά την οποία,το πολλαπλούν από το οποίο αναδύεται η εξέλιξη είναι ταυτόχρονα ήδη εξαρχής δευτερεύον και αμαρτωλό, άποψη που πλησιάζει προς τον Μανιχαισμό και τις Ινδουιστικές μεταφυσικές,που γράφουν για την καταστροφή της αρχικής ενότητας. Στην συνέχεια,θέτει ως αξίωμα ότι,το πολλαπλούν (δηλαδή το μη είναι αν κατανοηθεί στην καθαρή μορφή του), είναι η μόνη ορθολογική μορφή μιάς δημιουργικής ανυπαρξίας,η πράξη δημιουργίας δεν είναι κατανοητή, παρά ως μία διαδικασία βαθμιαίας τάξης και ενοποίησης,Και συνεχίζει λέγοντας ότι στατιστικώς, στην περίπτωση ενός μεγάλου συστήματος στην πορεία αυτή προς την οργάνωση είναι απολύτως «μοιραίο» να εμφανιστούν τοπικές αταξίες, από τις οποίες να προέλπθουν άτακτες συλλογικές καταστάσεις στην πορεία προς την οργώνωση, και εισφέρει προς συζήτηση την ιδέα,ότι σ’ένα ένα τέτοιο Σύμπαν, το διανοητικό πρόβλημα του κακού,εξαφανίζεται ως αναπόφευκτο από στατιστική άποψη προιόν και το προπατορικό αμάρτημα παύει να είναι ένα απομονωμένο γεγονός καθιστάμενο μια κατάσταση που επηρεάζει την ανθρώπινη μάζα.Οπως δε γράφει σε άλλο σημείο,έτσι το κακό και η αμαρτία έχουν μια διστορικότητα και δεν περιορίζονται χρονικώς.Για να επανέλθουμε στην «αλεξανδρινή » άποψη οι διαφορές με εκείνη είναι ότι αντί η δημιουργία και η λύτρωση(«εξαγορά» του ανθρώπινου γένους από τονΙησού Χριστό) να αντιστοιχούν σε δύο ενέργειες και σε δύο διαφορετικούς χρόνους,κατά την άποψη του συγγρα φέα,Δημιουργία,Ενσάρκωση,και Λύτρωση, εμφανίζονται ως τρείς συμπληρωμαματικές φάσεις μια μόνης διαδικασίας.
- Ο Paul Diel ερμηνεύοντας τη βιβλο,βλέπει τη ν σύγκρουση μεταξύ πνεύματος και σάρκας, που είναι η αρχή του κακού….την έξαρση των σαρκικών επιθυμιών που ενυπάρχει στο κακό…την αρχή του κακού, που τελικώς δεν οδηγεί στην υλική ευμερία αλλά την πτώση ολόκληρου του λαού.
-Κατά τη Διδασκαλία του ΖΕΝ ,οι κοινωνίες που προβάλλουν πρότυπα ηθικής και την ανάπτυξη τής ανθρώπινης συνειδήσεως,είναι ένας πολιτι σμός ενοχής. Οι έννοιες τού Καλού και τού Κακού, δεν αναγνω ρίζον ται ως απόλυτες ιδέες. Η ιαπωνική ηθική είναι σχετικιστική και περι στασιακή.Ο άνθρωπος δεν είναι εν μέρει καλός και εν μέρει κακός.Εχει εν μέρει καλή ψυχή και εν μέρει κακή ψυχή που είναι εξίσου χρήσι μες.Το κακό γι΄αυτούς είναι χριστιανική έννοια.Καλό και κακό υπάρ χουν μόνον σε μια σχετική κλίμακα.Και όταν σ’ένα διδάσκαλο τού ΖΕΝ παρατηρήθηκε (όπως το αποτυπώνει ο Koestler) σχετικά με την άποψη αυτή, ότι, « τότε δεν θάπρεπε να υπάρχει και ανοχή σε μια σχετική κλί μακα; Δεν θάπρεπε να περιλαμβάνει κι΄αυτούς που αρνούνται την ανο χή;»,έλαβε μιά ακατανόητη για τον γράφοντα απάντηση. « Αυτό είναι σκέψη σε αντίθετες κατηγορίες,που είναι κάτι ξένο για τη δική μας φιλο σοφία»
-Ο Jaspers (διακρίνοντας τρείς βαθμίδες) λέγει ότι,καταρχήν -,κακό θεωρείται η άμεση και χωρίς προσδιορισμούς, παράδοση στις κλίσεις και τις παρορμήσεις των αισθήσεων ………...η ζωή τού ανθρώπου που τελεί υπό τους όρους τού κόσμου και συνεπώς κυλάει σαν τη ζωή των ζώων…μια ζωή που δεν έλαβε την απόφαση,ενώ καλό είναι η ζωή ,που χωρίς ν΄απορρίπτει την ευτυχία τής εμπειρικής ύπαρξης την θέτει υπό τον όρο τού ηθικώς εγκύρου.Σε δεύτερη βαθμίδα,αντίθετα προς την απλή αδυναμία, ως γνήσιο κακό θεωρεί την κακοπιστία,(: κάνω το κακό όταν τούτο δεν μού προξενεί καμμία ζημία ή έστω δεν μού κοστίζει πολύ),και καλό ,είναι η αποδέσμευση από την κακοπιστία αυτή,των βιοτικών αναγκών ,που συνίσταται στην επιστροφή στο αυθεντικό από λυτο.Σε τρίτη βαθμίδα,ως κακό θεωρείται κατά τον ίδιο,η θέληση για κακό,ενώ καλό, είναι «το απόλυτο,που, είναι η αγάπη και συνεπώς η θέληση για την ουσιαστική πραγματικότητα.» Ειδικώς για την αγά πη την βλέπει ως τείνουσα προς το Είναι,σε αντίθεση με το μίσος που τείνει προς το μηδέν, προσθέτοντας « ..το θεμέλιο τής αγάπης,όπου θεμελιώνεται το απόλυτο,είναι ταυτόσημο με την θέληση για αυθεντική πραγματικότητα.Αυτό που αγαπώ θέλω να υπάρχει.Και δεν μπορώ να ατενίσω αυτό που αυθεντικά υπάρχει,χωρίς να το αγαπή σω.»
- Κατά τον Κάντ(εν Gaarder 391) έχουμε εκ γενετής την ικανότητα διά κρισης τού καλού από το κακό.Μια πράξη είναι ηθική όταν είναι αποτέ λεσμα αυτοθυσίας(396) Εκείνο που μετράει δεν είναι το αποτέλεσμα αλλά η πρόθεση (γι΄αυτό και η ηθική του αποκλήθηκε ηθική τής προθέ σεως.).Ο άνθρωπος πρέπει να φέρεται πάντοτε σύμφω να με τις αρχές που θάθελε να έχουν την ισχύ γενικού και καθολικού νόμου.(398)Ο άνθρωπος έχει ελεύθερη βούληση,απλώς και μόνον γιατί το αξιώνει. ( : παραμερίζονται, ένστικτα,φυσική επιλογή ;)
-Τις απόψεις του Teilhard de Chardin (« Le phénomène humain » σελ..346 επ..) εκθέτουμε σε συντομία στο κεφάλαιο «ΕΙΝΑΙ ΧΡΗΣΙΜΟ Η ΑΝΑΠΟΦΕΥΚΤΟ ΤΟ ΚΑΚΟ?».
-Ο Russel Stannard πλησιάζει τον T.de Chardin .Τις απόψεις του,εκθέτουμε στο κεφάλαιο « ΕΙΝΑΙ
-- Σύμφωνα με τον Μπλέικ Το Καλό είναι αυτό που ακούει παθητικά στο Λόγο.Το Κακό είναι αυτό που βγαίνει θετικά από την ενέργεια,( Εν Frank Wilczek “Eνα ομορφο ερώτημα σελ. 173)
ΧΡΗΣΙΜΟ Η ΑΝΑΠΟΦΕΥΚΤΟ ΤΟ ΚΑΚΟ?»-
- Κατά την Μπλαβάτσκυ και την Θεοσοφική Διδασκαλία ο άνθρωπος είναι μια μονάδα που αναπτύσσει και καλλιεργεί τις αρχές τής επιθυ μίας και τής νοημοσύνης και ο πλανήτης που τον φιλοξενεί είναι το σχολείο όπου εκπαιδεύεται να διακρίνει το Καλό (ό,τι συνάδει με το Θείο Αρχέτυπο και τον νόμο της Αρμονίας) από το Κακό,………….. Και στο «Spiritual Progress» γράφεται: « Ο πραγματικός Αντέπτ, ο αναπτυγ μένος πνευματικά άνθρωπος, όπως πάντοτε λέμε, γίνεται μόνος του, δεν κατασκευάζεται από άλλους. Η διαδικασία, επομένως, προχωρεί διαμέσου τής εξέλιξης και αυτό αναγκαστικά συνεπάγεται ένα βαθμό δοκιμασίας. Η κυριότερη αιτία τού πόνου βρίσκεται στη συνεχή αναζή τηση τού σταθερού, και όχι μόνο στην αναζήτησή του αλλά στο ότι, εν εργούμε σαν να έχουμε ήδη βρει το σταθερό σε έναν κόσμο τού οποίου η μόνη σίγουρη κατάσταση είναι η συνεχής αλλαγή. Και καθώς πάντοτε φανταζόμαστε ότι, τα πράγματα είναι μονίμως σταθερά, αλλάζει μέσα μας η εντύπωση ότι ,αυτό που έχουμε είναι δικό μας στο διηνεκές, πράγμα που φέρνει πόνο. Επιπλέον η έννοια τής ανάπτυξης εμπεριέχει επίσης την έννοια τής διάλυσης: το εσωτερικό ον πρέπει συνέχεια να σπάζει το περιορίζον κέλυφος ή τη φυλακή του και μια τέτοια διάλυση θα πρέπει επίσης να συνοδεύεται από πόνο, όχι φυσικό αλλά ψυχικό και νοητικό.»Και έτσι συμβαίνουν τα πράγματα στη διάρκεια των ζωών μας, κάθε δοκιμασία που έρχεται πάνω μας να θεωρούμε ότι, είναι η πιο σκληρή που πιθανόν θα συνέβαινε – είναι πάντοτε αυτή η κατάστα ση που αισθανόμαστε ότι, δεν μπορούμε να αντέξουμε. Αν κοιτάξουμε την κατάσταση από απόσταση, θα δούμε ότι, προσπαθούμε να διαρρή ξουμε το κέλυφό στο πιο τρωτό του σημείο. Και ότι αυτή η ανάπτυ ξη (που είναι ουσιαστικά διεύρυνση τής συνειδητότητάς μας), για να εί ναι πραγματική και όχι εκτόνωση των απωθημένων μας, θα πρέπει να προχωρήσει συνολικά, ό πως ακριβώς αναπτύσσεται το σώμα ενός παιδι ού, όχι πρώτα το κεφάλι και μετά το χέρι και μετά το πόδι, αλλά προς όλες τις κατευθύνσεις μεμιάς, κανονικά και ανεπαίσθητο.
-Ουσιώδες στοιχείο του θέματος του βιβλίου του Νίτσε «η γέννηση της Τρα γωδί ας είναι το πρόβλημα τού κακού¨».Οπως σημειώνει o H.Suffrin, ο Νίτσε ,στο βιβλί βιβλίο του αυτό αγκαλιάζει μια κινηση ολόληρη τη φιλοσοφφία του.Είναι καλό καλό ή κακό το Είναι;Η ευτυχία που μπορούμε να περιμένουμε από το Είναι, είναι είναι η ευτυχία των όντων αξίζει το τίμημα να πληρώνεται με δυστυχία; υχία; Τέλος πως μπορουμε να ζούμε μέσα στο είναι;
-Ο Harari γράφει (ό.π.225),ότι,ο ανθρωπισμός--------(με τις έννοιες που του δίνει ο συγγραφέας ,δηλαδή ότι, κάθε άνθρωπος είναι ένα μοναδικό άτομο που διαθέτει την δική εσωτερική φωνή κι ένα σύνολο μοναδικών και ανεπανάληπτων εμπειριών όπως θέλει ο ορθόδοξος ανθρωπισμός- ή όπως θέλει ο σοσιαλιστικός ανθρωπισμός τονίζοντας την μοναδικότητα του κάθε ανθρώπου, αλλά και του έθνους, που ζητά ει να σταματήσομε να μένουμε προσκολλημένοι στον εαυτό μας και τα αισθήματά μας, και να σκεφθούμε πώς σκέπτονται οι άλλοι,ή ο φιλελεύθερος ανθρωπισμός που στρέφει το βλέμμα του προς τα μέσα ) -------μας έχει διδάξει ότι,κάτι μπορεί να είναι κακό,μόνο αν κάνει κάποιον να αισθάνεται άσχημα. Αφετηρία των όσων εκτίθενται στο βιβλίο του είναι ότι, ο άνθρωπος συνιστά την μόνη αυθεντία,ότι, αυτός είναι που δίνει νόημα στη ζωή,στο περίγυρό του,πράγμα που κατά την άποψη του γράφοντα του αφαιρεί εντελώς μια σύνδεση με το συμπα ντικό γίγνεσθαι και υποβιβάζει η εξαφανίζει τον ρόλο,την αποστολή που θέλει να έχει κατά την άποψή μας.Ετσι στο βιβλίο εκτίθενται από ψεις, που ίσως τρομάζουν ή τουλάχιστον.τον προβληματίζουν. Με αφε τηρία την θεωρία του Δαρβίνου,κηρύσσεται λ.χ. ότι,οι συγκρούσεις μετα ξύ των ανθρώπων,είναι κάτι που πρέπει να επαινείται και όχι κάτι για το οποίο να θρηνούμε. Η σύγκρουση εμφανίζεται ως το ακατέργαστο υλικό της φυσικής επιλογής,εκείνο που προωθεί την εξέλιξη. Μερικοί άνθρω ποι είναι απλώς ανώτεροι άλλων και όταν οι ανθρώπινες εμπειρίες συγ κρούονται,οι πλέον ικανοί συντρίβουν τους άλλους.Η εξέλιξη δεν στα μάτησε με την εμφάνιση του homo sapiens και εάν στο όνομα των αν θρωπίνων δικαιωμάτων ή της ισότητας, αποδυναμώσουμε τους πλέον ικανούς, αυτό θα αποτρέψει την δημιουργία υπεράνθρωπου και ίσως οδηγήσει στον εκφυλισμό και την εξαφάνιση του homo sapiens. (Περισσότερα εν Yuval Noah Harari “ Homo Deus” ό.π. ιδίως σελ.295 επ..)
-Για την αμαρτία ( που συνιστά ασφαλώς και αυτή μια λαθεμένη ενέργεια) γράφουμε πιο κάτω στο κεφάλαιο « οι θρησκείες - η αμαρτία- κακό»
-Οι παραπάνω απόψεις έχουν συναντήσει αντιρρήσεις,ιδώς στο ση μείο που προσπαθούν να δώσουν μια λογικη εξήγηση .Ετσι ο γάλλος φιλόσοφος Jean Nabert λέγει ότι, δεν υφίσταται δυνατή απάντηση καθώς το κακό είναι αδικαιολόγητο. Επίσης και ο Kierkergaard βρίσκει την αμαρτία ως κάτι το ακατανόητο,το αδιαπέραστο , ως ,το αίνιγμα τού κόσμου..
ΟΙ ΔΙΑΚΡΙΣΕΙΣ ΤΟΥ ΚΑΚΟΥ.
Το Κακό μπορεί να εξετασθεί από δύο (τουλάχιστον,γιατί γίνεται λόγος και για ψυχολογικό και μεταφυσικό κακό) πλευρές.Από ηθική πλευρά και από καθαρώς φυσική.Εχουμε το Κακό που ταυτίζεται με το ανήθικο (ηθικό κακό) που αντιστρατεύεται το καλό,το αγαθό, την θέληση Τού Θεού (όπως ο καθένας μας Τον αντιλαμβάνεται) και έχουμε το (φυσι κό)Κακό,που προξενεί σωματικό πόνο,που καταστρέφει με τους σει σμούς ή με το τσουνάμι,με τα φυσικά φαινόμενα κλπ.(Ας μην εξετά σουμε εδώ κατά πόσον τα φυσικά αυτά φαινόμενα σε τελευταία ανάλυση μπορεί να αποτελούν κομμάτια μιάς αλυσσίδας και διαδικασίας,που-στο σύνολό τους- ευνοούν την ζωή )
-Ο Ayala(«Το Δώρο κλπ»σελ.3),που έχει σπουδάσει και Θεολογία,(πριν αρχίσει την σταδιοδρομία του ως επιστήμονας εκπαιδεύθηκε στην Καθο λική ιεροσύνη στο Δομηνικανικό μοναστήρι τού Σαν Σεμπάστιον στην Ισπανία) ασχολούμενος με τα είδη τού κακού γράφει ότι , η παραδοσι ακή θεολογία διακρίνει τρία είδη κακού.
1-Το ηθικό κακό,ή αμαρτία,που προέρχεται από τα άνθρώπινα όντα. (:κατά τη θρησκεία,το ηθικό κακό μπορεί να προσδιορισθεί ως η από κλιση τής ανθρώπινης θέλησης από τις επιταγές τής ηθικής τάξεως και η πράξη που προέρχεται από την απόκλιση αυτή,--που δεν οφείλεται όμως σε άγνοια. Η εμβέλεια τού ηθικού κακού,δεν περιορίζεται στις συνθήκες τής ζωής,στην φυσική τάξη,αλλά περιλαμβάνει και την υπερ φυσική τάξη και είναι αμφίβολο αν είναι δυνατό για μια ηθική υποχρέω ση,να υφίσταται ανεξάρτητα από μια υπερφυσική κύρωση)
2-Τον πόνο και τη δοκιμασία που ασφαλώς περιλαμβάνει και τον ψυχο λογικό πόνο όπως τα βιώνουν τα ανθρώπινα όντα (:Ως προς τα ζώα,η φύση και ο βαθμός τού πόνου στα κατώτερα ζώα,δεν είναι καθαρή και καθώς απουσιάζουν τα σχετικά στοιχεία είναι δύσκολο να αποφανθεί κάποιος, αν ο πόνος αυτός έχει σχέση με τα άψυχα ή μπορεί να γίνει σύγκριση με το ανθρώπινο πόνο. Ο Descartes υπέθετε ότι, τα ζώα είναι μηχανές,χωρίς συνείδηση)
(Περισσότερα στο Παράρτημα)
3-Το φυσικό κακό ,όπως είναι οι φυσικές καταστροφές και οι ατέλειες όλων των πλασμάτων,οι ασθένειες,ο θάνατος, κλπ)
Για την πρώτη περίπτωση,η απάντηση είναι ότι, είναι αποτέλεσμα τής ελευθερίας τής βουλήσεως.
Για την δεύτερη περίπτωση,ότι , στο βαθμό που ο πόνος και η δοκιμα σία προκαλούνται από τον πόνο, την αδικία και άλλες μορφές ανθρώπι νης δραστηριότητας, ότι, είναι και αυτά αποτέλεσμα τής ελευθερίας τής βουλήσεως.( : όμως τρίτου ,όχι τού πάσχοντα που υφίσταται μια αναίτια και άδικη δοκιμασία)
Για την τρίτη περίπτωση ότι, οι σεισμοί πλημμύρες κλπ. είναι φυσικές διαδικασίες και όχι γεγονότα, που έχουν σχεδιασθεί από το Θεό για την τιμωρία ή την επιβράβευση των ανθρώπων.Ετσι,η τεράστια έκρηξη των σούπερ νόβα, κλπ. είναι αποτέλεσμα των νόμων τής φυσικής και όχι το σχέδιο μιάς τρομακτικής Θεότητας(:οι φυσικοί νόμοι κείνται έξω από τον έλεγχο τού Θεού;)
4.-Μερικοι προσθέτουν ως ξεχωριστή κατηγορία το μεταφυσικό κακό. (: ο αμοιβαίος περιορισμός μεταξύ των διαφόρων συστατικών στοιχείων τού φυσικού κόσμου που εμποδίζει τα είδη να φθάσουν την πλήρη τε λειότητα.-πρβλ.καταστροφές κλπ.) Ετσι τα ζώα και τα φυτά, επηρεάζον ται από το κλίμα και άλλα φυσικά αίτια.
-Εχει γραφεί. ότι, «Εάν αποκλεισθεί ο πόνος των ζώων κανένας πόνος οποιουδήποτε άλλου είδους δεν προκαλείται από τούς αναπόφευκτους περιορισμούς τής φύσεως και μπορούν να αποκληθούν μόνο κακό κατ αναλογία και κατά μία έννοια εντελώς διαφορετική από εκείνη στην οποία ο όρος εφαρμόζεται στην ανθρώπινη εμπειρία.»
ΕΙΝΑΙ ΧΡΗΣΙΜΟ Η ΑΝΑΠΟΦΕΥΚΤΟ ΤΟ ΚΑΚΟ?
-Κατά τον Teilhard de Chardin (« Le phénomène humain » σελ.346 επ..) «Ο κόσμος ,προχωρεί ψηλαφώντας με αβέβαια βήματα…..Το Κακό,όχι από ατύχημα,αλλά σαν δομικό στοιχείο τού Σύμπαντος εμφανίζεται αναγκαίο και σε ποσότητα ή βαρύτητα…… ……..στο αυλάκι τής εξέλιξης….Σύμπαν,που αμαρτάνει,Σύμπαν που υποφέρει…. Τακτοποίηση και συγκέντρωση………….διπλή συνδεδεμε νη ενέρ γεια…..για λόγους και κόστος τέτοια που αν μπορούσαμε να τα γνωρίζουμε θα γνωρίζαμε το μυστικό τού κόσμου, που μας περιβάλ λει…είναι βέβαιο ..ότι, από μια οπτική γωνία, το Κακό……………ίσως προδίδει μια ανεξήγητη υπερβολή εάν στο κανονικό γεγονός τής εξέλιξης δεν προστίθεται το εξαιρετικό γεγονός μιάς καταστροφής ή αρχικής απόκλισης; Στον τομέα αυτό, δεν αισθάνομαι ικανός να πάρω θέση……Κατά ένα τρόπο……………τίποτε δεν μου φαίνεται να μοιάζει τόσο για την ανθρώπινη εποποιία ,όσο ο δρόμος προς την Σταύρωση» «Πόνος και λάθη,δάκρυα και αίμα,τόσα υποπροιόντα( συχνά εξάλλου πολύτιμα και που μπορούν να ξαναχρησιμοποιηθούν) γεννημένα στο δρόμο προς την νοογέννηση………Αλλά αλήθεια είναι αυτό όλο ……… ……η ποσότητα και η πονηρία τού Κακού,εδώ και τώρα …………αλλά τότε ….υπάρχει ελευθερία για την Θεολογία να προβάλ λει και αναφε ρθεί στα δεδομένα και στους υπαινιγμούς που δίνει η εμπειρία» « Φαίνεται πώς ο Θεός δεν μπόρεσε να δημιουργήσει χωρίς να παλαίψει με το Κακό και το πολλαπλό.Το Κακό δεν είναι ένα απρόβλεπτο ατύχη μα,στο Σύμπαν,είναι ένας εχθρός,μια σκιά τού Θεού,που ο Θεός αναπό φευκτα εγείρει από την στιγμή που απεφάσισε να δημιουργήσει τον Κόσμο… ……… Η Δημιουργία για τον Παντοδύναμο είναι ένα διακύ βευμα, ένα ρίσκο…..Η δημιουργική δύναμη τού θανάτου αυτού(επί τού σταυρού) μιάς διαφεύγει……..Ο Σταυρός είναι το σύμβολο και η εστία μιάς πράξης τής οποίας η ένταση είναι πέρα από κάθε δυνατότητα έκφρασης… .Οποιος ομιλεί για λύτρωση,ομιλεί για Κακό και όποιος ομιλεί για Κακό ομιλεί για αγωνία.Δεν υπάρχει παρά ένα κακό, η διάλυση τής ένωσης. Το πρόβλημα τού κακού,θα παραμείνει για πάντα ένα από τα μυστήρια,που προκαλούν την μεγαλύτερη σύγχυση στο Σύμπαν.Το κατεξοχήν λάθος(η πτώση) δεν θα μπορούσε να προβλεφθεί…………την στιγμή που η Ανθρωπότητα έχοντας πλήρη συνείδηση τής δύναμής της,θα διαιρεθεί σε δύο στρατόπεδα,από τα οποία το ένα είναι με το Θεό και το άλλο εναντίον του………..Ο πόνος είναι η συνέπεια και το τίμημα ενός έργου ανάπτυξης,….Η μεγάλη αμαρτία τού Κόσμου είναι μπροστά……..Σ’ ένα μελλοντικό κόσμο,η ευτυχία είναι στο τέλος τής προσπάθειας ………Για μένα δεν υπάρχει παρά ένας τρόπος να ζήσεις: Να ανυψωθείς και να ανέβεις αρκετά ψηλά, ώστε υπεράνω τής φαινομενικής αταξίας, των λεπτομερειών,να αποκαλυφθεί,η αποκαλυπτική κανονικότητα ενός μεγάλου ανθρώπινου πεπρωμένου……….Το κακό δευτερεύον αποτέλεσμα ,αναπόφευκτο υποπροιόν τής πορείας ενός Σύμπαντος,που βρίσκεται σε εξέλιξη…Οσο περισσότερο τελειοποιείται η ανθρωπότητα και γίνεται πολυπλοκώ τερη,τόσο περισσότερο οι πιθανότητες μιάς αταξίας πολλαπλασιάζον ται ,γιατί δεν δημιουργεί κανείς όρη χωρίς ν΄ανοίξει χαράδρες»
Ο ίδιος στο ίδιο βιβλίο,βλέπει το Κακό ώς την ολική πολλαλότητα .
- Ο Paul Diel ερμηνεύοντας τη βιβλο,βλέπει τη ν σύγκρουση μεταξύ πνεύματος και σάρκας, που είναι η αρχή του κακού….την έξαρση των σαρκικών επιθυμιών που ενυπάρχει στο κακό…την αρχή του κακού, που τελικώς δεν οδηγεί στην υλική ευμερία αλλά την πτώση ολόκληρου του λαού.
-Κατά τη Διδασκαλία του ΖΕΝ ,οι κοινωνίες που προβάλλουν πρότυπα ηθικής και την ανάπτυξη τής ανθρώπινης συνειδήσεως,είναι ένας πολιτι σμός ενοχής. Οι έννοιες τού Καλού και τού Κακού, δεν αναγνω ρίζον ται ως απόλυτες ιδέες. Η ιαπωνική ηθική είναι σχετικιστική και περι στασιακή.Ο άνθρωπος δεν είναι εν μέρει καλός και εν μέρει κακός.Εχει εν μέρει καλή ψυχή και εν μέρει κακή ψυχή που είναι εξίσου χρήσι μες.Το κακό γι΄αυτούς είναι χριστιανική έννοια.Καλό και κακό υπάρ χουν μόνον σε μια σχετική κλίμακα.Και όταν σ’ένα διδάσκαλο τού ΖΕΝ παρατηρήθηκε (όπως το αποτυπώνει ο Koestler) σχετικά με την άποψη αυτή, ότι, « τότε δεν θάπρεπε να υπάρχει και ανοχή σε μια σχετική κλί μακα; Δεν θάπρεπε να περιλαμβάνει κι΄αυτούς που αρνούνται την ανο χή;»,έλαβε μιά ακατανόητη για τον γράφοντα απάντηση. « Αυτό είναι σκέψη σε αντίθετες κατηγορίες,που είναι κάτι ξένο για τη δική μας φιλο σοφία»
-Ο Jaspers (διακρίνοντας τρείς βαθμίδες) λέγει ότι,καταρχήν -,κακό θεωρείται η άμεση και χωρίς προσδιορισμούς, παράδοση στις κλίσεις και τις παρορμήσεις των αισθήσεων ………...η ζωή τού ανθρώπου που τελεί υπό τους όρους τού κόσμου και συνεπώς κυλάει σαν τη ζωή των ζώων…μια ζωή που δεν έλαβε την απόφαση,ενώ καλό είναι η ζωή ,που χωρίς ν΄απορρίπτει την ευτυχία τής εμπειρικής ύπαρξης την θέτει υπό τον όρο τού ηθικώς εγκύρου.Σε δεύτερη βαθμίδα,αντίθετα προς την απλή αδυναμία, ως γνήσιο κακό θεωρεί την κακοπιστία,(: κάνω το κακό όταν τούτο δεν μού προξενεί καμμία ζημία ή έστω δεν μού κοστίζει πολύ),και καλό ,είναι η αποδέσμευση από την κακοπιστία αυτή,των βιοτικών αναγκών ,που συνίσταται στην επιστροφή στο αυθεντικό από λυτο.Σε τρίτη βαθμίδα,ως κακό θεωρείται κατά τον ίδιο,η θέληση για κακό,ενώ καλό, είναι «το απόλυτο,που, είναι η αγάπη και συνεπώς η θέληση για την ουσιαστική πραγματικότητα.» Ειδικώς για την αγά πη την βλέπει ως τείνουσα προς το Είναι,σε αντίθεση με το μίσος που τείνει προς το μηδέν, προσθέτοντας « ..το θεμέλιο τής αγάπης,όπου θεμελιώνεται το απόλυτο,είναι ταυτόσημο με την θέληση για αυθεντική πραγματικότητα.Αυτό που αγαπώ θέλω να υπάρχει.Και δεν μπορώ να ατενίσω αυτό που αυθεντικά υπάρχει,χωρίς να το αγαπή σω.»
- Κατά τον Κάντ(εν Gaarder 391) έχουμε εκ γενετής την ικανότητα διά κρισης τού καλού από το κακό.Μια πράξη είναι ηθική όταν είναι αποτέ λεσμα αυτοθυσίας(396) Εκείνο που μετράει δεν είναι το αποτέλεσμα αλλά η πρόθεση (γι΄αυτό και η ηθική του αποκλήθηκε ηθική τής προθέ σεως.).Ο άνθρωπος πρέπει να φέρεται πάντοτε σύμφω να με τις αρχές που θάθελε να έχουν την ισχύ γενικού και καθολικού νόμου.(398)Ο άνθρωπος έχει ελεύθερη βούληση,απλώς και μόνον γιατί το αξιώνει. ( : παραμερίζονται, ένστικτα,φυσική επιλογή ;)
-Τις απόψεις του Teilhard de Chardin (« Le phénomène humain » σελ..346 επ..) εκθέτουμε σε συντομία στο κεφάλαιο «ΕΙΝΑΙ ΧΡΗΣΙΜΟ Η ΑΝΑΠΟΦΕΥΚΤΟ ΤΟ ΚΑΚΟ?».
-Ο Russel Stannard πλησιάζει τον T.de Chardin .Τις απόψεις του,εκθέτουμε στο κεφάλαιο « ΕΙΝΑΙ
-- Σύμφωνα με τον Μπλέικ Το Καλό είναι αυτό που ακούει παθητικά στο Λόγο.Το Κακό είναι αυτό που βγαίνει θετικά από την ενέργεια,( Εν Frank Wilczek “Eνα ομορφο ερώτημα σελ. 173)
ΧΡΗΣΙΜΟ Η ΑΝΑΠΟΦΕΥΚΤΟ ΤΟ ΚΑΚΟ?»-
- Κατά την Μπλαβάτσκυ και την Θεοσοφική Διδασκαλία ο άνθρωπος είναι μια μονάδα που αναπτύσσει και καλλιεργεί τις αρχές τής επιθυ μίας και τής νοημοσύνης και ο πλανήτης που τον φιλοξενεί είναι το σχολείο όπου εκπαιδεύεται να διακρίνει το Καλό (ό,τι συνάδει με το Θείο Αρχέτυπο και τον νόμο της Αρμονίας) από το Κακό,………….. Και στο «Spiritual Progress» γράφεται: « Ο πραγματικός Αντέπτ, ο αναπτυγ μένος πνευματικά άνθρωπος, όπως πάντοτε λέμε, γίνεται μόνος του, δεν κατασκευάζεται από άλλους. Η διαδικασία, επομένως, προχωρεί διαμέσου τής εξέλιξης και αυτό αναγκαστικά συνεπάγεται ένα βαθμό δοκιμασίας. Η κυριότερη αιτία τού πόνου βρίσκεται στη συνεχή αναζή τηση τού σταθερού, και όχι μόνο στην αναζήτησή του αλλά στο ότι, εν εργούμε σαν να έχουμε ήδη βρει το σταθερό σε έναν κόσμο τού οποίου η μόνη σίγουρη κατάσταση είναι η συνεχής αλλαγή. Και καθώς πάντοτε φανταζόμαστε ότι, τα πράγματα είναι μονίμως σταθερά, αλλάζει μέσα μας η εντύπωση ότι ,αυτό που έχουμε είναι δικό μας στο διηνεκές, πράγμα που φέρνει πόνο. Επιπλέον η έννοια τής ανάπτυξης εμπεριέχει επίσης την έννοια τής διάλυσης: το εσωτερικό ον πρέπει συνέχεια να σπάζει το περιορίζον κέλυφος ή τη φυλακή του και μια τέτοια διάλυση θα πρέπει επίσης να συνοδεύεται από πόνο, όχι φυσικό αλλά ψυχικό και νοητικό.»Και έτσι συμβαίνουν τα πράγματα στη διάρκεια των ζωών μας, κάθε δοκιμασία που έρχεται πάνω μας να θεωρούμε ότι, είναι η πιο σκληρή που πιθανόν θα συνέβαινε – είναι πάντοτε αυτή η κατάστα ση που αισθανόμαστε ότι, δεν μπορούμε να αντέξουμε. Αν κοιτάξουμε την κατάσταση από απόσταση, θα δούμε ότι, προσπαθούμε να διαρρή ξουμε το κέλυφό στο πιο τρωτό του σημείο. Και ότι αυτή η ανάπτυ ξη (που είναι ουσιαστικά διεύρυνση τής συνειδητότητάς μας), για να εί ναι πραγματική και όχι εκτόνωση των απωθημένων μας, θα πρέπει να προχωρήσει συνολικά, ό πως ακριβώς αναπτύσσεται το σώμα ενός παιδι ού, όχι πρώτα το κεφάλι και μετά το χέρι και μετά το πόδι, αλλά προς όλες τις κατευθύνσεις μεμιάς, κανονικά και ανεπαίσθητο.
-Ουσιώδες στοιχείο του θέματος του βιβλίου του Νίτσε «η γέννηση της Τρα γωδί ας είναι το πρόβλημα τού κακού¨».Οπως σημειώνει o H.Suffrin, ο Νίτσε ,στο βιβλί βιβλίο του αυτό αγκαλιάζει μια κινηση ολόληρη τη φιλοσοφφία του.Είναι καλό καλό ή κακό το Είναι;Η ευτυχία που μπορούμε να περιμένουμε από το Είναι, είναι είναι η ευτυχία των όντων αξίζει το τίμημα να πληρώνεται με δυστυχία; υχία; Τέλος πως μπορουμε να ζούμε μέσα στο είναι;
-Ο Harari γράφει (ό.π.225),ότι,ο ανθρωπισμός--------(με τις έννοιες που του δίνει ο συγγραφέας ,δηλαδή ότι, κάθε άνθρωπος είναι ένα μοναδικό άτομο που διαθέτει την δική εσωτερική φωνή κι ένα σύνολο μοναδικών και ανεπανάληπτων εμπειριών όπως θέλει ο ορθόδοξος ανθρωπισμός- ή όπως θέλει ο σοσιαλιστικός ανθρωπισμός τονίζοντας την μοναδικότητα του κάθε ανθρώπου, αλλά και του έθνους, που ζητά ει να σταματήσομε να μένουμε προσκολλημένοι στον εαυτό μας και τα αισθήματά μας, και να σκεφθούμε πώς σκέπτονται οι άλλοι,ή ο φιλελεύθερος ανθρωπισμός που στρέφει το βλέμμα του προς τα μέσα ) -------μας έχει διδάξει ότι,κάτι μπορεί να είναι κακό,μόνο αν κάνει κάποιον να αισθάνεται άσχημα. Αφετηρία των όσων εκτίθενται στο βιβλίο του είναι ότι, ο άνθρωπος συνιστά την μόνη αυθεντία,ότι, αυτός είναι που δίνει νόημα στη ζωή,στο περίγυρό του,πράγμα που κατά την άποψη του γράφοντα του αφαιρεί εντελώς μια σύνδεση με το συμπα ντικό γίγνεσθαι και υποβιβάζει η εξαφανίζει τον ρόλο,την αποστολή που θέλει να έχει κατά την άποψή μας.Ετσι στο βιβλίο εκτίθενται από ψεις, που ίσως τρομάζουν ή τουλάχιστον.τον προβληματίζουν. Με αφε τηρία την θεωρία του Δαρβίνου,κηρύσσεται λ.χ. ότι,οι συγκρούσεις μετα ξύ των ανθρώπων,είναι κάτι που πρέπει να επαινείται και όχι κάτι για το οποίο να θρηνούμε. Η σύγκρουση εμφανίζεται ως το ακατέργαστο υλικό της φυσικής επιλογής,εκείνο που προωθεί την εξέλιξη. Μερικοί άνθρω ποι είναι απλώς ανώτεροι άλλων και όταν οι ανθρώπινες εμπειρίες συγ κρούονται,οι πλέον ικανοί συντρίβουν τους άλλους.Η εξέλιξη δεν στα μάτησε με την εμφάνιση του homo sapiens και εάν στο όνομα των αν θρωπίνων δικαιωμάτων ή της ισότητας, αποδυναμώσουμε τους πλέον ικανούς, αυτό θα αποτρέψει την δημιουργία υπεράνθρωπου και ίσως οδηγήσει στον εκφυλισμό και την εξαφάνιση του homo sapiens. (Περισσότερα εν Yuval Noah Harari “ Homo Deus” ό.π. ιδίως σελ.295 επ..)
-Για την αμαρτία ( που συνιστά ασφαλώς και αυτή μια λαθεμένη ενέργεια) γράφουμε πιο κάτω στο κεφάλαιο « οι θρησκείες - η αμαρτία- κακό»
-Οι παραπάνω απόψεις έχουν συναντήσει αντιρρήσεις,ιδώς στο ση μείο που προσπαθούν να δώσουν μια λογικη εξήγηση .Ετσι ο γάλλος φιλόσοφος Jean Nabert λέγει ότι, δεν υφίσταται δυνατή απάντηση καθώς το κακό είναι αδικαιολόγητο. Επίσης και ο Kierkergaard βρίσκει την αμαρτία ως κάτι το ακατανόητο,το αδιαπέραστο , ως ,το αίνιγμα τού κόσμου..
ΟΙ ΔΙΑΚΡΙΣΕΙΣ ΤΟΥ ΚΑΚΟΥ.
Το Κακό μπορεί να εξετασθεί από δύο (τουλάχιστον,γιατί γίνεται λόγος και για ψυχολογικό και μεταφυσικό κακό) πλευρές.Από ηθική πλευρά και από καθαρώς φυσική.Εχουμε το Κακό που ταυτίζεται με το ανήθικο (ηθικό κακό) που αντιστρατεύεται το καλό,το αγαθό, την θέληση Τού Θεού (όπως ο καθένας μας Τον αντιλαμβάνεται) και έχουμε το (φυσι κό)Κακό,που προξενεί σωματικό πόνο,που καταστρέφει με τους σει σμούς ή με το τσουνάμι,με τα φυσικά φαινόμενα κλπ.(Ας μην εξετά σουμε εδώ κατά πόσον τα φυσικά αυτά φαινόμενα σε τελευταία ανάλυση μπορεί να αποτελούν κομμάτια μιάς αλυσσίδας και διαδικασίας,που-στο σύνολό τους- ευνοούν την ζωή )
-Ο Ayala(«Το Δώρο κλπ»σελ.3),που έχει σπουδάσει και Θεολογία,(πριν αρχίσει την σταδιοδρομία του ως επιστήμονας εκπαιδεύθηκε στην Καθο λική ιεροσύνη στο Δομηνικανικό μοναστήρι τού Σαν Σεμπάστιον στην Ισπανία) ασχολούμενος με τα είδη τού κακού γράφει ότι , η παραδοσι ακή θεολογία διακρίνει τρία είδη κακού.
1-Το ηθικό κακό,ή αμαρτία,που προέρχεται από τα άνθρώπινα όντα. (:κατά τη θρησκεία,το ηθικό κακό μπορεί να προσδιορισθεί ως η από κλιση τής ανθρώπινης θέλησης από τις επιταγές τής ηθικής τάξεως και η πράξη που προέρχεται από την απόκλιση αυτή,--που δεν οφείλεται όμως σε άγνοια. Η εμβέλεια τού ηθικού κακού,δεν περιορίζεται στις συνθήκες τής ζωής,στην φυσική τάξη,αλλά περιλαμβάνει και την υπερ φυσική τάξη και είναι αμφίβολο αν είναι δυνατό για μια ηθική υποχρέω ση,να υφίσταται ανεξάρτητα από μια υπερφυσική κύρωση)
2-Τον πόνο και τη δοκιμασία που ασφαλώς περιλαμβάνει και τον ψυχο λογικό πόνο όπως τα βιώνουν τα ανθρώπινα όντα (:Ως προς τα ζώα,η φύση και ο βαθμός τού πόνου στα κατώτερα ζώα,δεν είναι καθαρή και καθώς απουσιάζουν τα σχετικά στοιχεία είναι δύσκολο να αποφανθεί κάποιος, αν ο πόνος αυτός έχει σχέση με τα άψυχα ή μπορεί να γίνει σύγκριση με το ανθρώπινο πόνο. Ο Descartes υπέθετε ότι, τα ζώα είναι μηχανές,χωρίς συνείδηση)
(Περισσότερα στο Παράρτημα)
3-Το φυσικό κακό ,όπως είναι οι φυσικές καταστροφές και οι ατέλειες όλων των πλασμάτων,οι ασθένειες,ο θάνατος, κλπ)
Για την πρώτη περίπτωση,η απάντηση είναι ότι, είναι αποτέλεσμα τής ελευθερίας τής βουλήσεως.
Για την δεύτερη περίπτωση,ότι , στο βαθμό που ο πόνος και η δοκιμα σία προκαλούνται από τον πόνο, την αδικία και άλλες μορφές ανθρώπι νης δραστηριότητας, ότι, είναι και αυτά αποτέλεσμα τής ελευθερίας τής βουλήσεως.( : όμως τρίτου ,όχι τού πάσχοντα που υφίσταται μια αναίτια και άδικη δοκιμασία)
Για την τρίτη περίπτωση ότι, οι σεισμοί πλημμύρες κλπ. είναι φυσικές διαδικασίες και όχι γεγονότα, που έχουν σχεδιασθεί από το Θεό για την τιμωρία ή την επιβράβευση των ανθρώπων.Ετσι,η τεράστια έκρηξη των σούπερ νόβα, κλπ. είναι αποτέλεσμα των νόμων τής φυσικής και όχι το σχέδιο μιάς τρομακτικής Θεότητας(:οι φυσικοί νόμοι κείνται έξω από τον έλεγχο τού Θεού;)
4.-Μερικοι προσθέτουν ως ξεχωριστή κατηγορία το μεταφυσικό κακό. (: ο αμοιβαίος περιορισμός μεταξύ των διαφόρων συστατικών στοιχείων τού φυσικού κόσμου που εμποδίζει τα είδη να φθάσουν την πλήρη τε λειότητα.-πρβλ.καταστροφές κλπ.) Ετσι τα ζώα και τα φυτά, επηρεάζον ται από το κλίμα και άλλα φυσικά αίτια.
-Εχει γραφεί. ότι, «Εάν αποκλεισθεί ο πόνος των ζώων κανένας πόνος οποιουδήποτε άλλου είδους δεν προκαλείται από τούς αναπόφευκτους περιορισμούς τής φύσεως και μπορούν να αποκληθούν μόνο κακό κατ αναλογία και κατά μία έννοια εντελώς διαφορετική από εκείνη στην οποία ο όρος εφαρμόζεται στην ανθρώπινη εμπειρία.»
ΕΙΝΑΙ ΧΡΗΣΙΜΟ Η ΑΝΑΠΟΦΕΥΚΤΟ ΤΟ ΚΑΚΟ?
-Κατά τον Teilhard de Chardin (« Le phénomène humain » σελ.346 επ..) «Ο κόσμος ,προχωρεί ψηλαφώντας με αβέβαια βήματα…..Το Κακό,όχι από ατύχημα,αλλά σαν δομικό στοιχείο τού Σύμπαντος εμφανίζεται αναγκαίο και σε ποσότητα ή βαρύτητα…… ……..στο αυλάκι τής εξέλιξης….Σύμπαν,που αμαρτάνει,Σύμπαν που υποφέρει…. Τακτοποίηση και συγκέντρωση………….διπλή συνδεδεμε νη ενέρ γεια…..για λόγους και κόστος τέτοια που αν μπορούσαμε να τα γνωρίζουμε θα γνωρίζαμε το μυστικό τού κόσμου, που μας περιβάλ λει…είναι βέβαιο ..ότι, από μια οπτική γωνία, το Κακό……………ίσως προδίδει μια ανεξήγητη υπερβολή εάν στο κανονικό γεγονός τής εξέλιξης δεν προστίθεται το εξαιρετικό γεγονός μιάς καταστροφής ή αρχικής απόκλισης; Στον τομέα αυτό, δεν αισθάνομαι ικανός να πάρω θέση……Κατά ένα τρόπο……………τίποτε δεν μου φαίνεται να μοιάζει τόσο για την ανθρώπινη εποποιία ,όσο ο δρόμος προς την Σταύρωση» «Πόνος και λάθη,δάκρυα και αίμα,τόσα υποπροιόντα( συχνά εξάλλου πολύτιμα και που μπορούν να ξαναχρησιμοποιηθούν) γεννημένα στο δρόμο προς την νοογέννηση………Αλλά αλήθεια είναι αυτό όλο ……… ……η ποσότητα και η πονηρία τού Κακού,εδώ και τώρα …………αλλά τότε ….υπάρχει ελευθερία για την Θεολογία να προβάλ λει και αναφε ρθεί στα δεδομένα και στους υπαινιγμούς που δίνει η εμπειρία» « Φαίνεται πώς ο Θεός δεν μπόρεσε να δημιουργήσει χωρίς να παλαίψει με το Κακό και το πολλαπλό.Το Κακό δεν είναι ένα απρόβλεπτο ατύχη μα,στο Σύμπαν,είναι ένας εχθρός,μια σκιά τού Θεού,που ο Θεός αναπό φευκτα εγείρει από την στιγμή που απεφάσισε να δημιουργήσει τον Κόσμο… ……… Η Δημιουργία για τον Παντοδύναμο είναι ένα διακύ βευμα, ένα ρίσκο…..Η δημιουργική δύναμη τού θανάτου αυτού(επί τού σταυρού) μιάς διαφεύγει……..Ο Σταυρός είναι το σύμβολο και η εστία μιάς πράξης τής οποίας η ένταση είναι πέρα από κάθε δυνατότητα έκφρασης… .Οποιος ομιλεί για λύτρωση,ομιλεί για Κακό και όποιος ομιλεί για Κακό ομιλεί για αγωνία.Δεν υπάρχει παρά ένα κακό, η διάλυση τής ένωσης. Το πρόβλημα τού κακού,θα παραμείνει για πάντα ένα από τα μυστήρια,που προκαλούν την μεγαλύτερη σύγχυση στο Σύμπαν.Το κατεξοχήν λάθος(η πτώση) δεν θα μπορούσε να προβλεφθεί…………την στιγμή που η Ανθρωπότητα έχοντας πλήρη συνείδηση τής δύναμής της,θα διαιρεθεί σε δύο στρατόπεδα,από τα οποία το ένα είναι με το Θεό και το άλλο εναντίον του………..Ο πόνος είναι η συνέπεια και το τίμημα ενός έργου ανάπτυξης,….Η μεγάλη αμαρτία τού Κόσμου είναι μπροστά……..Σ’ ένα μελλοντικό κόσμο,η ευτυχία είναι στο τέλος τής προσπάθειας ………Για μένα δεν υπάρχει παρά ένας τρόπος να ζήσεις: Να ανυψωθείς και να ανέβεις αρκετά ψηλά, ώστε υπεράνω τής φαινομενικής αταξίας, των λεπτομερειών,να αποκαλυφθεί,η αποκαλυπτική κανονικότητα ενός μεγάλου ανθρώπινου πεπρωμένου……….Το κακό δευτερεύον αποτέλεσμα ,αναπόφευκτο υποπροιόν τής πορείας ενός Σύμπαντος,που βρίσκεται σε εξέλιξη…Οσο περισσότερο τελειοποιείται η ανθρωπότητα και γίνεται πολυπλοκώ τερη,τόσο περισσότερο οι πιθανότητες μιάς αταξίας πολλαπλασιάζον ται ,γιατί δεν δημιουργεί κανείς όρη χωρίς ν΄ανοίξει χαράδρες»
Ο ίδιος στο ίδιο βιβλίο,βλέπει το Κακό ώς την ολική πολλαλότητα .
-Eχει διατυπωθεί η άποψη,ότι,δεν υπάρχει κακό και ότι ό,τι συμβαίνει είναι χρήσιμο ή ότι,συνιστά μάθημα.Αυτή η η κρίση,τελείως ισοπεδωτική,είναι αβάσιμη και επικίνδυνη.Ο J.Krishnamurti στο βιβλίο του,΄ "The Book of Life"(February 24) γράφει σχετικώς: « Έχουμε μια υπέροχη δομή ιδεών για να δικαιολογήσουμε το κακό και σίγουρα αυτό είναι άνευ προηγουμένου. Το κακό είναι κακό. δεν μπορεί να αποφέρει καλό. Ο πόλεμος δεν είναι μέσο για την ειρήνη.(,We have a magnificent structure of ideas to justify evil and surely that is unprecedented.Evil is evil; it cannot bring about good.War is not a means to peace.)
Και ‘εχει δίκαιο. Η άποψη ότι,κάθε τι που συμβαίνει είναι χρήσιμο, προβάλλει ως άκρως επικίνδυνη. Αφού κάθε τι που συμβαίνει είναι χρήσιμο, ο ανθρωπος δεν πρέπει να αντιδρά σε τίποτε.Ούτε προληπτικώς ούτε αργότερα. Απλός παρατηρητής.Η άποψη αυτή δεν εξαφανίζεται από την ένσταση ότι, ένα κακό, συνιστά μάθημα (σε ποιούς και από ποιόν;),ιδίως όταν το κακό έχει δυσαναλόγως μεγαλύτερο κόστος από τις αντίρροπες δυνάμεις του καλού,ιδίως όταν κάποιος δέχεται ότι, δεν υπάρχει διάκριση μεταξύ καλού και κακού,και ότι,όλα είναι δημιουργήματα του νού (; Αουσβιτς,Νταχάου,ατομικές βόμβες,βασανιστήρια,διώξεις ανντιφρονούντων κ.λπ) που δεν βλέπω πώς ισοφαρίζονται από όσα έχουν ακολουθήσει
-Την χρησιμότητα ,άλλως την αναγκαιότητα του Κακού,που το βλέπει όχι ξεκομμενα αλλά σε συμπληρωματική σχέση με το Καλό την βρίσκουμε, στην κινέζικη φιλοσοφία,στην διδασκαλία του Γιν-Γιανγκ (陰陽) , του Ταοισμού. Στη μεταφυσική του οι διακρίσεις μεταξύ του καλού και του κακού, καθώς και άλλες διχοτομικές ηθικές κρίσεις, είναι αντιληπτικές και όχι πραγματικές, με αποτέλεσμα η δυαδικότητα του Γιν-Γιανγκ να θεωρείται ένα αδιαίρετο σύνολο. Το σύμβολο του Γιν-Γιανγκ (γνωστό ως taijitu) προβάλλει την ισορροπία μεταξύ των δύο αντίθετων μερών με το κάθε μέρος να έχει ένα τμήμα του αντίθετου στοιχείου (δηλ. το άσπρο κομμάτι έχει στοιχείο από το μαύρο),και τα δύο μαζί να εξασφαλίζουν μια ισορροπία.Η μείωση του ενός,οδηγεί στην αύξηση του άλλου,ποτέ όμως στην εξαφάνισή του.
-Διαφορετική ερμηνεία δίνει για το Γιν/Γιαγκ οFrank \Wilchezκ(΄ό.π.280 επ) Γι αυτόν το γίν είνσι η « ενδοτική αρχή» που συνδέεται με την γή,και to ύδωρ(‘υλη)’.Kάνει ό,τι έρχεται φυσιολογικώς ή ακολουθεί την δύναμη. Το γιάγκ είναι η « ζωοδότρα αρχή» που συνδεεται με τον ουρανό (χωροχρόνος),το φώς(ηλεκτρομαγνητικό ρευστό) ή άλλες κινητήριες δυνάμεις. Η Ψυχή της Κεντριkης θεωρίας από ην προοπτική αυτή,είναι γίν.γιάγκ επί τέσσερα.
Και συνεχίζει ο συγγραφέας
«Ως πολύ ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του παρόντος βιβλίου,είναι ένα πρωτότυπο ταιτζί,(γιν/γιάγκ)που μας παρεχώρησε ένας σύγχρονος βιρτουόζος της παραδοσιακής κινεζικής τέχνης,ο Χε Σουίι.Το ταιτζί έχει μεταφραστεί με πολλους τρόπους και ο πλέον ενδεικτικός των οποίων είναι ίσως «υπέρτατη πολικότητα=» Το σύμβολό του περιέχει δύο αντιφατικά στοιχεία, το γιν (σκοτεινό) και το γιάγκ(φωτεινό)Σημειώστε ότι, τα δύο αυτά στοιχεία, σχηματίζουν ένα αδιάσπαστο όλον,και το ένα περιέχει και περιέχετααιι στο άλλο.
Οι εμβριθέστερες περιγραφές της φυσικής πραγματικότητας,στην κβαντική θεωρία και στους τέσσερες τομείς τής Κεντρικής θεωρίας που αφορούν τα ις θεμελιώδεις δυνάμεις, εισάγουν έννοιες που φέρουν στον νόυ μας το γίν και το γιάγκ.Ο Νιλς Μπόρ θεμελιωτής της κβαντικής θεωρίας διέκρινε έντονους παραλληλισμούς,μεταξύ τής ιδέας του περί συμπληρωματικότητας που φέρουν στον νούν το γιν και το γιάγκ.
Και τής εννοιας της δυιδικότητας του γίν και του γιλσγκ.Οι επί μέρους τομείς τής κεντρικής θεωρίας μας επικεντρώνονται στην αλληλεπίδραση φωτοειδών ρευδτών,που πληρούν τον χώρο (γιάγκ) και ουσιών(γίν) τις οποίες κατευθύνουν και στις οποίες αποκρίνονται.
-Αν ο πόλεμος είναι κάτι κακό,(και είναι)δυσκολεύεται κάποιος να ανεύρει σ΄αυτό κάτι το ωφέλιμο.Και όμως,ο Harari γράφει (ό.π.225), ότι,με αφετηρία την θεωρία του Δαρβίνου,κηρύσσεται λ.χ. ότι,οι συγκ ρούσεις μετα ξύ των ανθρώπων είναι κάτι που πρέπει να επαινείται και όχι κάτι για το οποίο να θρηνούμε. Η σύγκρουση εμφανίζεται ως το ακα τέργαστο υλικό της φυσικής επιλογής,εκείνο που προωθεί την εξέλιξη. Μερικοί άνθρωποι είναι απλώς ανώτεροι άλλων και όταν οι ανθρώπι νες εμπειρίες συγ κρούονται,οι πλέον ικανοί συντρίβουν τους άλλους.Η εξέλιξη δεν σταμάτησε με την εμφάνιση του homo sapiens και εάν στο όνομα των ανθρωπίνων δικαιωμάτων ή της ισότητας, αποδυναμώσουμε τους πλέον ικανούς αυτό θα αποτρέψει την δημιουργία υπεράνθρωπου και ίσως οδηγήσει στον εκφυλισμό και την εξαφάνιση του homo sapiens .Σε αρμο νία με την άποψη αυτή, υποστηρίζεται πως η ανθρώπινη εμπει ρί α του πολέμου, είναι πολύτιμη και ουσιώδης,ότι, μπορεί να συνιστά και την «πύλη προς τον Παράδεισο».Το κακό λοιπόν είναι κατά την άποψη αυτή, έννοια που ξεφεύγει από τα συνηθισμένα όρια .. (Περισσότερα εν Yuval Noah Harari “ Homo Deus” ό.π. ιδίως σελ.295 επ..)
-Επιχειρήθηκε να εξετασθεί η σχέση ,η σύνδεση τού κακού με την δημιουργικότητα, για την οποία σχέση και η σχετική μελέτη τής France sca Gino (Πανεπιστημίου Harvard) και τού Scott Wiltermuth (Πανεπι στημίου τής Νότιας Καρολίνας των Η.Π.Α.)που δημοσιεύθηκε την 18 Φεβρουαρίου 2014, στην Psychological Science και για την οποία και σχετικό δημοσίευμα τής γαλλικής εφημερίδας Le Monde τής 10-3-2014.Η μελέτη καταλήγει στο συμπέρασμα,μετά από αναφορές σε πρόσωπα αλλά και σε σχετικά πειράματα ( παρατίθενται στο Παράρτη μα) ,ότι, για να είσαι δημιουργικός,θα πρέπει να ξέρεις να θραύεις κώδικες και κανόνες,πράγμα που ασφαλώς,ευνοεί και οδηγεί στην ανεντιμότητα,(malhonnêteté) και σε λαθεμένες συμπεριφορές.
Με αφετηρία,ως υπόθεση εργασίας,ότι, το συμπέρασμα είναι ασφαλές ,τολμούμε να εκφέρουμε ορισμένες σκέψεις:Μια θέση-εξήγηση,θάταν ότι,το μυαλό,που δρά χωρίς περιορισμούς, (ηθικούς στην περίπτωση που μας απασχολεί) καθίσταται πιο ευέλικτο,πιο αποτελεσματικό,πιο «ελεύθερο»και επομένως περισσό τερο αποδοτικό,και περισσότε ρο επινοητικό,περισότερο «δημιουργι κό»Τι εννοούμε όμως με την λέξη ανθρώπινη δημιουργία,τι εννούμε ανθρώπινο επίτευγμα;Τα συν δέουμε όλα αυτά,με ένα συγκεκριμένο στόχο,τα συνδέουμε με την εξυπηρέτηση αναγκών, ποίου, «επί τω τέλει όπως….;» Όταν ο A.Wi les βρήκε ,μετά από σχεδόν τρείς αιώνες την λύση τού τελευταίου θεωρήματος τού Fermat,σηματοδότησε ένα διανοητικό επίτευγμα. Βοήθησε όμως στο να γίνει ευτυχέστερος(εκτός από τους μαθηματι κούς) ή «καλύτερος» ο Ανθρωπος; Βοήθησε την Ανθωπότητα και εάν ναι σε ποιο επίπεδο;
Ενα τέτοιο μυαλό,θα μπορούσε να βοηθήσει στην άνοδο τού άνθρώπου στην εκπλήρωση τής αποστολής του,όπως μερικοί από μάς αντιλαμβα νόμαστε τις έννοιες αυτές στην ομάδα;Το Δημιούργημα τής διάνοιας αυτής, θα βοηθούσε στην άνοδο; Πέρα από το ότι,είναι σφόδρα αμφίβο λο,αν στις επιστημονικές ανακαλύψες η κακότητα που θα περιβάλλει ενδεχομένως τον επιστήμονα,διεδραμάτισε ευεργετικό ρόλο στην διανοητική του απόδοση.
Πολλές φορές προβάλλλεται το ερώτημα: Στην καθοριστική πορεία τού Ανθρώπου,ποιός βοήθησε περισσότερο; Ο Αινστάιν, ο Οππενχάιμερ,ο Νεύτων,ή ο Ιησούς,ο Βούδας,ο Μωυσής; Χωρίς την Επιστήμη δεν θα μπορούσαμε ασφαλώς να εξερευνήσουμε το διάστημα,δεν θα επιβεβαιώναμε την ύπαρξη τού σωματιδίκου Χίγκς,δεν θα αντιμετω πίζαμε την αρρώστια,την πείνα΄ (διόλου αμελητέα όλα αυτά)αλλά όλα αυτά καθιστούν τον Ανθρωπο τελειότερο;
Αλλο διανοητικότητα, άλλο πνευματικότητα και άλλο ηθική.Η πρώτη ασφαλώς δεν είναι για πέταμα,αφού,μέσω τής επιστήμης και ειδικώ τερα της τεχνολογίας, που βασίζετσαι σ’αυτήν, εξασφαλίζει ο άνθρω πος την βάση,για την επιβίωση. Για να βελτιωθεί ο Ανθρωπος ,πρέπει αναντίρρητα να υπάρχει, και σ΄αυτό βοηθά η επιστήμη ,η ιατρική. Αλλά αυτή η βάση,χρειαζούμενη για την αφετηρία,δεν αρκεί για να μας οδη γήσει στο τέρμα,για κείνους τουλάχιστον που βλέπουν το τέρμα αυτό, ως μια πορεία προς ένα στόχο ,προς την ηθική τελειότητα. Και για την πορεία αυτή,που θα μας οδηγήσει στο επιθυμητό τέρμα, η πνευματικό τητα ,η ηθική,η αγάπη,είναι απαραίτητες.Η διανόηση από μόνη της, η «λογική» από μόνη της,χωρίς ηθικό έρεισμα,δεν αρκεί, πολλές φορές αποδεικνύεται βλαπτική.Δεν συνιστούν πολλές φορές, ασφαλές κρι τήριο για την ορθή συμπεριφορά ,δεν βοηθούν στην εξάλει ψη τού κακού,δεν αποτρέπουν το κακό.Συχνά το παράγουν ,παράγουν τον πόνο.Εμποδίζουν τον Ανθρωπο στην πορεία του προς την εξέλιξη.
Και επίσης: Ο παραμερισμός «ηθικών κωδίκων» είναι βέβαιο ότι, θα έχει παρενέργειες που θα έχουν οδυνηρά αποτελέσματα σε άλλους τομείς.
-Στην πραγματική διάσταση, σε τελευταία ανάλυση,ίσως δεν υπάρχει διαχωρισμός,ανάμεσα σε προσπάθεια και αποτέλεσμα.Η προσπάθει α αυτή που είναι εξωτερίκευση,μιάς εσωτερικής κατάστασης, είναι αυτή που μετράει, αυτή που οδηγεί ή απομακρύνει από την τελειοποίη ση.Το αποτέλεσμα έρχεται πολύ δεύτερο.
-Σε μια συνέντευξη που έδωσε ο μεγάλος Καζαντζάκης,αρχές τού 1957 ενώ βρίσκονταν στο σπίτι του στην Αντίμπ,(παραθέτω απόσπασμά της στο «Παράρτημᨻ)στην δημοσιογράφο Γιολάντα Τερέντσιο είπε μεταξύ άλλων : «Ο μεγαλύτερος κίνδυνος σήμερα είναι η διάσταση που υπάρχει ανάμεσα διανοητικού και ηθικού ανθρώπου. Ο διανοητικός άνθρωπος έχει φθάσει στο μαγικό, στο υπεράνθρωπο, ενώ ηθικά είναι ανάπηρος.»
-Η μεγάλη ελπίδα για την ανθρωπότητα τοποθετείται στην πνευματι κότητα,την καλωσύνη, στην Αγάπη,όχι στην Επιστήμη(που επαναλαμ βάνεται δεν είναι για πέταμα,ούτε αυτή ούτε, η Λογικη, αλλά δεν αρ κούν από μόνες τους).Η ελπίδα αυτή δεν νοείται χωρίς την ηθική . Η κατάρριψη κάθε ηθικού φραγμού,αυτή καθ΄ εαυτή,συνιστά μιά υποχώ ρηση,στον αγώνα προς την τελειότητα και μια αντίθεση προς τις αξίες. Μιά διάνοια που θα αδιαφορεί, για την «ηθική» συνιστά, ακόμη και απλώς με την ύπαρξή της, μιά τροχοπέδη στην πραγμάτωση τής αποστολής τού ανθρώπου.Γιά τον εφευρέτη,που στην πορεία του παραμερίζει ηθικούς φραγμούς,το θέμα τής ηθικής τελειο ποιήσεως τού ανθρώπου, είναι (συχνά) ανύπαρκτο και το δημιούργημά του οπωσδήποτε άμεσα ή έμμεσα ,φανερά ή καλυμμένα ,θα είναι ανασχετικό τής πορείας τού άνθρώπου προς την άνοδο.
Η Δημιουργικότητα που συνδέεται με την απάρνηση τής ηθικής, οποιοδήποτε και αν είναι το αποτέλεσμά της, θα έχει ήδη τροφοδο τήσει το κακό, θα έχει δημιουργήσει, κακό,ή τουλάχιστον ασυνείδητα έστω, θα το υποβοηθήσει, και όλα αυτά,δεν συνιστούν σε καμιά περίπτωση, εφόδιο για την Εξέλιξη τού Ανθρώπου( με την έννοια που την δεχόμαστε )
Συμπληρωματικά προστίθενται οι παρακάτω απόψεις.
-Για την περίπτωση που η αταξία στη φύση,θεωρηθεί (με την ευρεία έννοια) ως ατέλεια,ως κακό,παραπέμπουμε στον Clarke που σε σε μια επιστολή του προς τον Leibniz, γράφει ότι, «η φαινομενική αταξία στην φύση, στην πραγματικότητα δεν είναι αταξία, δεδομένου ότι, συνιστά μέρος ενός συγκεκριμένου σχήματος πρόθεσης τού Δημιουργού και ότι, επομένως θα πρέπει να αντιμετωπισθεί περισσό τερο ως σχετική τελειότητα παρά ως ατέλεια.»
-Ο Σρι Σάτυα Σαι Μπάμπα, λέγει «Ο Θεός ώρισε να υπάρχει η λύπη ,γιατί χωρίς λύπη,ο άνθρωπος δεν θάμενε προσηλωμένος στον Θεό.Η λύπη είναι σαν την δίαιτα και τις άλλες απαγορεύσεις πού ορίζει ο γιατρός για να συμπληρώσει την αποτελεσματικότητα τού φαρμάκου που δίνει».
-Για την χρησιμότητα τού κακού, αντιγράφουμε και τον Κ.Μπέη. Γράφει(ό.π.σελ.84) « ….Όμως μην το φοβάσαι το κακό γιατί η δική του παροδική κυριαρχία και πλησμονή θα φέρουν με αναπόδραστη νομο τέλεια τον κόρο,κάτι που θα (ξανα)ενεργοποιήσει μέσα σου πνευμα τικές δυνάμεις,οι οποίες θα σε ωθήσουν στη νέα σου ανοδική πορεία προς το φώς τού αγαθού» Και σαν στήριξη τής άποψής του παραπέμπει και σε δύο στίχους τού J.Milton που γράφει πώς κάθε παραφωνί α είναι αρμονία που δεν κατανοήθηκε. Το μερικό κακό είναι παγκόσμιο αγαθό ,αναφέρεται στην ακατανόητη δυσαρμονία και στο μερικό κακό που είναι παγκόσμιο Καλό. “(……All partial Evil Universal Good”).
Η σκέψη αυτή, έχει την αφετηρία της ,σε μια διαλεκτική που οδηγεί στην παραδοχή ότι, «το κακό υπάρχει για να παρακινεί τελικώς στην προαγωγή τού αγαθού,ότι, « η ψυχή,ανεβοκατεβαίνει την ίδια κλίμακα πάντα με τον ίδιο σφοδρό έρωτα προς εκείνο που τής λείπει»(Μπέης ό.π.83) και είναι σύμφωνη και με την άποψη τού Αριστοτέλη( Μεγάλα Ηθικά 1208α 15-16) που λέγει « ..επειδή κάτι από την ψυχή μας το έχουμε χειρότερο,ενώ κάτι άλλο καλύτερο,ενώ εξ άλλου το χειρότερο υπάρχει για χάρη τού καλύτερου» , και θυμίζει απόψεις,---όπως ότι,μέσα από το λάθος και την αμαρτία ,φθάνουμε στην αλήθεια,ότι, πρέπει να έχουμε εμπειρίες από όσα γίνεται περισσότερα,ώστε οι επιλογές μας να είναι ασφαλέστερες κλπ.,----που έχουν ασφαλώς εφαρμογή σε αρκετές περιπτώσεις,υπάρχει όμως κίνδυνος να παρεξη γηθούν και να ωθήσουν σε επικίνδυνες αρρωστημένες , μη ελεγχόμενες και μη αναστρέψιμες καταστάσεις ( : μια ακραία περίπτωση.Δοκιμάζω ναρκωτικά,ώστε να οδηγηθώ νομοτελειακά στην αποτοξίνωση,στην αυτογνωσία,στον αυτοέλεχο-είναι βέβαιο ότι, θα μπορέσω να βρώ την έξοδο,να ανακάμψω;).Να αφήνεις τον εαυτό σου,ή ακόμη να σμπρώχ νεις τον εαυτό σου,προς το λάθος,προς το κακό,ώστε να φθάσεις στο σωστό,στο καλό.;.(:Το κακό από μόνο του θα δημιουργήσει το Καλό;)
-Η άποψη για την χρησιμότητα τού (φυσκού) κακού θυμίζει τη θέση βιολόγων,ότι, η ύπαρξη ατελειών στη φύση,είναι αυτή,που δίνει μια δυναμική στην ξέλιξη. Ετσι ο δαρβινιστής, Francisco J.Ayala παρατηρεί ότι, ένας κόσμος ατελής(: και το κακό είναι μια ατέλεια),στον οποίο η ζωή συνεχώς εξελίσσεται είναι πολύ πιό συναρπαστικός ,είναι ένας δημιουργικός κόσμος στον οποίο μπορούν να εμφανιστούν νέα είδη, και να εξελιχθεί το ανθρώπινο είδος, Μπορεί άριστα να πρόκειται για θεική επιλογή.
-Στην ενότητα αυτή,βρίσκει ίσως τη θέση της,η ακόλουθη σκέψη: Αν κανείς θελήσει να αντιμετωπίσει το φυσικό και το ηθικό κακό,ως δύο όψεις ενός και τού αυτού πράγματος,μπορεί να ακροβατήσει (ίσως αν όχι ανεπίτρεπτα, τουλάχιστον επικινδύνως)σε μια ίσως απέλπιδα(και εκ των προτέρων για πολλούς αποτυχημένη) προσπάθεια να εξηγήσει. Ότι, δηλαδή χωρίς το κακό,η Δημιουργία θάταν ανέφικτη.Όπως ο κεραυ νός σκοτώνει,αλλά συγχρόνως δημιουργεί και ζωή,όπως το ίδιο γίνεται και με τους σεισμούς και με ανάλογα φαινόμενα,έτσι και με το κακό. Είναι στοιχείο τής Δημιουργίας.Είναι κατά κάποιο τρόπο η prima materi a.Απ΄ αυτή σιγά σιγά ξεκινάει η ζωή,η πολυπλοκότητα,ο άνθρωπος η συνείδηση,το καλό.Από το ανοργάνωτο και το χαώδες, προκύπτει το οργανωμένο και η τάξη.
-Διατυπώθηκε-με αφορμή(και) το ¨διάγραμμα τής Υπέρτατης Τελειό τητας- η άποψη,ότι ,το Κακό χρειάζεται για την κίνηση τού Σύμπαντος.Η θέση αυτή,έχει πιθανώς την αφετηρία της , στο καθαρά υλικό μέρος τού Σύμπαντος,στο καθαρώς υλικό μέρος τής φύσης. Τα ηφαίστεια,οι σεισμοί, σκοτώνουν μυριάδες ανθρώπους,αλλά χωρίς αυτά δεν θα υπήρχε ζωή.Στην άποψη που μας ενδιαφέρει και έχει σχέση με την ηθική τελείωση τού Ανθρώπου,η θέση αυτή,δεν μπορεί να γίνει δεκτή. Ο άνθρωπος, συγκροτείται όντως από τα ίδια στοιχεία ,με τα οποία συγκροτείται ολόκληρη η φύση,το Σύμπαν ,αλλά υπερβαίνει την ύλη. Οχι μόνο από πλευράς δομής αλλά και ποιοτικώς,όπως ακριβώς μια χημική ένωση,έχει ιδιότητες εντελώς διαφορετικές από τα άτομα που την απαρτίζουν.
-Στην «Κυριακή Προσευχή» το δίδαγμα είναι η αποφυγή τού πειρασμού (κακού) που επομένως θεωρείται ως υπαρκτό.
- ΕΙΔΙΚΩΤΕΡΑ ΓΙΑ ΤΙΣ ΕΝΝΟΙΕΣ ΤΟΥ «ΚΑΚΟΥ» ΚΑΙ «ΚΑΛΟΥ.
Η άποψη τού Δαρβίνου ,γενικώς για τις ηθικές επιταγές παρατίθεται σε άλλο σημείο.Για το θέμα υπάρχουν πολλές απόψεις,που ο χώρος,αλλά και ο σκοπός τού προκείμενου πονήματος, (να προκαλέ σει απλώς ερεθίσματα για στοχασμό και έρευνα) δεν επιτρέπουν. Περιοριζόμαστε να αναφέρουμε την άποψη τού Tennyson,που ομιλεί για μια « φύση αιματοβαμμένη στα δόντια και τα γαμψά νύχια»(που για μένα δεν λύνει το πρόβλημα,ακόμη και αν έτσι είναι τα πράγμα τα)τού Thomas Henry Huxley που θέλει τη φύση,όχι κακή,αλλά ηθικώς αδιάφορη,τονίζοντας ότι, στη κοσμική διαδικασία, αντιπαρατίθεται η «ηθική διαδικασία»(ethical process),δηλαδή μια πολιτισμική πορεία που αντιμάχεται τη φύση ,τού Πέτρου Κροπότκιν, που βλέπει την αλληλοβοήθεια να πρυτανεύει στη ζωή και στην εξέλιξη και ότι,το «αγα θόν»αποτελεί δάνειο προερχόμενο από την ίδια τη φύση , τού Hilary Putman,που βλέπει το «ορθό»να ταυτίζεται με την επιβίωση( με πολύπλο κες αναλύσεις τού τι έννοεί με τις λέξεις αυτές) και των Dobzhansky και George Simpson που απορρίπτουν την ιδέα ότι, μπορούν να εξαχθούν συμπεράσματα ως προς το «δέον» από την εξελικτική θεωρία.
Ως προς τον Spinoza γράφεται ότι,------εάν ο στόχος της φιλοσοφίας του , όπως διατυπώνεται στο κεντρικό έργο του την Ηθική, είναι να μας οδηγήσει στη γνώση, η γνώση αυτή μέσω της φιλοσοφίας έχει έναν καθαρά πρακτικό σκοπό, έχει να κάνει με τη χρήση της στη ζωή και ακριβέστερα στοχεύει να οδηγήσει τον άνθρωπο ,σαν παίρνοντάς τον από το χέρι, στην ύψιστη ευτυχία, στην ευδαιμονία,----- θα πρέπει να ορίσει σε τι συνίσταται αυτή η ευδαιμονία και θα πρέπει εξίσου να ορίσει το περιεχόμενο των βασικών ηθικών εννοιών του καλού και του κακού, του ύψιστου αγαθού, της τελειότητας, της αρετής. Ο φιλόσοφος αρνείται κάθε οντολογική υπόσταση στις εν λόγω έννοιες και τις θεωρεί τρόπους της σκέψης και ακριβέστερα κατ’ επίνοιαν όντα, σχετικές έννοι ες οι οποίες δημιουργούνται από τους ανθρώπους στην προσπάθειά τους να κατανοήσουν τα πράγματα μέσα από τις σχέσεις τους. Στο σύμ παν του Spinoza «όλα τα πράγματα είναι αναγκαία και δεν υπάρχει στη φύση ούτε καλό ούτε κακό».
Για να κατανοήσουμε όλα αυτά, οφείλουμε να ορίσουμε σε τι συνίστα ται το πραγματικό στη φιλοσοφία του Spinoza, εξετάζοντας τα όντα και τις διακρίσεις τους για να δούμε με ποιο τρόπο θεμελιώνεται η οντο λογική άρνηση του καλού και του κακού καθώς και ποια είναι η οντο λογική υπόσταση του ανθρώπου μέσα στο σύμπαν. Για να κατανο ήσουμε την εξήγηση που δίνει ο φιλόσοφος όσον αφορά στο λόγο εξαιτίας του οποίου οι άνθρωποι σχηματίζουν, παρόλα αυτά, κρίσεις για τα πράγματα και τα αντιλαμβάνονται ως καλά ή κακά, πρέπει να εξετάσουμε τις γνωσιολογικές αρχές σύμφωνα με τις οποίες ο άνθρω πος γνωρίζει τα πράγματα και να διευκρινίσουμε σε ποια γνώση της πραγματικότητας μπορεί να φθάσει και με ποιο τρόπο. Η εξήγηση του καλού και του κακού με αναφορά στην επιθυμία επιβάλλει την μελέτη της δομής της συναισθηματικής ζωής μέσω της οποίας είναι φανερό ότι ,ο φιλόσοφος εξηγεί τις κρίσεις των ανθρώπων για τα πράγματα, αφού είναι φανερό ότι, συνδέει άρρηκτα γνώση και συναίσθημα. Θα κατανοή σουμε την επιθυμία ειδικότερα αναλύοντας τη φύση και την λειτουργία της, τον τρόπο με τον οποίο προσανατολίζεται στα αντικείμενά της, τα οποία ορίζει ως καλά ή κακά και τη σχέση της με τη γνώση. Η τελευταία από τις τρεις θέσεις θέτει και τα μεγαλύτερα προβλήματα τόσο ως προς την κατανόησή της, όσο και κυρίως ως προς το έλεγχο της συμβατότη τάς της με τις δύο προηγούμενες. Εάν δεν υπάρχει αντίφαση, θα πρέπει να διερευνηθεί η αιτία που οδηγεί το φιλόσοφο να προτείνει την διατή ρηση των όρων, να εξηγηθεί ο σχηματισμός, το περιεχόμενο και η λει τουργικότητα του υποδείγματος της ανθρώπινης φύσης στο οποίο ανα φέρεται και πώς μπορεί αυτό να συνδέεται με βέβαιους ορισμούς για το καλό και το κακό. Επιπλέον, στο μέτρο που η ηθική αποβλέπει στην πράξη κατά πόσον το υπόδειγμα αυτό ορίζει τη δράση και πώς μπορεί να συνδέεται με την ανθρώπινη ευδαιμονία. Θεμελιακή παραδοχή του σπινοζικού συστήματος αποτελεί η αρχή της απόλυτης κατανοησι μότητας όλου του πραγματικού με βάση την οποία ο άνθρωπος μέσω της νόησης μπορεί να γνωρίζει κάτι με τον τρόπο με τον οποίο το γνωρί ζει και ο Θεός, έτσι ώστε η αλήθεια του να είναι και η αλήθεια του Θεού. Ο ορισμός του καλού και του κακού με βάση την επιθυμία θεμε λιώνει τις έννοιες στην αντίληψη της ανθρώπινης φύσης, ως επιθυμίας η οποία προσανατολίζεται στα πράγματα από τα Με βάση τη διάκριση καλού και κακού και αληθώς καλού και κακού για τον άνθρωπο,..»
ΕΙΔΙΚΩΤΕΡΑ :Ο ΘΕΟΣ ΚΑΙ ΤΟ ΚΑΚΟ-Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ-ΤΟ ΣΥΜΠΑΝ.
-Μια άποψη θέλει ότι, το Κακό είναι απλώς, το μέτρο τού φαινομενι κού διαχωρισμού τού κόσμου από την Αρχή του.
Μια άλλη,(για την οποία γίνεται αναφορά και σε άλλο σημείο τού πονή ματος) πώς το κακό,ενυπάρχει στην ύλη,ανεξάρτητο από τον Θείο δημι ουργό τού καλού και κατά κάποια έννοια αντίθετο προς Αυτόν.Η άποψη αυτή απαντάται σε θεοσοφικά συστήματα και σε καθαρώς ορθολογιστι κές παραδοχές Ελλήνων και άλλων φιλοσόφων .Κατά την Πυθαγόρεια ιδέα τής αρμονίας των αριθμών ως τής συστατικής αρχής τού κόσμου, το καλό παριστάνεται ως η μονάδα και το κακό ως η πολλαπλότητα . Ο Εμπεδοκλής αποδίδει το κακό στην αρχή τού μίσους (νείκος) που συνυ πάρχει στο Σύμπαν μαζύ με την φιλία.Κατά τον Πλάτωνα ο Θεός είναι « αναίτιος» για το κακό που οφείλεται μερικώς στην αναγκαία ατέλεια τής υλικής ύπαρξης και μερικώς στην ανθρώπινη βούληση. (Τίμαιος xlii; Φαίδων). Κατά τον ίδιο, το αγαθό που πρέπει να επιδιώκει ο άνθρωπος, είναι η μέθεξη τής ψυχής με την ιδέα τού απόλυτου αγαθού. Κατά τον Αριστοτέλη το κακό είναι η αναγκαία εικόνα των αλλαγών τής ύλης και αυτό καθ΄ εαυτό δεν έχει πραγματική ύπαρξη (Μεταφυσικά ix, 9).Για τους Στωικούς το κακό οφείλεται στην ανάγκη:Η ενυπάρχουσα στα πράγμα τα θεία δύναμη επιδιώκει την αρμονία τού καλού και τού κα κού στον μεταβαλλόμενο κόσμο.Το ηθικό κακό προέρχεται από την ανο ησία τής ανθρωπότητας όχι από την θεία θέληση και ανατρέπεται απ΄ αυτήν σ΄ενα καλό τέλος.Στο μυστικό σύστημα τού Eckhart το κακό και η αμαρτία,έχουν τη θέση τους,στο σχήμα τής εξέλιξης,κατά το οποίο τα πάντα προέρχονται και επιστρέφουν στο Θεό και συνεισφέρουν στην ηθική και φυσική τάξη,ώστε να εκπληρωθεί η θεία πρόθεση.
-Η σύνδεση Θεού-Κακού-Καλού υποστηρίχθηκε από πολύ παληά.Ο Κλεάνθης στον Ύμνο του στο Δία λέγει « είς έν άπαντα συνήρ μοκας εσθλά κακοίσιν»(:Ο θεός σε μια ενότητα άρμοσε τα καλά και τα κακά).Οι Ελληνες τής Ομηρικής εποχής τοποθετούσαν γενικώς την αρχή τού κακού στους Θεούς ή σε μια θεότητα ειδικά τήν Ατη,θυγατέρα τού Δία,τού οποίου εκτελούσε τις αποφάσεις.
.Οπως ήδη προαναφέραμε,άποψη , από Χριστιανικές πηγές,δέχεται, ό τι, το Kακό είναι το μέτρο τού φαινομενικού διαχωρισμού,τού κόσμου από την αρχή του.Σύμφωνα με αυτήν, το φυσικό κακό είναι προιόν τής αμαρτίας με την διάπραξη τής οποίας, διαταράχθηκε και ο φυσικός κόσμος και επήλθε διαχωρισμός από την αρχή. Ο απόστολος Παύλος δέχεται, ότι,το κακό κληρονομήθηκε,εξαιτίας τού προπατορικού αμαρτή ματος.(Προς Ρωμαίους κεφ.Ε΅12 επ « Διά τούτο ώσπερ δι’ ενός ανθρώ που η αμαρτία εις τον κόσμον εισήλθε και δια της αμαρτίας ο θάνατος( : το μέγιστο κακό κατά τον ίδιο) καί ούτως εις πάντας ανθρώπους,ο θάνατος διήλθεν εφ ω πάντες ήμαρτον κλπ). Και γενικώτερα η χριστιανι κή θεολογία,συνδέει την αμαρτία,--(και τον θάνατο)--,με την πτώση τού ανθρώπου και τη σάρκωση,σε σχέση αιτίου και αποτελέσματος με τη πτώση.Τούτο αμφισβητήθηκε από πολλούς εκκλησιαστ ικούς συγγραφείς.Ο Γρηγόριος Νύσσης αδυνατεί να στηρίξει την άποψη αυτή και ειδικώτερα την κληρονομικότητα τής αμαρτίας (Ι.Πλεξίδας ό.π.σ.195) Αλλά και άλλοι συγγραφείς,μεταξύ των οποίων και τιμώμενοι ως πατέρες τού εκκλησιαστικού σώματος (Γιανναράς ό.π.104), αρνήθηκαν να δούν την ενανθρώπιση Τού Υιού Τού Λόγου ως αναγκαιότητα που επιβλήθηκε από Τον Θεό,εξαιτίας τής αμαρτίας τού ανθρώπου και ειδικώτερα εξαιτίας της αμαρτίας των πρωτοπλαστών. Την είδαν ως υποστατική ένωση τού κτιστού με το Ακτιστο, στο πρόσω πο τού Χριστού, ως τον σκοπό τής Δημιουργί ας,δηλαδή όχι σε σχέση αιτιότητας με την πτώση ή μη πτώση τού άνθρώπου. Ο Μάξιμος ο ομολο γητής, λέγει σχετικώς,ότι ,σκοπός τής κτίσης τού Θεού, ήταν και είναι η καθυπόστασιν ένωσις της με τον Θεό,και ότι, μόνον έτσι παίρνουν νόημα η ύπαρξη τού υλικού κόσμου και τού ανθρώπου.Όπως παρατηρεί ο Γιανναράς,η άποψη αυτή που φαίνεται να αμφισβητεί την ιστορικότητα τής Βίβλου, δεν βρίσκεται έξω των ορίων τής εκκλησιαστι κής εμπειρίας και μαρτυρίας και ότι,το να υποστηρίζουμε ότι, εισήλθαν δια τού ανθρώπου, στον κόσμο,ο θάνατος, « το μέγιστο κακό,» και να υπάρχουν και άλλα κακά,δεν επαληθεύεται από την πραγματικότητα τού φυσικού μας κόσμου. Τούτο έχει σχέση με την «απορία» τού πώς είναι δυνατόν ο σημερινός άνθρωπος να είναι υπεύθυνος για σφάλμα των απώτατων προγόνων του,εκτός βεβαίως αν κανείς δεχθεί μια απίθα νη κατασκευή, ότι, αποτελεί συνέχεια βιολογική και ηθική τού πρώτου ζεύγους των πρωτοπλαστών,οπότε θα έπρεπε να δεχθούμε κληρονομι κή μεταβίβαση όχι απλώς βιολογικών χαρακτηριστικών αλλά και βουλη τικών-λογικών ενεργημάτων.Η κατασκευή αυτή,-εκτός από τα άλλα μειο νεκτήματα- εξαφανίζει την ελευθερία τής βουλήσεως και το αυτεξούσιο τού ανθρώπου, προδικάζει την μοίρα του, με συνέπεια να θρυμματί ζεται ολόκληρο σύστημα αξιών και ευθύνης.Κατά τον ίδιο(σε μετάφρα ση εν « Φιλοκαλία» 219,) το Κακόν εμφανίζεται ως αποτέλεσμα τής αποτυχίας τού Ανθρώπου στον δρόμο τής τελειώσεως. Και ότι, «…….Ο προπάτορας Αδάμ, με την παράβαση τής Θείας εντολής,εισήγαγε για την ανθρώπινη φύση ,άλλη διαφορετική, από την πρώτη αρχή γεννή σεως η οποία προέρχεται από την ηδονή και τελειώ νει στο θάνα το μέσα από πόνο και την οποία επινόησε με τη συμβουλή τού φιδιού… ………..Κι’ έτσι όλοι όσοι προέρχονται από τον Αδάμ, κατά σάρκα,ένεκα τής ηδονής άδικης αρχής, δικαίως υπομένουν μαζύ του, το τέλος τού θανάτου μέσω τού πόνου.Γι αυτό και ο Κύριος έγινε άνθρω πος και εδημιούργησε άλλην αρχή γεννήσεως από το Αγιο Πνεύμα, για την ανθρώπινη φύση,……………..Κι έτσι εξαφάνισε και τα δύο, και την αρχή και το τέλος γεννήσεως από τον Αδάμ, …..Καινά όλους όσους,ξαναγεν νιούνται πνευματικά απ΄Αυτόν,τους ελευθέρωσε από την ενοχή τής παρακοής τού Αδάμ»
Και συνεχίζει ο Χρ.Γιανναράς :
«Απαντήσεις ρεαλιστικές (όχι ιδεολογικές –νοησιαρχικές) δεν υπάρ χουν για τα παραπάνω ερωτήματα…..Το νόημα τού πόνου,το νόημα ,τού κακού η αιτία,ο σκοπός τους η διαπλοκή τους με το οντο λογικό ερώτημα ,δεν είναι δυνατόν να εντοπισθούν με την μορφή επιστημονικών μας πιστοποιήσεων.Η μαρτυρία τής εκκλησιαστικής εμπειρίας, ευαγγελίζεται ότι, απαντήσεις άρρητες με την δεδομένη γλωσσική σημαντική κατακτώνται μέσα από τη γνωστική εμπειρία τής αγαπητικής σχέσης:τής πίστης –εμπιστοσύνης,τής αυθυπέρβασης και τής αυτοπροσφοράς.Η επαλήθευση τής επαγγελίας προτείνεται ως συνάρτηση τής ανθρώπινης ελευθερίας» Και στο βιβλίο του « Το ρητό και το άρρητο» συμπληρώνει(σελ.300). « Είναι μια μεγαλειώδης εικόνα παραμυθητική:πρόταση ερμηνείας,τής τραγωδίας που συνιστά,η αινιγμα τική κυριαρχία τού κακού,στην Ιστορία.»
-Άλλη άποψη δέχεται ότι, το κακό υπάρχει κατά παραχώρηση τού Θεού,θα εξαφανισθεί δε,στο μέλλον,οπότε με την χάρη τού Θεού,θα επικρατήσει το αγαθό(Πάπυρος-Λαρούς υπό: «Κακό»).
-Κατά τον Άγιο Αυγουστίνο με την ιεράρχηση τού είναι συνδέεται και η ιεράρχηση τού αγαθού:δεν υπάρχει τίποτα που να μην έχει κάποιο πο σοστό αγαθότητας. Ερχόμενος σε πλήρη διαφωνία με τον μανιχαϊσμό δεν δέχεται καμία απόλυτη ύπαρξη στο κακό. Επίσης δεν δέχεται και την μίξη καλού και κακού. Στην πραγματικότητα πρόκειται για βαθμί δες αγαθότητας. Το κακό συνδέεται με το ιεραρχημένο σύστημα τού Αυγου στίνου και κατά έναν άλλο τρόπο: τα ανώτερα πράγματα πρέπει να άρχουν των κατώτερων πραγμάτων. Αυτή είναι η τάξη και η δίκαιη κατανομή. Αν ισχύει το αντίστροφο, δηλαδή τα κατώτερα να εξουσιά ζουν τα ανώτερα, τότε έχουμε το κακό, δηλαδή μια αντεστραμμένη ταξι νόμηση. Ο Αυγουστίνος μας βεβαιώνει ότι, το κακό δεν υπάρχει ως ένα μεταξύ των όντων, αλλά συνίσταται ως άρνηση τού αγαθού, privatio bo ni. Είναι μια απλή απουσία τού αγαθού, τής οποίας φυσικά δεν είναι δημιουργός ο Θεός.
-Κατά τον Θωμά τον Ακινάτη,που συστηματοποίησε και συμπλή ρωσε τη διδασκαλία τού Αγίου Αυγουστίνου, το κακό είναι η στέρη ση τού καλού, που ανήκει στα πλάσματα.Το κακό δεν υπάρχει ως αντικει μενικό γεγονός αλλά ως υποκειμενική σύλληψη.Τα πράγματα δεν είναι κακά καθ΄εαυτά,αλλά σε σχέση με άλλα πράγματα ή πρόσω πα. Η πραγ ματικότητα είναι αγαθή και μόνον παρεμπιπτόντως, παράγει κακά από τελέσματα ,επομένως η απώτατη αιτία τού κακού είναι βασικώς καλή.
Αποκρούει τον Μανιχαικό δυαδισμό ως μη στηριζόμενο στη λογική.Το κακό προάγει την τελειοποίηση τού συνόλου.Ο θεός είναι ο δημιουργός τού Κακού ( πρβλ.Ησαίας 45)με την έννοια ότι,η διαφθορά των υλικών πραγμάτων στη φύση, απ΄αυ τόν,είναι μέσο για την υλοπο ίηση τού σχεδίου τού Σύμπαντος.Από την άλλη πλευρά το κακό είναι συ νέπεια τής παραβίασης θείων κανόνων.Το Σύμπαν θα ήταν λιγώτερο τέλειο αν υπήρχε ατιμωρησία ,όταν παραβιάζονται οι νόμοι του. Το κα κό παρόλο που επιτρέπεται από τον Θεό δεν οφείλεται σ΄αυτόν,ο φείλεται στην κατάχρηση τής ελεύθερης βούλησής.Αν ο Θεός επενέβαι νε θα θυσιάζε τη δική Του ελευθερία.
-Ο πρύτανης των θεολόγων τού 20ού αιώνα,πρεσβύτερος και Πανεπι στημιακός Γεώργιος Φλωρόφσκι, ασχολήθηκε και αυτός, με το πρόβλη μα τού κακού.Οι θέσεις του στο θέμα αυτό, συρρικνωμένες,αλλά έτσι που να μην προδίδουν την ουσία είναι:
Κάθε τι που υπάρχει είναι δημιούργημα Τού Θεού,εκτός από το κακό, που υπάρχει παρά τη θέληση Τού Θεού.
Η θέληση Τού Θεού ορίζει τις αιτίες και τους σκοπούς κάθε δημιου ργήματός του. Το κακό αντιτάσσεται στην Θέληση αυτή Τού Θεού, αντιστρατεύεται την λογικότητα τής Θείας δημιουργίας.
Οι αιτίες και οι λόγοι τού κακού,δεν περιλαμβάνονται στην αιτιότητα που συγκροτεί την θεία δημιουργία.Το κακό έχει μια άλλην αιτιότητα που αντιμάχεται τη θεία αιτιότητα.
Ενώ κάθε ενεργούμενη δύναμη και κάθε ενεργητική δυνατότητα, πηγά ζει από Τον Θεό,το κακό είναι μια αντίπαλη υπαρκτή δύναμη και δυνα τότητα, που δεν έχει την αιτία στο Θεό,μια δύναμη καταστροφική τής θεικής δημιουργίας.
Πιστοποιούμε την ύπαρξη τού κακού,τους σκοπούς του, αγνοούμε όμως την καταγωγή του,και την αιτιότητα που το διέπει.
Ο κόσμος που γνωρίζουμε είναι διαφορετικός απ΄αυτό που η χριστιανική μαρτυρία βεβαιώνει ότι, σκέφθηκε και θέλησε ο Θεός. Εχουν υπεισέλθει νοσηρές καταστάσεις.Το κακό είναι μια καταστροφική προσθήκη στην δημιουργία Τού Θεού.
Αν δεχθούμε τη Χριστιανική μαρτυρία η καταστροφή που επιφέρει το κακό στις λογικές υπάρξεις, είναι ανεπανόρθωτη και συνιστά αφόρητο σκάνδαλο.Η κόλαση που αναφέρει η χριστιανική μαρτυρία,είναι μια κυ νική απόδειξη τής καταστροφικής δύναμης τού κακού.
Ο αφύσικος διχασμός που εισχώρησε στον κόσμο Τού Θεού βεβαιώ νεται από το χριστιανικό κήρυγμα ως αιώνιος.Η ενότητα τής δημιου ργίας υπονομεύτηκε οριστικά.Οι κατακτήσεις τού κακού,σε ό.τι αφορά την ανθρωπότητα δεν θα εξουδετερωθούν ποτέ από την παντοδύναμη ευσπλαχνία Τού Θεού.
-Ο Χρ.Γιανναράς ασκεί κριτική σ΄όλα αυτά(ο.π.171) γράφοντας ότι, οι διατυπώσεις αυτές, για την ανεπανόρθωτη καταστροφή, που επιφέρει το κακό στις λογικές υπάρξεις κατά τον π.Φλωρόσκι είναι λογικά αντιφα -τικές,εκτός άλλων γιατί οι έννοιες Θεός και αποτυχία είναι ασύμβατες, ασχολείται όμως (ό.π.236 επ.) με δύο ερωτήματα : Το πρώτο: Γιατί η υπαρκτική ανεπάρκεια τού κτιστού,η λογική ( και πραγματική) ειδοποι ός διαφορά του από το άκτιστο ενώ έχει την αιτιώδη καταγωγή της,στην αγάπη τού Κτίστη γιατί να φανερώνεται και να πραγματώνεται ως αναγκαιότητα πόνου φθοράς και πόνου………Γιατί να μην αρκεί ένας ήσυχος και γαλήνιος ύπνος -θάνατος.Γιατί να υπάρχει ……ο θάνατος μικρών παιδιών και άωρων υπάρξεων; Το δεύτερο :Αν ερμηνεύσουμε τον πόνο ως υπαρκτική ανεπάρκεια τού κτιστού και την υπαρκτική ανε πάρκεια ως κακό ,ποία υπαρκτική ανεπάρκεια και ποιό πόνο εντοπίζει η γλώσσα τής εκκλησιαστικής μαρτυρίας ,…………… στην περίπτωση των δαιμόνων πρωτουργών τού κακού; Οι κτιστοί δαίμονες μαρτυρούνται ως δυνάμεις άχρονες……απαθείς.Και αν ο θάνατος εισήλθεν στο κτιστό σύμπαν,ίνα μη το κακόν αθάνατον γένηται ,γιατί η Χριστιανική γλώσσα αποκλείει αυτή τη πρόνοια( ή αναγκαιό τητα) στην περίπτωση των δαι μόνων;.
Αυτά βέβαια σε (παν)ανθρώπινο σε κοσμικό επίπεδo. Γιατί ,(όπως ήδη σημειώνεται πιο πάνω)στην καθημερινή μας ζωή οι έννοιες τού καλού και τού Κακού,είναι σχετικές και συνεχώς μεταβαλλόμενες από τόπο σε τόπο,εφήμερες , τοπικές και εξυπηρετούν σκοπιμότητες.
Θα είναι αλαζονικό,ασεβές και αυθαίρετο,να σκεφθεί κανείς, ότι ,ενώ πιον τού προβλήματος αυτού,όπως πιο πάνω εκτίθεται,ο άνθρω πος,έχει μια ενεργό συμμετοχή ( ίσως και μια ευθύνη) για την παρα πέρα πορεία τής ανθρωπότητας,τού Σύμπαντος,για την εξαφάνιση τού κακού,ώστε έτσι να δικαιολογεί και τη παρουσία του στη Γη;
Για Salvatores Dei γράφει ο Καζαντζάκης
-Ο Ντέιβιντ Χιούμ στους « Διαλόγους» του σχετικά με τη Φυσική Θρησκεία» διερωτάται:
«Ο Θεός θέλει να αποτρέψει το Κακό αλλά δεν μπορεί;Τότε είναι ανίκανος.Μπορεί αλλά δεν θέλει; Τότε είναι μοχθηρός.Και μπορεί και θέλει; Πόθεν άραγε το Κακό;»
Αλλά το ερώτημα και η απορία τού Χιούμ,προδίδουν μια μετα φορά σε καθημερινά και γήινα επίπεδα (λογικής), εννοιών και καταστάσεων,που δεν επιδέχονται λογική-επιστημονική αντιμετώπιση, πέρα από το ότι, η έννοια τού Θεού,τής ζωής,τής Δημιουργίας(και επομένως και του κακού) είναι μυστήρια,και επομένως δεν επιδέχονται διανοητική προσέγγιση και ερμηνεία.
-Ο Εκκλησιαστής γράφτηκε κατά πάσα πιθανότητα τον 3ο αιώνα π.Χ. Περιλαμβάνεται στην εβραϊκή Βίβλο και την χριστιανική Παλαιά Διαθήκη.Καταρχάς αποδόθηκε στον Σολομώντα,ως συγγραφέα του, άποψη που ανατράπηκε. Τα βιβλίο αυτό συνιστά ένα αίνιγμα. Χαρακτηρίζεται ως το σκοτεινότερο κείμενο της παγκόσμιας λογοτεχνίας. Για μερικούς περιγράφεται ως ένας φιλοσοφικός ύμνος στη χαρά, γιατί ίσως τόλμησε να ασχοληθεί με το κατ΄αυτόν, σκοτάδι της ματαιότητας, για να βρει και να ανακαλύψει κάτι αληθινά φωτεινό.Για άλλους είναι ένα βιβλίο που θρυμματίζει κάθε έλπίδα και προσπαθεί να «προσγειώσει»τον άνθρωπο στην πραγματικότητα . Είναι χαρακτηριστική η αρχή του βιβλίου. «Ρήματα εκκλησιαστικά υιού Δαβίδ βασιλέως Ισραήλ εν Ιερουσαλήμ.Ματαιότης ματαιοτήτων…. τα πάντα ματαιότης» Κατά το βιβλίο,όπως γράφει ένας σχολιαστής,όλα είναι για το τίποτα και ανώφελα. Η μοίρα των ανθρώπων, δίκαιων και άδικων, φτωχών και πλούσιων, δούλων και ελεύθερων είναι μία: ο θάνατος. Τα καλά θα χαθούν. Οι προσπάθειες θ' αποτύχουν. Τα όνειρα θ' αποδειχτούν χίμαιρες. Μα οι έγνοιες δε θα κοπάσουν.Η χαρά του κόπου είναι το μερίδιο του άνθρώπου, το μόνο που αξίζει στο βραχύ χρόνο της ζωής του . Όλα είναι ένα ανώφελο ανεμοκυνηγητό.
Η ΔΥΑΡΧΙΑ
Η δυαρχία,που αναφέρεται πιο πάνω,αντιμετωπίστηκε από τους Ελληνες .Οι σοφιστές προσπάθησαν να δώσουν απάντηση στο πρόβλημα με την λογική
Γενικώς,από παληά ,το κακό αποδόθηκε σε μία από δύο αντίθετες αρχές,οι οποίες αμοιβαίως ανάγονται σαν σε μείγμα του Καλού και του Κακού στον κόσμο.Η μεταξύ τους σχέση,έχει διατυπωθεί με πολλούς τρόπους που κυμαίνονται μεταξύ τού συντονισμού και τής συνεργασίας τού Ζωροαστρισμού,μέχρι τής σχετικής ελευθερίας τής Χριστιανικής Θεολογίας. Ο Ζωροάστρης δεχόνταν ότι, κάθε μία από τις αντίθετες αρχές,ήταν εχθρική προς την άλλη,αλλά πιθανολογούσε τη νίκη τού Καλού. Ο δυαλισμός αυτός,διοχετεύθηκε στον Μανιχαισμό.Ο Μάνης, προσέθεσε μια τρίτη δευτερεύουσα αρχή προερχόμενη από την πηγή τού καλού.Κατά τον Μάνη η ύλη ήταν βασικώς κακή.Οι γνωστικές αιρέσεις παρά τις μεταξύ των επί μέρους, διαφορετικές αντιλήψες,σε γενικές γραμμές δέχονται ότι, το Σύμπαν,εκπορεύεται από τον Δημιουρ γό, ως ένα είδος μεσολαβητού,μεταξύ τού Θεού, και τής ακάθαρτης ύλης. Ο Μανιχαισμός προσπαθεί να λύσει αποφασιστικώς το πρόβλημα της προέλευσης τού κακού.Θεωρεί το σκότος(δηλαδή το κακό) ως αρχή αυθυπόστατη δίπλα στο Φώς που κι΄αυτό το θέλει αυθυπόστατο.
Σε ορισμένες θρησκείες, όπως τον ζωροαστρισμό,δέχονται σαφώς,δύο θεότητες, μια την Θεότητα τού Καλού(Αζούρα Μάζντα) μια τού Κακού (Αριμάν) ενώ και σε άλλες, αυτή η δυαδικότητα ,αν όχι δυαρχία ,φαίνεται, να αναγνωρίζεται.) Ο Ταοισμός που ενδιαφέρεται περισσότερο για την διαισθητική σοφία παρά για την ορθολογική γνώση, και βλέπει όλες τις αλλαγές στην φύση, σαν μια δυναμική αλληλεπίδραση μεταξύ δύο αντιθέτων, τού Γιν και τού Γιάν δέχεται ότι, αυτά τα αντίθετα, δρουν συμπληρω ματικώς, και περιλαμβάνουν και τις έννοιες και τού Καλού και τού Κακού,που είναι μεταξύ τους αλληλένδετες ακριβώς όπως το Γίν και Γιαν. Αναγνωρίζοντας την σχετικότητα τού Καλού και τού Κακού και των ηθικών προτύπων,ο Ταοιστής σοφός, δεν αγωνίζεται για το Καλό, αλλά περισσότερο προσπαθεί να διατηρήσει μια δυναμική ισορροπία μεταξύ Καλού και Κακού.Ο Chuang Tzu,συγγραφέας Ταοιστικού βιβλίου,γράφει ότι, θέλοντας να δούμε εντελώς ξεχωριστά και ξεκομμένα το Καλό και το Κακό είναι σαν να μην λαμβάνουμε υπόψη και να τιμούμε το Γίν και να μη λαμβάνουμε διόλου υπόψη το Γιάν,πράγμα που δεν θεωρεί ορθό (Capra 127 επ.)To Kαλό και το Κακό κατά την ανατολική σκέψη (κατά την οποία τα αντίθετα είναι αφηρημένες παραδοχές τής σκέψης και επομένως έννοιες σχετικές),όπως και άλλα αντίθετα, δεν είναι απόλυτες εμπειρίες που ανήκουν σε διαφορετικές κατηγορίες,αλλά δύο όψεις τής ιδίας πραγματικότητας……….. .είναι αδύνατο να αγωνίζεται κανείς για το Καλό,ώστε να εκμηδενίσει το Κακό, και εκείνο που πρέπει να πράττουμε είναι να κρατήσουμε μιάν ισορροπία ανάμεσα στα δύο….Με το να εστιάζουμε την προσοχή μας σε μια παραδοχή,δημιουργούμε το αντίθετό της.» Εδικότερα κατά την κινεζική φιλοσοφία η πραγματικό τητα στην απώτερη ουσία της,είναι το Ταό,μια κοσμική διαδικα σία συνεχόμενης ροής και αλλαγής,στην οποία συμμετέχουν όλα τα φαινόμενα που παρατηρούμε, που έτσι από τη φύση τους είναι δυναμικά και μόνον δυναμικά. Φαίνεται λοιπόν κατά την άποψη αυτή,ότι, μπορούμε να δεχθούμε ότι, η αύξηση τού Καλού,συνεπάγεται μείωση τού Κακού-σε καμία όμως περίπτωση την εξαφάνισή του αν κανείς πιστέψει στην ορθότητα τού αρχαίου Κινεζικού συμβόλου Ται-τσι-Του,τού διαγράμματος τής υπέρτατης και τελευταίας αιτίας.Είναι ενδιαφέρουσα η έννοια που δίνεται στο Κακό: Απουσία ισορροπίας.
Η έννοια των αντιθέτων υποστηρίζεται και από τον Ηράκλειτο,που δέχεται ότι, τα αντίθετα , είναι ενωμένα(πρβλ «Το αντίξουν συμφέρον και εκ των διαφερόντων καλλίστην αρμονίαν και πάντα κατ΄εριν γίγνεται») Τα άνω και τα κάτω είναι το ίδιο έλεγε ο Ελληνας σοφός(«Οδός άνω και κάτω μια και ώυτη»,)που προσέθετε ότι, για το Θεό όλα είναι καλά ,δίκαια και αγαθά μα οι άνθρωποι άλλα θεωροούν δίκαια και άλλα άδικα.(« Τω μεν θεώ καλά πάντα και αγαθά και δίκαια ,άνθρωποι δε α μεν άδικα υπειλήφασιν α δε δε δίκαια» ). Σχετικώς γράφει ο Ι.Ευαγγέλου( ο.π, «Προσωκρατικοί «κλπ. Σελ.28)ότι, κατά την Ηρακλειτική άποψη «…Οι αντιθέσεις δημιουργούν την ενότητα των πάντων με τη σύνθεσή τους.Ακόμη και στο χώρο τού καλού και τού κακού,τα δύο αυτά στοιχεία είναι δύο αντίθετες όψεις τού ιδίου πράγματος,-μέσα στη λειτουργία τού αιωνίου γίγνεσθαι,που είναι μεταβλητό και αείροο.Το καλό καί το κακό είναι ένα ζευγάρι αντιθέσε ων, που συμπλέκονται μέσα στην ουσία τού συμπαντικού.».Και ίδιος,προσθέτει σ΄ένα άλλο βιβλίο του ( « Το πρόβλημα τού κακού κλπ.) : « …..το καλό και το κακό είναι ένας δικοτυλίδονος σπόρος που μέσα του μεστώνει το φύτρο τής ζωής.Η διπολικότητα κακό-αρνητικό και καλό –θετικό,δημιουργεί το ρεύμα τής ζωής(φυσικής και ηθικής) καθώς και την εσωτερική ενότητα τού ανθρώπου………………….Μέσα στον ηθικό χώρο ο άνθρωπος είναι μια ζωντανή αντίφαση γιατί τα στοιχεία που οικοδομούν την ηθική του συνείδηση,-ατομικά και αλτρουιστικά,-βρίσκονται πάντα σε μια μια λανθάνουσα βιοπάλη……….Η βούληση τού ζήν……….. .κλείνει μέσα της το σπόρο τού κακού-σαν έννοια καταστροφής –για τον καθένα χωριστά……………….η ζωή,…………..,αφανίζει ένα πλήθος από όντα για να στερεώσει το ένα και τελικά καταστρέφει κι αυτού την ευδαίμονα στατικότητα για να το μεταβάλει και να το εξελίξει……… Το κακό είναι σύμφωνο με την φυσική τάξη στο κόσμο.Το Καλό αποτελεί εισβολή αδόκητη μέσα της…………Στο Καλό έχουμε μια αξία καθαρά ανθρώπινη…………...το πρόβλημα τού Κακού είναι ψευδοπρόβλημα ………..Για τη φυσική σκοπιμότητα και τη βιολογική αναγκαιότητα,δεν υπάρχει καλό καί κακό,γιατί τότε η πραγματικότητα θα ήταν τμαχισμέ νη………το καλό και το κακό……..δεν είναι τίποτε άλλο παρά ένας δυισμός που κάθε στιγμή αυτοαναιρείται.Η διαλεκτική αρμονία τού καλού και τού κακού στο κόσμο είναι η αφετηρία και το τέρμα κάθε ορθολογιστικής σκέψης και πίστης………….Με την εμπειρία τού κακού,ο άνθρωπος συνειδητοποιεί το νόημα τής αξίας τού καλού,για το οποίο η πνευματική του άνοδος,τού υπαγορεύει να εργάζεται………η ηθική ενός καθολικού ανθρωπισμού,-με βάση το καλό από τον άνθρωπο για τον άνθρωπο,είναι το μεγαλύτερο χρέος τού πολιτισμένου ατόμου.Το χρέος του να κάνει συνείδηση το αξίωμα : σέβομαι τη ζωή τού άλλου και ξέρω καλά,πώς το κακό και το έγκλημα καταστρέφει πρώτα εμένα.Το αληθινό συμφέρον τής ύπαρξης υπαγορεύει το καλό. » Και συνεχίζει (Το Πρόβλημα τού κακού κλπ.49) «φαίνεται ότι, οι Εβραίοι, πήραν από τους Βαβυλωνίους την έννοια τού Σατανά,που δέχονταν την δυαρχία κακού-καλού, υπό την επίδραση τού περσικού ζωροαστρισμού.Στην Πεντάτευ χο, η έννοια αυτή τού Σατανά απουσιάζει.Εμφανίζεται μετά την επιστροφή των Εβραίων από την « Μετοικεσία» τής Βαβυλώνος, γύρω στα 536 π.Χ.Μέχρι το χρονικό αυτό σημείο, μοναδικός κύριος και εξουσιαστής τού καλού και τού κακού,θεωρείται ο Θεός.(Είναι γνωστό ότι, η Παλαιά Διαθήκη, είναι συλλογή κειμένων-σαμαριτκιό, μασσοριτικό και των εβδομήκοντα) γραμμένων σε διάστημα χιλίων περίπου ετών από το 1200 π.Χ έως 100 μ.Χ)
-Σχεδόν ταυτόσημος και ο Νάσιουτζικ,που γράφει πώς το κακό,δεν είναι ποτέ μόνο του ,αλλά συνοδεύεται πάντοτε ,από την ανταγωνιστι κή –συμπληρωματική του μορφή,το καλό.
-Ο Βουδισμός( από τον οποίο απουσιάζει η ιδέα τής δημιουργίας-άποψη που μας θυμίζει απόψεις μερικών μεγάλων σύγχρο νων φυσικών,αλλά και τού Ηράκλειτου)- διδάσκει ότι, κάθε ζωντανό όν θα φθάσει στην φώτιση , αποκρούει το δόγμα τής αιώνιας καταδίκης και διδάσκει ότι, τίποτε δεν μένει μόνιμο και αναλλοίωτο. Όπως ακόμη και ο Βράχμα και όλοι οι Θεοί ,έτσι και το Κακό, πρέπει κάποτε να τελειώσουν και ν΄ απορροφηθούν από το καλό. Όλα τα καρμικά βάσανα ακόμη και στην Κόλαση,πρέπει τελικώς να κάνουν τον κύκλο τους και να τελειώσουν. ( «Μιλαρέπα» σελ.173).
-
. Ο Γνωστικισμός, δέχεται και αυτός την δυαρχία Κατ΄αυτόν,υπάρχει ένας κακός θεός,αμιγής ύλη και διαχειριστής ύλης και ένας αγαθός Θεός,καθαρό πνεύμα,άσχετος με την δημιουργία τού υλικού κόσμου,που έχει ως έργο την απελευθέρω ση τού ανθρώπου από τα δεσμά τής ύλης,δηλαδή από το κακό.Ο άνθρωπος κατά τον Γνωστικισμό βρίσκεται στο μέσον,μετέχοντας με το σώμα του στην υλική φύση τού κακού και με το πνεύμα του στην πραγματικότητα τού αγαθού,,
.-Ο Κάντ, ως κριτήριο για την διάκριση τού Καλού από το Κακό,θέτει την αυτοθυσία.Μιά πράξη είναι ηθική όταν, είναι αποτέλεσμα αυτοθυ σίας.Κατά τον ίδιο,εκείνο που μετράει είναι όχι ,το αποτέλεσμα αλλά η πρόθ εση,γι΄αυτό και η ηθική του αποκλήθηκε ηθική τής προθέσεως.Ο άνθρωπος πρέπει να φέρεται πάντοτε σύμφωνα με εκείνα που θάθελε να έχουν ισχύ καθολικού νόμου.
-Υπενθυμίζουμε τη σκέψη που από πρώτη τουλάχιστον θεώρηση, παρακάμπτει την δυαδικότητα.Σύμφωνα μ’αυτή, κακό είναι η απουσία τού καλού.Όπως σκότος είναι η απουσία τού φωτός. Όπως όμως γράφουμε πιο πάνω η άποψη που φαίνεται πειστικότερη είναι ότι ,το , Κακό είναι το αντίθετο τού Καλού, είναι ό,τι εμποδίζει ό,τι αντιστρατεύεται την επιδίωξη αυτή, την πορεία αυτή,που αντιστρατεύεται την πραγμάτωση ενός σκοπού. Δεχόμαστε δηλαδή,ότι το Κακό είναι το αντίθετο τού Καλού και όχι απλώς,όχι η απουσία τού Καλού. Είναι μιά αρνητική απόκλιση μιάς επιθυμητής πορείας που έχει σχεδιασθεί από το παγκόσμιο σχέδιο εξέλιξης.
ΠΕΡΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΔΥΑΡΧΙΑ ;(DATUR TERTIO;)
(υπάρχει ενδιάμεσο ανάμεσα στο καλό και κακό; )
Το μυαλό τού ανθρώπου , επιζητά τις απλουστεύσεις.Όταν αντιμετωπί ζει αντιθέσεις,εργάζεται συνήθως με βάση τη δίτιμη λογική. Δέχεται δύο πόλους αντιθέσεων.Και φαίνεται,πάντα με την ίδια λογική να αποφεύγει ή και να απεχθάνεται,το ενδιάμεσο.Μαύρο-άσπρο,θετικό –αρνητικό κ.ο.κ.(Ας μην μας μπερδέψει το ασπρόμαυρο,το ότι ,μια κατάσταση,μια συμπεριφορά ενδέχεται να έχει και αρνητικά και θετικά στοιχεία,γιατί κάθε τμήμα, αντιμετωπίζεται αυτοτελώς: Το μαύρο που προστίθεται στο άσπρο,είναι μαύρο)
Στο θέμα δυαδικότητας που μάς απασχόλησε ,υποστηρίζεται η άποψη για μια διαμετρική αντιπαράθεση-αντίθεση, μεταξύ των δύο πόλων,μεταξύ καλού και κακού.Θάλεγε κανείς ότι,tertio non datur,ότι, δεν υπάρχει τρίτη κατάσταση, τρίτη έννοια μεταξύ καλού και κακού,ότι δεν νοείται κάτι τέτοιο.
Και όμως μια τέτοια άποψη έχει διατυπωθεί.
Όπως γράφει ο Συκουτρής ( εν Μπέης ό.π.79 )στο « Συμπόσιο», ο Πλάτων παρά το ότι, θα μπορούσε κανείς να υποστηρίξει πώς, αποκλείει αυτό το « ενδιάμεσο»αφού αντιδιαστέλλει το κακό από το αγαθό, εμφανίζεται ότι,τελικώς αντιμάχεται την απολυτότητα τού δυισμού αυτού, δεχόμενος ότι,δεν είναι μόνον το κακό και το καλό που υπάρχουν αλλά και κάτι άλλο , κάτι τρίτο, αυτό που αποκαλεί «το μεταξύ» που ίσως να έχει και μεγαλύτερη σημασία και γοητεία,γιατί απέναντι στη σταθερότητα και την ακινησία τού καλού και τού κακού, εμφανίζει μια δυναμική ,ένα συνεχές γίγνεσθαι.
Σε διάλογο λοιπόν μεταξύ τού Σωκράτη και τής μαντισσας ιέρειας Διοτίμα ,όπως καταγράφεται στο «Συμπόσιο» τού Πλάτωνος αποτυπώνεται η τρίτη αυτή κατάσταση. Ο Σωκράτης,όλο έκπληξη εμφανίζεται να συνειδητοποιεί,ότι, ο δυισμός αυτός μεταξύ καλού και κακού δεν υπάρχει,τόσο από πλευράς αισθητικής ,όσο και ηθικής.Με ισοδύναμη διατύπωση, ό,τι δεν είναι καλό δεν σημαίνει (κατανάγκη)ότι, είναι κακό (..ούτε και ουδέτερο,ούτε μια παραλλαγή ενδιάμεσης στάσης ανάμεσα στους δύο πόλους) αλλά κάτι « το μεταξύ».Ετσι μας δίνεται μια πολύ ενδιαφέρουσα συνομιλία σχετικώς με την απορία τού Σωκράτη που δεν βλέπει,πώς είναι δυνατό κάτι που δεν είναι ωραίο,να μην είναι ούτε άσχημο.
Παραθέτω:
« ………..ή μήπως φαντάστηκες πώς κάθε τι που δεν είναι ωραίο είναι κατ΄ανάγκη άσχημο ,μήτε ότι, όποιο δεν είναι αγαθό είναι κακό.(..)Μα δεν γνωρίζεις πώς υπάρχει κάτι ενδιάμεσο(..)Τι είναι αυτό;(..) Κάτι το «μεταξύ» (κατά μετάφραση Βασιλ.Δεδούση,από το Πλάτωνος Συμπόσιο,Βιβλιοθήκη Αχαίων Ελλήνων Πεζογράφων και ποιητών-Εκδ.Ι.Ζαχαροπούλου)-
ΕΙΔΙΚΩΣ ΤΟ ΚΑΚΟ (ΚΑΙ Ο ΘΕΟΣ) ΣΕ ΣΧΕΣΗ ΜΕ ΤΗΝ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΤΗΣ ΒΟΥΛΗΣΕΩΣ
Κατά την γνώμη μας, το Κακόν πρέπει αντιμετωπίζεται πάντα μέσα σ΄ένα πλαίσιο, με πλευρές-μεταξύ άλλων-την ελευθερία τής βουλή σεως,την δημιουργία τού κόσμου ,την έννοια τής παντοδυναμίας Τού Θεού, τον σκοπό τής δημιουργίας αυτής και την αποστολή και την θέση τού ανθρώπου στο Σύμπαν.
-O W.J.Schelling στο βιβλίο του «Ερευνες για την ουσία τής Ανθρώπινης Ελευθερίας» ασχολείται με το πρόβλημα τού κακού σε συνάρτηση με την έννοια τής ελευθερίας τής βουλήσεως.
Παρατίθεται (σε μετάφραση αγνώστου)_ένα μκρό απόσπασμα.
Γράφει λοιπόν εκεί ο συγγραφέας, μεταξύ άλλων: «….. η μεγαλύτερη δυσκολία τής θεωρίας τής ελευθερίας, η οποία ανέκαθεν ήταν αισθητή, και η οποία αφορά όχι ετούτο ή το άλλο σύστημα, παρά όλα, λιγότερο ή περισσότερο και προφανέστατα τήν έννοια τής ενύπαρξης διότι ή θα παραδεχτούμε ένα πραγματικό κακό, οπότε είναι αναπόφευκτο να υποθέσουμε ότι, το κακό ενυπάρχει στην άπειρη υπόσταση ή στήν πρωταρχική βούληση και έτσι η έννοια ενός απολύτως τέλειου όντος καταστρέφεται ή πρέπει με κάποιο τρόπο να αρνηθούμε τήν πραγμα τικότητα ………..τού κακού, οπότε συγχρόνως εξαφανίζεται ή πραγματι κή έννοια τής έλευθερίας. Δεν είναι μικρότερη εντούτοις η δυσκολία αν παραδεχτούμε την ελάχιστη δυνατή σχέση ανάμεσα στον θεό και τα όντα αυτού τού κόσμου διότι ακόμη και άν αυτή περιοριστή στον απλό concursus, όπως το ονόμασαν, σε αυτή δηλαδή τήν αναγκαία συνεργεία τού θεού στην πράξη των δημιουργημάτων -πράγμα πού εξαιτίας τής ουσιώδους εξαρτήσεως τών τελευταίων από τον θεό, πρέπει να δε χτούμε, ακόμη κι αν κατά τα άλλα καταφάσκουμε ελευθερία — ο θεός πάντως παρουσιάζεται ως συναυτουργός στο κακό,καθώς το να επιτρέπει κάτι σε ένα απολύτως εξαρτημένο ον δεν είναι και πολύ καλύτερο από το να προκαλεί,από κοινού,ειδάλλως θα είμαστε αναγκα σμένοι με τον ένα ή άλλο τρόπο να αρνηθούμε τήν ύπαρξη τού κακού.Η πρόταση ότι,κάθε τι θετικό προέρχεται από τον Θεό…………………. Αν τώρα δεχθούμε ότι, υπάρχει κάτι το θετικό μέσα στο κακό τότε και αυτό το θετικό προέρχεται από τον θεό.Εδώ μπορεί κανείς να αντιτάξει ότι, το θετικό στο κακό ,στο βαθμό πού είναι θετικό, είναι καλό. Αλλά έτσι δεν εξαλείφεται το κακό, ενώ συγχρόνως ούτε εξηγείται.Διότι αν αυ τό που μέσα στο κακό είναι όν, η βάση η οποία ειδικώς αποτελεί τό κακό είναι ον που οφείλεται;Πολύ διαφορετικός απ΄αυτόν τον ισχυρι σμό (καίτοι συχνά ακόμη και πρόσφα τα, συγχεό μενος μαζί του) είναι ο ισχυρισμός ότι, δεν υπάρχει απολύτως τίποτε το θετικό μέσα στο κακό, ή αλλιώς ότι, το κακό δεν υπάρχει καθόλου (ούτε και μαζύ με ή μέσα σέ, κάτι άλλο θετικό) παρά ότι, όλες οι πράξεις είναι θετικές και η διαφορά τους ένα απλό plus και minus ολοκλήρωσης…... οπότε καμμιά αντίθεση δεν έχει βάση και το κακό ολικώς εξαφανίζεται. Αυτή θα ήταν η δεύτερη εκδοχή τής προτάσεως ότι, κάθε τι θετικό προέ ρχεται από τον θεό. Κατ΄ αυτήν η δύναμις που φανερώνεται στο κακό συγκριτικά θα ήταν ατελέστερη αυτής που φανερώνεται στό καλό, καθ’ εαυτήν όμως ή ασυγκρίτως εξεταζόμενη, θα ήταν και η ίδια μια τελειό της η οποία, όπως κάθε άλλη θα πρέπει να συναχθεί από τον θεό. Ο,τι σ΄αυτήν ονομάζουμε κακό είναι απλώς ο μικρότερος βαθμός τελειό τητας…..ο οποίος εν τούτοις φαίνεται ως έλλειψη απλώς και μόνο μέσα στή σύγκριση πού κάνουμε, ενώ μέσα ατή φύση δεν είναι έλλειψη. Αυτή είναι αναμφίβολα η πραγματική γνώμη τού Σπινόζα. Θα μπορούσε κανείς να προσπαθήση να αποφύγη αυτό το δίλημμα δίνοντας την απάν τηση ότι, το θετικό πού προέρχεται από τον θεό είναι η ελευθερία, η οπ οία καθ’ εαυτήν είναι αδιάφορη απέναντι στο κακό και το καλό .Μόνο πού αρκεί να μην σκεφθή κανείς αυτή την αδιαφορία απλώς αρνητικά, αλλά ως ζώσα δύναμη καλού και κακού, και τότε δεν βλέπει κανείς πλέ ον πώς από τον θεό, πού τον θεωρούμε καθαρή καλοσύνη, μπορεί να πρόκυψη μία δύναμις κακού. Γίνεται φανερό εδώ παρεμπι πτόντως, ότι, αν η ελευθερία είναι πραγματικά ό,τι οφείλει να είναι σύμφωνα με αυτή την έννοια (και οπωσδή ποτε αυτό είναι) η παραπάνω επιχειρη θείσα συναγωγή τής ελευθερίας από τον θεό δεν είναι ορθή- διότι, αν η ελευθερία είναι δύναμις κακού, πρέπει να έχη μια ανεξάρτητη από τον θεό ρίζα. Περνώντας κανείς από αυτό το μονοπάτι μπορεί να μπή στον πειρασμό να αφεθή στους κόλπους τού δυισμού. Αλλά το σύστημα αυ τό όταν το καταλαβαίνουν ως το δόγμα δύο απολύτως διακεκριμένων αρχών, είναι ένα σύστημα αυτοσπαραγμού και απελπισίας τού λόγου. Ενώ αν το κακό θεμελιακό ον…… τό σκεφτόμαστε ως εξαρτημένο από το καλό η όλη δυσκολία τής προέλευσης ……… τού κακού από το καλό συγ κεντρώνεται βέβαια σε ένα μόνο ον, αλλά γι΄ αυτό τον λόγο μάλλον μεγα λώνει παρά μικραίνει. Ακόμα κι αν παραδεχτούμε ότι, αυτό το δεύ τερο ον αρχικά είχε δημιουρ γηθεί καλό και εξέπεσε από το πρωταρχικό ον από δικό του φταίξιμο…... η πρώτη δυνατότητα μιας ενέργειας… που ν’ αντιμάχεται τον θεό παραμένει ανεξήγητη σε όλα τα μέχρι τώρα συ στήματα. Γι’αυτό ακόμα κι όταν κανείς εντέλει θα ήθελε να άρη όχι μό νο την ταυτότητα, αλλά οποιανδήποτε συνάρτηση των ενδοκόσμιων όντων με τον θεό και να δη όλη τήν παρούσα ύπαρξή τους και αυτήν τού κόσμου μαζί, ώς μιά απομάκρυνση από τον θεό, η δυσκολί α απλώς θά μετατοπιζόταν ένα βήμα παραπέρα αλλά δεν θά ήρετο……….. Διότι για να μπορέσουν να απορρεύσουν από τον θεό πρέπει ήδη κατά κάποιο τρόπο να υπήρχαν και επομένως η Θεωρία τών απορροών πολύ λίγο θα μπορούσε να αντιπαραταχθή στον πανθεισμό αφού προϋποθέτει προφανώς μιά πρωταρχική εν θεώ ύπαρξη τών πραγ μάτων και μαζί τον ίδιο τον πανθεισμό. Γιά να εξη γήσουμε ό μως αυτή την απομάκρυνση θα μπορούσαμε να δεχτούμε το εξής: είτε είναι αθέλητη από πλευράς τών πραγμάτων, όχι όμως και από πλευράς τού θεού- οπότε ρίφθη καν…..στην κατάσταση τής δυστυχίας ………. και τού κακού ………. από τον θεό και ο θεός επομένως είναι ο πρόξενος αυτής τής κατάστασης- είτε είναι αθέλητη και από τις δυο πλευρές, παρηγμένη σαν από υπερροή……τού είναι…. όπως το λένε κάποιοι εντελώς αστήρι χτη. Είτε είναι ηθελημένη από πλευράς τών πραγμάτων, μιά από σπαση από τον θεό, ή συνέπεια ενός αμαρτή ματος στο οποίο βυθίζονται ακολούθως όλο και βαθύτερα: αλλά το τε αυτό τό πρώτο αμάρτημα είναι τό ίδιο το κακό και έτσι δεν παρέχει κανένα ευκρινισμό τής πηγής του……. Χωρίς αυτή την βοηθητική σκέψη όμως, η οποία,όμως άν εξηγεί το κακό στον κόσμο, αντιθέτως το καλό το εξαλείφει, και εισάγει στη θέση τού πανθεϊσμού έναν πανδαιμονι σμό, εξαφανίζεται μέσα στο σύστημα τών απορροών κάθε αυθε ντική αντίθεση καλού και κακού το πρώτο, μέσω - πολλών ατέλειωτων διαβαθμών και προοδευτικής έξασθένησης χάνεται σε κάτι πού δεν έχει πλέον ουδόλως όψη τού καλού,περίπου κατά τον τρόπο πού ο Πλωτί νος περιγράφει με ευρηματικότητα αλλά όχι ικανοποιητικά…………»
(….η μετάφραση πάσχει)
ΣΧΕΤΙΚΟΤΗΤΑ ΕΝΝΟΙΩΝ
Αν εξετάσει κάποιος την έννοια, (κυρίως τού φυσικού κακού σε ανα φορά σε ένα είδος,θα καταλήξει πολλές φορές στο συμπέρασμα,ότι ,κάτι που είναι βλαβερό για ένα είδος,είναι(ίσως) ωφέλιμο για κάποιο άλλο και αντιστρόφως. Αποδίδεται στον Ηράκλειτο η φρά ση: «Θάλας σα ύδωρ καθαρώτατον και μιαρώτατον.Ιχθύσι μεν πότιμον και σωτήρι ον,ανθρώποις δε άποτον και ολέθριον» Ο Αισχύ λος έλεγε « Σκότω φά ος ισόμοιρον» (;;!!).Ένα άλλο παράδειγμα μας δίνει ο Nick Lane στο βι βλίο του The Vital Question.Το διοξείδιο του άνθρακα είναι βλαβερό για τον άνθρωπο.Τα φυτά όμως έχουν κάθε λόγο να είναι ευγνώμονα για την ύπαρξή του αφού, περισσότερο διοξείδιο του άνθρακα, σημαίνει γι΄αυτά περισσότερη ανάπτυξη!.
Είναι φανερό ότι,οι παρατηρήσεις αυτές,αφετηριάζουν( σε ορισμένεςς περιπτώσεις) πολλές σκέψεις για την σχετικότητα τής έννοιας τού κα κού, ιδίως ή τουλάχιστον σε θέματα καθημερινής πρακτικής και ασφα λώς όχι μόνον στο φυσικό επίπεδο.
-Στην τελική-συμπαντική κλίμακα,η σχετικότητα αυτή δεν (πρέπει να ) υφίσταται.Σε μια ανθρώπινη κλίμακα,είναι εφικτό να μην επιτρέψουμε να φωληάσει μέσα μας το κακό.
Και ίσως αυτό να είναι αρκετό.
.Με την κακία,την κακότητα, ασχολείται και η βιολογία και ειδικώτερα η κοινωνιοβιολογία,όταν με τις πράξεις του κάποιος υπονομεύει την ανα παραγωγική ικανότητα ,ακόμη και όταν οι πράξεις του δρά στου έχουν γι αυτόν ένα κόστος .Η εξήγηση τοποθετείται στο ότι, πρόκειται για περιπτώσεις που τα εμπλεκόμενα δύο άτομα «συγ γενεύουν αρνητικώς»,οπότε στη περίπτωση αυτή,η παρεμπόδιση της αναπαραγωγής του άλλου επαυξάνει την συχνότητα των γονιδίων του δράστου στην επόμενη γενεά.
Και αυτό το θέμα δεν θα μας απασχολήσει.
ΤΟ ΚΑΛΟ
Όπως ήδη γράφηκε μια προσπάθεια προσέγγισης στο πρόβλημα ,είναι να αντιμετωπίσουμε το Κακό ως αντίπαλο του Καλού και επομέ νως αναδύεται η ανάγκη προσδιορισμού τής έννοιας τού Καλού.
Μιά αφετηριακή σκέψη, θάταν ότι, Καλό είναι,ό,τι είναι καλό,ό,τι είναι ευχάριστο,ό,τι φέρνει ένα επιθυμητό –καλό-αποτέλεσμα,όταν βοηθάει την υλοποίηση ενός σχεδίου, μιάς αποφάσεως. Επιθυμητό όμως αποτέ λεσμα και υλοποίηση ποίου σχεδίου και ποίας αποφάσεως ; Εμού,τού μεμονωμένου ατόμου,ή τής ομάδας,τού ανθρώπου ή τής φύσης, (αλήθεια τι θα πούμε για το ότι, από μια άποψη η συμπεριφορά τού ανθρώπου,σε σχέση με το περιβάλλον είναι παρασιτική;) τού Σύμπαν τος; Και τα ερωτήματα και οι απορίες συνεχίζονται: Εκείνο που είναι καλό,για κάποιον είναι και για τον διπλανό του; Εκείνο που είναι καλό για την ομάδα,για την ακρίβεια για την πλειοψηφία τής ομάδας είναι κατανάγκη καλό και για κάθε μέλος της; Επειτα τι είδους Καλό εννοού με και σε τι πλαίσιο αναφοράς; Αν εννοούμε κάτι που εξασφαλίζει την συντήρηση τής ζωής,με όλες τις λει τουργίες της,αυτό συνιστά μια προ σέγγιση καλή,αλλά μόνον σε πρώτη θεώρηση,όχι στην θεώρηση τού ανθρώ που,ως σύνθετης οντότητας,ως μέλους ενός συνόλου.Γιατί η ζωή είναι όντως αγαθό,που πρέπει να δια φυλάσσεται. Αλλά η εξασφάλιση μιάς ικανοποιητικής ζωής για κάποιον μπορεί να συνεπάγεται ή να πρου ποθέτει,μια βλάβη ή μια μείωση κάποιου άλλου και δεν έχουμε καμία ένδειξη ότι ,αυτός ο άλλος,είναι άνθρωπος κατώτερης κατηγορί ας,που πρέπει να υποφέρει για να είμαστε ευτυχείς εμείς.Στο ζωικό,πέ ρα από τον Ανθρωπο, κόσμο,τέτοια διλήμματα φαίνεται να εξαφανί ζονται,αφού η επιβίωση τού ενός,συνδυάζεται με την εξόντωση τού άλλου.Παραμένει βεβαίως η διαπίστω ση,ότι,ο άνθρωπος προέρχε ται μεν από το ζωικό βασίλειο αλλά δεχόμαστε ότι, (πρέπει να το) υπερβαίνει καθώς το επιτάσσει η αποστολή του. Μια διαφυγή, θεωρητική, στην πράξη πολλές φορές ανεφάρμοστη, θάταν να είμαστε ευτυχείς χωρίς να βλάπτουμε τον διπλανό μας,χωρίς να ζούμε σε βάρος του. Ανεφάρμοστη όμως ,όταν ιδίως τοποθετούμε την ευτυχία στα καθιερωμένα πρότυπα,μιάς καταναλωτικής κοινωνίας, με αγαθά, πού δεν αρκούν για να ικανοποιήσουν όλους, που βλέπουμε συνήθως την ευτυχία στην συσσώρευση πλούτου ,αγαθών,μιάς κοινωνίας που συνεχώς δημιουργεί ανάγκες.
Υποστηρίζεται ότι, (ως προς το ηθικό καλό και κακό)το καλό και το κακό,έχουν σχέση με την Δημιουργία, ότι, η φύση είναι αμέτοχη των ηθικών προσδιορισμών(;)Ο Μελέαγρος έλεγε «Μηδέν τε είναι φύσει δίκαιον ή καλόν ή αισχρόν ,αλλά νόμω και έθει»
Επί πλέον όταν μιλούμε για ικανοποίηση αναγκών,τι έχουμε κατά νού; Το σώμα ,τη διάνοια,ή κάτι άλλο;
Πρέπει λοιπόν να βρούμε μια έννοια για το Καλό, διαχρονική, διατοπι κή, μια έννοια που να τοποθετεί τον Ανθρωπο, σε ένα άλλο ευρύτατο πλαίσιο αναφοράς,το ευρύτερο δυνατό. Ισως ως μια έννοια που τοποθε τεί τον Ανθρωπο μέσα στο Σύμπαν,σ΄ένα Σύμπαν,(που είναι σε εξέλιξη) που αφορά τον άνθρωπο, ως αναπόσπαστο τμήμα τού Σύμπαντος, τού ανθρώπου τού οποίου το πεπρωμένο ταυτίζεται με το μέλλον τού Σύμ παντος, στο οποίο μέλλον (για μερικούς) επιδρά με την συμπεριφο ρά του.
Ετσι, φθάνουμε στην έννοια ότι, Καλό είναι κάτι που βοηθάει το Σύμπαν , που βοηθάει έτσι εμμέσως και τον άνθρωπο,- κάτι που βρίσκε ται μέσα σε αρμονία και που υπηρετεί,την –καλή συμπαντική -φύση τού Ανθρώπου,( πρβλ. τους Στωικούς,που ταυτίζουν το « κατά φύσιν ζήν» με το « κατ΄ αρετήν ζήν»),που υπηρετεί τον σκοπό τής δημιουργί ας,που ατομικώς χρέος μας είναι να αναζητήσουμε,ώστε να το υπηρετήσουμε.
Κινούμενοι βασικώς στο ίδιο μήκος κύματος,λέγουμε,ουσιαστικώς με ισοδύναμη διατύπωση ότι, το Καλό πρέπει αντιμετωπίζεται πάντα μέσα σ΄ένα πλαίσιο,με πλευρές (πολλές και γεμάτο ερωτηματικά,)-μεταξύ άλλων-την ελευθερία τής βουλήσεως,την δημιουργία τού κόσμου , τον σκοπό τής δημιουργίας αυτής,και την αποστολή και την θέση τού ανθρώ που απέναντι στον συνάνθρωπό του,στού σύμπαν,στο Θεό.( που εδώ λαμβάνεται ταυτόσημη με την έννοια τού αγαθού, τής αγάπης).
-Όταν ο Σωκράτης προσκλήθηκε από τον Αδάμαντα να εξηγήσει ποια είναι η ουσία τού αγαθού απάντησε « Νομίζεις ότι, είναι σωστό να μιλάει κάποιος σαν να γνωρίζει για κάτι για το οποίο κανείς δεν έχει γνώση;»( Πλάτ.Πολιτεία 506c -δοκεί σοι δίκαιον είναι περί ων τις μη οιδεν λέγειν ως ειδότα;) Σε άλλο σημείο(Πλατ.Πολιτεία 505c) είναι πιο σαφής στην αιτιολογία τής στάσης του ( « ότι ουκ iσμεν το αγαθόν»-γιατί δεν ξέρουμε το αγαθόν).
-Ο Πλάτων φέρεται να ταυτίζει το αγαθόν με Τον Θεό πράγμα που μας ενθυμίζει μια ευαγγελική ρήση (Ο Θεός Αγάπη εστί) και διώχνει κάθε ιδέα προσωποποίησης του Θεού.Στην Πολιτεία διαβάζουμε ότι ,για τις πρακτικές ανάγκες του ανθρώπου, αρκεί λίγη γεωμετρία και ολίγη αριθμητική,το πολύ όμως απ΄αυτές, μας χρειάζεται για να βοηθήσει να πλησιάσουμε ευκολότερα την ιδέα Του θεού ,που τόσο στην Πολιτεία όπως και σε’άλλους διαλόγους τον αποκαλεί Αγαθόν.
Παραθέτουμε ένα σχετικό απόσπασμα (Πλάτωνος Πολιτεία 526 επ)
«Τουτο έγωγε ότι περί τούτων λέγουσιν ων διανοηθήναι μόνον εγχωρεί ,άλλως δ΄ουδαμώς μεταχειρίζεσθε δυνατόν….αναγκαίον ημίν κινδυνεύειν είναι το μάθημα επειδή φαίνεται γε δη προσαναγκάζειν αυτή τη νοήσει χρήσθαι την ψυχήν επ αυτήν την αλήθειαν; ……….. δεύτερον δε το εχόμενον τουτου σκεψώμεθα άρα τι προσήκει ημίν ,……..το ποίον η την γεωμετριαν,..λέγεις; αυτό τούτο…….το δε πολύ αυτής και πορρωτερω προιόν σκοπείσθαι δει ει τι προς εκείνον τείνει ,προς το ποιείν ,κατιδείν ραον την του αγαθού ιδέαν τείνει ….Ουκούν τούτο ετι διομολογητέον.Το ποίον;.Ευομολόγητον ..του γαρ αεί όντος η γεωμετρική γνώσις εστίν.Ολκόν αρα….ψυχής προς αλήθειαν είη αν και απεργαστικό φιλοσόφου διανοίας προς το άνω σχείν α νυν κάτω ου δέον έχομεν».
(Απόδοση κατά Γρυπάρη):Αυτό θαρρώ εγώ πως θ’απαντούσαν ότι ,ο λόγος τους είναι για τους αριθμούς και ότι τους αριθμούς μόνον με την διάνοια, μπορούν να τους αντιληφθούν και όχι να τους μεταχειρίζονται μ΄άλλον κανένα τρόπο.Βλέπεις λοιπόν φίλε μου πως πραγματικώς απαραίτητο καταντά να μας φαίνεται αυτό το μάθη μα ,αφού ολοφάνερα αναγκάζει την ψυχήν να χρησιμοποιεί την ίδια τη νόηση, για να βρίσκει την καθαρά αλήθεια;…..ας εξετάσουμε τώρα αν μας κάνει δεύτερον για το σκοπό μας,το άλλο αυτό που σχετίζεται στενά μ’εκείνον.Ποιό λές μήπως τη γεωμετρία;Αυτήν ακριβώς…Αι ναι …..Δεν πρέπει όμως να συμφωνήσουμε και γι’ αυτό το άλλο;Το ποιό;Πως αντικείμενόν της έχει το αιωνίως ον και όχι εκείνο που έχει αρχή και τέλος.Καμιά δυσκολία δεν υπάρχει να το παραδε χτούμε πραγματικώς είναι η γεωμετρία, γνώση του αιωνίου όντος.Ωστε θα έχει την δύναμιν να τραβά την ψυχήν προς την αλήθειαν και να κατεργάζεται την διάνοια του φιλοσόφου, σε τρόπο που να μπορεί να στρέψη ψηλά προς τα επάνω τα βλέμματα που χωρίς να πρέπει τάχομε τώρα στραμμένα προς τα κάτω.
(Διατυπώνεται η απορία,πώς ο Πλάτων δεν μας άφησε και ένα διάλογο περί του αγαθού. Ο Ευάγ.Σταμάτης,μέλος της Διεθνούς Ακαδημίας της Ιστορίας των Επιστημών δίνει, ως εξηγήσεις ότι,ο Πλάτων καταρχήν δεν απετύπωνε γραπτώς πάν ό,τι διελογίζετο,ή ότι,εφοβείτο,επηρεασθείς και από την καταδίκη του Σωκράτους ή ότι, ως μυημένος στα Ελευσί νια μυστήρια, ήταν δεσμευμένος με όρκο να μην αποκαλύψει και εκθέ σει δημόσια, συναφείς μυστηριακές αντιλήψεις. Παρατηρεί επίσης ο ίδιος,ότι, αναφορές στην έννοια του αγαθού, έκανε ο Πλάτων σε σχετικές διαλέξεις του,όπως προκύπτει από όσα σχετικώς μας λέγει ο Αριστοτέλης,ο μαθητής του Αριστοξένης, ο Σιμπλίκιος και άλλοι).
-Ο Δ.Σιάτρας( ό.π.204 επ.) γράφει: « Ο εννοιολογικός προσδιορισμός τού αγαθού,που γίνεται στη βάση μιάς τελολογικής αντίληψης, εκλαμ βάνει το αγαθό,ως κριτήριο για την τελείωση τού ανθρώπου, και ως ηθική οδηγία …………….που μπορούν κατά τεκμήριο να εξασφαλίσουν την ανθρώπινη ευδαιμονία» Από πραγματιστική άποψη ,ο ίδιος προσθέ τει ότι, « η έννοια τού αγαθού,δεν αποτελεί ισχυρό διαμορφωτικό παράγοντα τής κοινωνικής συμπεριφοράς τού ανθρώπου,…………. Το αγαθό ως ηθικός όρος δεν μπορεί να ορισθεί θετικά.Είναι το ακροτελεύ τιο σημείο αναγωγής όλων των επί μέρους ηθικών αξιών,χωρίς το ίδιο να μπορεί να αναχθεί σε κάποια απώτερη έννοια…….Και μόνο η σύλλη ψή του ,ισοδυναμεί με διεκδίκηση βελ τίωσης τού ανθρώπου και μιάς εξιδανίκευσης τής κοινωνικής του ζωής
(Αν ανατρέξουμε στη Βιολογία και ειδικώτερα στην Κοινωνιοβιολογία. βλέπουμε όπως (μεταξύ άλλων πολλών)ο Κ.Κριμπάς,στο, αναφερόμενο στην ,παρατιθέμενη στην αρχή βιβλιογραφία, βιβλίο του,ότι,ήδη από τον Δαρβίνο υπονοήθηκε συσχέτιση τού « ωραίου» και τής σεξουα λικής επιλογής,ότι ,επιστήμονες «εξετάζουν κατά πόσον υπάρχει μια καθολική αποτύπωση τού ωραίου,ειδικώτερα μια ανελαστική γενετική εγγραφή ή εάν τούτο υπόκειται σε πολιτισμικές μεταβολές,» ότι, μήπως άραγε η αξεπέραστη ομορφιά των κλασσικών αρχαιοελληνικών προτύ πων οφείλεται στο ότι, πλησιάζουν στην καθολική εγγραφή τού ωραί ου, και ότι, με την πάροδο τού χρόνου η πλάστιγγα άρχισε να γέρνει προς την πλευρά των γενετικών εγγραφών.Αναφέρεται δε ο συγγρα φέας στον Kant ο οποίος αποδίδει στην αισθητική κρίση, αντικειμενική ισχύ,και ισχυρίζεται ότι, είναι μια a priori αρχή,μια κοινή αίσθηση αναγό μενη σ’ένα υπεραισθητό υπόστρωμα τής ανθρωπότητας,ότι, ο «Δαρβίνος δεν περιέπεσε στη λεγόμενη φυσιοκρατική πλάνη,(natura listic fallacy) που θέλει να παράγει το «δέον» από το «είναι»,να συμπε ράνει δηλαδή το «δέον» από την εξελικτική πορεία.» αλλά υποστηρίζει ότι,τα ηθικά συναισθήματα, προέχονται από επιλογή γιατί δρούν θετι κώς στην ύπαρξη κοινωνικής δομής,εκτός τής οποίας είναι αδύνατη η επιβίωση για τον Ανθρωπο και γενικώτερα ότι, τα ηθικά προτάγμα τα είναι προιόντα τής εξελικτικής πορείας τού Ανθρώπου,θέση που μας παραπέμπει στις Ιδέες του Πλάτωνα)
-Θέλοντας να ιδρύσουμε μια αναλογία και να αναφερθούμε στην ανθρώ πινη συμπεριφορά,θα λέγαμε ότι ,Καλό είναι,ό,τι (πρέπει να)αρέσει σε ένα σωστό σ΄έναν καλό, σ΄ένα τελειωμένο άνθρωπο, σ΄έναν άνθρωπο με συγκεκριμένη συγκρότηση, σ΄έναν άνθρωπο με παιδεία,που έχει συναίσθηση της αποστολής του στη γή και του σκοπού της και θέλει να ενεργεί συμφώνως μ’αυτήν.
Το ποιά θα είναι η συγκρότηση αυτή, το πώς θα επιτευχθεί, τούτο, το πώς θα βρεθεί ο σωστός οδηγός και το σωστό κριτήριο ,είναι ασφαλώς αποτέλεσμα μιάς επίπονης και μακράς πορείας,μιάς άσκησης ,μιάς τε χνικής, μιάς φώτισης. .
-Ο Karl Jaspers είπε: «-Η ανθρωπότητα έχει μια μοναδική πηγή και κα τευθύνεται προς ένα ορισμένο σκοπό .Μόνο που αυτή η πηγή και ο σκοπός μάς είναι άγνωστα »
-Ο σκοπός αυτός που για πολλούς είναι άγνωστος, αυθαίρετος , ανύ παρκτος και αναπόδεικτος,για άλλους,(και για τον γράφοντα )είναι υπαρκτός. Καλό είναι λοιπόν από την άποψη αυτή, είναι ό,τι τείνει προς την πραγμάτωση τού σκοπού αυτού, προς την εγκαθίδρυση τού Καλού.Αυτός ,σε συνέπεια και συνέχεια με την προηγούμενη πρόταση, είναι ο προορισμός, αυτό είναι το συμπαντικό σχέδιο,αυτός είναι ο σκοπός που πρέπει να υπηρετήσει ο άνθρωπος-φορέας τού Καλού, ( : έτσι δικαιολογείται και εξηγείται η παρουσία του) όχι ο συμβιβασμός και η « καταδικαστική»- αναζήτηση μιάς ισορροπίας μεταξύ καλού και κακού,-για την οποία γίνεται αναφορά σε άλλο σημείο τού προκείμενου πονήματος-που αποκλείει την ελπίδα για την παντοκρατορία τού κα λού, και προδικάζει μια μίζερη-δήθεν ρεαλιστική πορεία, και εξα σφαλίζει ένα άλλοθι.(Η αντίθετη ανατολική σκέψη, περί ισορροπίας καλού και κακού,μπορεί -να αποτυπώνει το μέχρι σήμερα,το μέχρι τώρα, αλλά αν το θεωρεί ως συστατικό του συμπαντικού γίγνεσθαι,. παραμερίζει το όραμα, την αποστολή και το μεγαλείο τού ανθρώπου τον ρόλο της συνειδήσεως,παραμερίζει την δυνατότητα μιας αλλαγής. .)Το Σχέδιο τής Δημιουργίας περιλαμβάνει (…σε πρώτη φάση…;)-αν δεν εξαντλείται- την εξαφάνιση τού Κακού.
-Ο Edward O. Wilson,θέλει τις ηθικές επιταγές να μην είναι ανεξάρτητες από βιολογικές αιτίες και ανάγκες.
Την αντίθεσή τους ως προς το να εξαχθούν συμπεράσματα για το δέον, από την εξελικτική πορεία διετύπωσαν ,μεταξύ άλλων και οι Dobz hansky και George Gaylord Simson.Αλλά και άλλοι εξέχοντες επιστή μονες δέχονται πώς το δέον,το «καλόν» το ηθικώς ορθό,δεν αποτελούν αντικείμενα παρατηρήσεως φυσικών αντικειμένων ,δεν εξάγονται από περιγραφές τού κόσμου, ή βάσει μαθηματικών συλλογι σμών,αλλά πη γάζουν,ανάγονται απευθείας στην διαίσθηση (intuition) , δεν ταυτίζον ται «άνευ ετέρου»με την επιβίωση.
-Ο γράφων έχει πλήρη επίγνωση,ότι όσα γράφονται πιο πάνω δεν υποδεικνύουν με πειστικό («λογικό-επιστημονικό»)τρόπο εφαρμό σιμη σε κάθε περίπτωση συμπεριφορά.
Σηματοδοτούν όμως ίσως αφετηρίες.
ΤΟ ΚΑΛΟ ΚΑΙ ΤΟ ΩΡΑΙΟ,ΤΟ ΚΑΚΟ ΚΑΙ ΤΟ ΑΣΧΗΜΟ
-Σε κάποιο « άλλο»επίπεδο, θα λέγαμε ότι, η απάντηση στο ερώτημα τού τι είναι Καλό και ασφαλώς και η, σύμφωνη με την παραδοχή αυτή, συμπε ριφορά (γιατί στον προσδιορισμό τής πρέπουσας συμπεριφοράς πρέπει να αποβλέπουν όλες οι ( συζητήσεις μας) ,είναι θέμα αισθητικής, είναι μια σχέση ερωτική προς την έννοια τού Καλού,τού ωραίουυ(οπότε γεννάται ανάγκη προσδιορισμού τού τι είναι ωραίο) Ταυτίζεται το καλό με το ωραίο.Ο Claudel στις (Positions et Propositions) λέγει «Μόνον το Καλό είναι ωραίο,γιατί μόνο το Καλό έχει δημιουργική δύναμη».
Ανεξάρτητα όμως από την προσέγγιση αυτή,.από καθαρά καλλιτεχνική σκο πιά παρατηρούμε τα ακόλουθα.
-Στην «Αισθητική» τού Charles Lalo γίνεται προσπάθεια να αποδοθεί η έννοια,να δοθεί ο ορισμός τού ωραίου. Και θυμάμαι ότι, διάβασα εκεί, βασικώς τρείς θέσεις.Η μια ήταν καθαρώς υποκειμενική. Ωραίο είναι ό,τι αρέσει.Η δεύτερη προσπαθεί να θέσει αντικειμενικά κριτήρια. Η τρίτη συμβιβαστική,δέχεται ότι, ωραίο είναι ό,τι αρέσει σε μια καλλιτεχνική συνείδηση.Είναι αυτονόητο ότι καμιά από τις απόψεις αυτές δεν ικανο ποιεί.Ειδικώς για την τρίτη άποψη: (προυποθέτει μια συγκεκριμένη συγκρότηση, παιδεία που δεν είναι ξεκάθαρο πώς αυτή αποκτάται,ποιός την καθορίζει) .
-Η Lydie Krestovsky παρατηρεί,ότι, η έννοια του ωραίου, δυνατόν να μεταβληθεί με τον χρόνο.Αλλά η ουσία της παραμένει αιώνια και το μόνο ισχυρό κριτήριο είναι η διάρκεια στην αξία της,με ισοδύναμη διατύπωση θα λέγαμε η αντοχή στον χρόνο.Και συνεχίζει εντοπίζοντας και τις διαφορές, ανάμεσα στις εικαστικές τέχνες και την λογοτεχνία, λέγοντας ότι, αν στις πρώτες η μορφή,έχει τον κυρίαρχο ρόλο, στην δεύτερη,το βάρος βρίσκεται στο περιεχόμενο.Σχολιάζοντας την άποψη του Schelling για την αλληλοεξάρτη ση μεταξύ ηθικής και αισθητικής,και ότι,την υπέρτατη ομορφιά και Αλήθεια όλων των πραγμάτων πρέπει να βλέπει κανείς, στην ίδια ιδέα,σημειώνει ότι ούτε ο Hegel ούτε ο Schelling ούτε ο Schiller δεν ασχολήθηκαν με το πρόβλη μα του άσχημου και ότι, μια τέτοια άποψη ,θα θεωρούνταν παλαιότερα ότι, συνιστά βλασφημία.Και συνεχίζει με το ότι, κατά τον γερμανό φιλόσοφο Αλή θεια είναι η ταύτιση με τον Θεό, και ότι αυτή η ταύτιση, δεν είναι τίποτε άλλο παρά η ομορφιά.Πάντοτε κατά την Lydie Krestovsky ακόμη και αν ή εξίσωση Ομορφιά-Αλήθεια=Καλό ,ισχύει, η εξίσωση αυτή,δεν μπορεί καταναλογία να ισχύσει για την ασχήμια,δηλαδή να ταυτισθεί αυτή με το Κακό.(σε ό,τι αφορά την τέχνη),όπως ήταν η κρατούσα άποψη κατά τον Χριστιανικό Μεσαίωνα.Ετσι κατά την ίδια,η σύγχρονη άποψη, δέχεται ότι στην τέχνη, η ασχήμια θεωρείται ως μία μορφή «Νέας Ομορφιάς»που εκφράζει καλύτερα μια συγκεριμένη εποχή,χωρίς αυτό να οδηγεί στην παραδοχή ότι η ασχήμια αυτή,οδηγεί και ταυτίζεται με το κακό,όπως στην τραγωδία τα παρουσιαζόμενα δρώμενα δεν συνιστούν κακό(ιδίως με την επιδιωκόμενη αριστοτελική κάθαρση).Ας παρατηρηθεί βεβαίως,ότι, αν κρι θεί ότι, συστατικό του ωραίου είναι η χαρά(όπως δέχεται και ο Keats, κατά τον οποίο, ένα ωραίο πράγμα είναι μια παντοτινή χαρά « a thing of beauty is a joy for ever )το στοιχείο τής χαράς απουσιάζει από την σύγχρονη άποψη για την ασχήμια.
-Στον Homo Deus του Harari (σελ.228): διαβάζουμε: «…Σήμερα οι ανθρωπιστές πιστεύουν ότι, η μοναδική μορφή καλλιτεχνικής δημιουργίας και αισθητικής αξίας,είναι τα ανθρώπινα αισθήματα….όταν θέλουμε να αξιολογήσουμε την τέχνη, δεν πιστεύουμε σε κάποιο αντικειμενικό μέτρο,…στρεφόμαστε στα υποκειμενικά μας αισθήματα…. Η ομορφιά βρίσκεται στο βλέμμα του θεατή»)Το ενδιαφέρον(και για πολλούς επικίνδυνο) είναι ότι,στο ίδιο βιβλίο διαβάζουμε ανάλογη σκέψη και για το τι επιτρέπεται από ηθική σκοπιά.Και εδώ βλέπουμε ότι ,η διάκριση καλού-κακού εξαφανί ζεται.Επι τρέπεται ό,τι αρέσει στον καθένα.Και συμπληρώ νεται βεβαίως αυτή η αντίληψη, με το να απαιτείται ως πρόσθετη προυπό θεση(;) να μην βλάπτεται κάποιος άλλος.Δεν θέλει πολλή σκέψη για να εννο ήσει κανείς πόσο επιπόλαια και ψεύτικη είναι η διαφυγή αυτή.Γιατί είναι πρακτικώς αδύνατο,όταν ιδίως κανείς έχει υπόψη του μεγάλα σύνολα,να διαγνώσει πάντοτε τις πιθανές συνέπειες από την μια συμπεριφορά που προσδιορίζεται από τέτοια εγωιστικά-υποκειμενικά κριτήρια.
Ο ΠΟΝΟΣ ΚΑΙ Η ΘΡΗΣΚΕΙΑ
- Ο Alister Mc Grath Χριστιανός Θεολόγος,καθηγητής ιστορικής θεολο γίας στο Πανεπιστήμιο τής Οξφόρδης,στο βιβλίο του «Η αυταπάτη τού Dawkins» αφού αφετηριάζεται από την σκέψη πώς κάθε κοσμοθεωρία, είτε θρησκευτική είτε μη θρησκευτική έχει τα τρωτά της ,καθώς υφίστα ται όπως γράφει μια ένταση μεταξύ θεωρίας και εμπειρίας,η οποία εγεί ρει ερωτήματα σχετικά με την συνοχή και την εγκυρότητά της, ανα γνωρίζει (ό.π.σελ.124) πώς στην περίπτωση τού Χριστιανισμού, πολ λοί εντοπίζουν την αδυναμία του ,στην ύπαρξη τού πόνου,συστα τικού τού φυσικού κακού που αφορά τον άνθρωπο. Αλλά το θέμα αυτό,έχει σχέση άμεση με τον σκοπό και την διαδικασία τής Δημιουρ γίας,καθώς και με την έννοια και την φύση Τού Θεού, πράγματα τα ο ποία η ανθρώπινη λογική είναι εντελώς ανίκανη να προσπελάσει. Και ασφαλώς και η Χριστιανική Θεολογία που με την προσπαθεία να βρεί λύση σ’ένα μυστήριο,που επομένως εξ ορισμού.κείται σαφώς εκτός τής εμβέλειας τής λογικής και της επιστήμης.
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ(;) ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ-ΕΞΗΓΗΣΗ
Εχει επισημανθεί ότι ,τρία είναι τα βασικά τμήματα τού εγκεφάλου. 1.Αρχαιοεγκέφαλος.Αντιστοιχεί στον εγκέφαλο των ερπετών που εμφανίστηκαν πριν από 650-750 χρόνια περίπου,περιέχει προγονική γνώση και προγονικές μνήμες, εκτελεί πιστά, δεν είναι αρκετά καλός ώστε να αντιμετωπίζει νέες καταστάσεις,φαίνεται σαν να είναι προσκολ λημένος σε κάποιο προγονικό εγώ.Η συμπεριφορά του είναι στερεότυ πη ,ενστικτώδης,αντανακλαστική.Ελέγχει τους ενστικτώδεις μηχανι σμούς ,των οποίων η σκοπιμότητα είναι η διατήρηση τού ατόμου και τού είδους.Οπως γράφει ο Daniel Goleman(ό.π.40 επ.) η πιο πρωτόγονη περιοχή τού εγκεφάλου,που είναι κοινή σε όλα τα είδη που διαθέτουν ένα ελάχιστο νευρικό σύστημα, είναι το εγκεφαλικό στέλεχος που από τελεί την προέκταση προς τα πάνω, μέσα στο κρανίο τού νωτιαίου μυε λού,η οποία βρίσκεται στην σπονδυλική στήλη.Αυτή η περιοχή ρυθμί ζει βασικές ζωτικές λειτουργίες,(αναπνοή,μεταβολισμός) ενώ ελέγχει τις στερεότυπες αντιδράσεις και κινήσεις.Αυτός ο πρωτό γονος εγκέφα λος δεν μπορεί να θεωρηθεί ότι, μαθαίνει ή σκέπτεται.Περισσότερο αποτελεί ένα σύστημα προγραμματισμένων από πριν , ρυθμιστών που διατηρούν τη λειτουργία τού σώματος και τις αντιδράσεις του,στα σω στά επίπεδα,ώστε να τού εξασφαλίζουν την επιβίωση.
2.-Μεσεγκέφαλος .Αντιστοιχεί στον εγκέφαλο των κατώτερων θηλαστι κών,που εμφανίστηκαν πριν από 100-200 εκατομμύρια χρόνια. Παίζει θεμελιακό ρόλο στη συγκινησιακή συμπεριφορά.Εχει μεγαλύτερη ικανό τητα να μαθαίνει νέους τρόπους προσέγγισης και να λύνει προβλήμα τα βασιζόμενος στην άμεση εμπειρία. Περιλαμβάνει τον ρινεγκέφα λο,τον υποθάλαμο τους θαλάμους,την υπόφυση το τετράδυμο ,τα σκέλη.Ο ρινεγκέφαλος,είναι ένα κέντρο συγκινήσεων και συναισθημά των και για πολλούς η έδρα τής διαισθητικής και τηλεπαθητικής αντίλη ψης. Οπως γράφει ο Daniel Goleman από το εγκεφαλικό στέλεχος, ξεπήδησαν τα συγκινησιακά κέντρα.
3.- Νεοεγκέφαλος.Αντιστοιχεί στον εγκέφαλο των ανώτερων θηλαστι κών, που εμφανίστηκαν πριν από 50-30 εκατομμύρια χρόνια και τού ανθρώπου,πριν από 50-500 χιλιάδες χρόνια. Ειδικότερα,με την εμφάνι ση των πρώτων θηλαστικών,προστέθηκαν νέα ουσιώδη στρώματα,τού συγκινησιακού εγκεφάλου.Όπως γράφει ο Daniel Goleman, περίπου εκατό εκατομμύρια χρόνια πριν, ο εγκέφαλος των θηλαστικών παρουσί ασε,μια αλματώδη εξέλιξη.Από τις συγκινησιακές περιοχές που αναφέ ρονται αμέσως πιο πάνω, αναπτύχθηκε ο νεοφλοιός,ο σκεπτόμενος εγκέφαλος.Το ζήτημα τής επιβίωσης, οφείλεται στο ταλέντο τού νέο φλοιού,να καταρτίζει μακρόπνοα προγράμματα.Ο πολιτι σμός οφεί λεται στον νεοφλοιό.Αυτές οι προσθήκες,στον εγκέφαλο επέτρεψαν να διανθιστεί η συναισθηματική ζωή με αποχρώσεις,όπως η αγάπη. (Είδη που στερούνται νεοφλοιού , όπως τα ερπετά στερούνται μητρικής στοργής.) Ο αριθμός των συνδέσεων και η αύξηση τού όγκου τού νεοφλοιού , και των συνδέσεων, εξηγεί,γιατί ,ο άνθρω πος,έχει πολύ μεγαλύτερο εύρος, αντιδράσεων στα συναισθήματά και περισσότερες αποχρώσεις.Οπως παρατηρεί ο ίδιος ένα κουνέλι ή ένας πίθηκος εμφα νίζουν πολύ πιο περιορισμένες αντιδράσεις στο φόβο, από τον άνθρω πο. Ο Νεογκέφαλος είναι η έδρα τής νόησης και τής συνείδησης.
-O Α.Κέσλερ (ό.π.201 επ.) αναφερόμενος στην κατασκευή τού εγκεφά λου, αναρωτιέται μήπως υπάρχει κάποιο δομικό λάθος κατασκευής στο κρανίο τού ανθρώπου, που δεν αποκλείεται να απειλεί με την εξαφά νιση τον άνθρωπο και σαν εξήγηση τής « υποψίας του αυτής» τοπο θετεί την εξωφρενική ταχύτητα με την οποία εξελίχθηκε ο ανθρώπινος εγκέφαλος.,……….. πώς η εξέλιξη απέθεσε μια νέα ανώτερη δομή πάνω σε μια παλιότερη ,με λειτουργίες που ως ένα βαθμό επικαλύπτονται ,χωρίς να εφοδιάσει την νέα μ΄ένα ξεκάθαρο ιεραρχικό έλεγχο,πάνω στη παλαιά ,προκαλώντας έτσι σύγχυση και συγκρούσεις. Αναφέρει άποψη ,επικαλούμενος τον MacLean, κατά την οποία,η εξωφρενική ταχύτητα με την οποία εξελίχθηκε-διογκώθηκε ο εγκέφαλος, οδήγησε σε ένα παθολογικό αποτέλεσμα.Πειό συγκεκριμέ να στο ότι, ο ανθρώπι νος εγκεφαλικός φλοιός, είναι ένα είδος κακόηθους υπερπλασίας,με α ποτέλεσμα οι λειτουργίες του να βρίσκονται έξω από τον φυσιολογικό έλεγχο.Ο συγγραφέας συνεχίζει γράφοντας ότι, η σύγχρονη έρευνα, δε χεται σαν αιτία ,τού τρόπου με τον οποίο λειτουργεί ο εγκέφαλος,όχι το μεγεθός του,αλλά τον ανεπαρκή συντονισμό, ανάμεσα στον παλαιό εγκέφαλο και τον νεοεγκέφαλο. Επικαλούμενος και πάλι τον MacLea n,γράφει ότι, ενώ οι νοητικές λειτουργίες μας εκτελούνται από τα πιο νέα και εξαιρετικώς ανεπτυγμένα μέρη τού εγκεφάλου,η συγκινησιακή συμπεριφορά μας,εξακολουθεί να κυριαρχείται από ένα σχετικά ακατέρ γαστο και πρωτόγονο σύστημα.
-Το ότι, η διαστρωματική εξέλιξη τού εγκεφάλουκαι η συνύπαρξη τού αρχαίου,μέσου και νεωτέρου εγκεφάλου,δημιουργούν ένα ελαττωμα τικό όργανο και ότι, πρόκειται στο σημείο αυτό για «αμέλεια» στην εξέλιξη ,υποστηρίζεται και από άλλους συγγραφείς.Ο K.L.Lorenz, βλέ πει στην δομή αυτή, την εκπληκτική πνευματικότητα τού ανθρώπου αλλά και την απροσμέτρητη κτηνωδία του.(Ευαγγέλου ό.π.33)
Συμπερασματικώς :
Εχει προταθεί μια καθαρώς επιστημονική θέση για την εξήγηση-προέλευση τού κακού. Βασίζεται,κατά την άποψη αυτή, στην ατελή λειτουργική αλληλοσύνδεση και την έλλειψη συντονισμού μεταξύ των τριών τμημάτων τού εγκεφάλου και στην αλματώδη ανάπτυξη και υπερπλασία του.Αυτή είναι η εξήγηση των λογικών εκτροπών και τής ανθρώπινης κακίας,ανοησίας, και κακοδαιμονίας.Ετσι εξηγείται ότι, προς το παρόν, στον άνθρωπο υπερισχύουν ο εγωισμός, η επιθετι κότητα,που θέλει να είναι καλός, αλλά δεν το κατορθώνει πάντο τε.Όπως γράφει ο Ι.Ευαγγέλου,αρκετοί επιστήμονες και διανοητές στηρίζουν τη γνώμη αυτή,όπως(εκτός από τον A.Koestler,)οι J.P.Chan geux,R.Dawkins,U.Eco,Er.Fromm,Ch.Levi-Strauss, K.Lo renz, L.Watson, N.Wiener,K.Popper,St.Hawking.P.Dawies κ.ά.
-Στο παράρτημα τού προκείμενου πονήματος,παρατίθεται η περίπτωση αμερικανού εγκληματία,που μετά από σχετική εξέταση από νευρολό -γο,αποδείχθηκε,ότι, είχε μειωμένες συναισθηματικές αντιδράσεις και ικανότητα να αντιληφθεί την έννοια τού κακού και έτυχε για το λόγο αυτό ευνοικής ποινικής μεταχείρισης.Χαρακτηριστικές και αποκαλυ πτικές συνάμα είναι οι περιπτώσεις τής,λοβοτομής και των τραυματι σμών στον εγκέφαλο,που επιφέρουν τεράστιες αλλαγές στον συναισθη ματικό κόσμο και τις αντιδράσεις των ατόμων.
Ο νευροεπιστήμονας Jay Lombard, γράφει: (ό.π.σελ.199) «Ποτέ δεν θα είμαστε στη θέση να συνειδητοποιήσουμε τον λόγο για τον οποίο υποφέρουμε……Το γιατί υπάρχει το κακό ως διαρκής λοιμός στον ανθρώπινο νού,είναι ένα εντελώς υπαρξιακό ερώτημα.Η νευροε πιστήμη αδυνατεί να δώσει μιά απάντηση στο γιατί ζούμε μέσα σ’ένα αδιάφορο αβέβαιο και συχνά βάρβαρο σύμπαν.Μπορούμε να αντισταθούμε στο κακό και να το αντιμετωπίσουμε με πράξεις γεμάτες συμπόνοια,όχι με στοχασμό…»
ΕΙΔΙΚΟΤΕΡΑ Η ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΗ ΘΕΩΡΗΣΗ ΤΟΥ ΠΟΝΟΥ ΩΣ ΣΥΣΤΑΤΙΚΟΥ ΤΗΣ ΕΝΝΟΙΑΣ ΤΟΥ ΚΑΚΟΥ.
Η δογματική μεταφυσική τού χριστιανισμού κηρύσσει πως ο ανθρώπι νος πόνος, συνιστά μια ηθική δοκιμασία πίστης στο Θεό,ενδεχομένως αποδοχή τής τμωρίας του,για τις αμαρτίες του , εργαλείο για τον εξαγνι σμό του και ότι , σ΄όλες τις περιπτώσεις ο πιστός πρέπει να τον αποδέ χεται αγογγύστως.Ο Ισαάκ ο Σύρου,παραγγέλλει : «Εξευτέλισον εαυ τόν και θέλεις ειδεί την δόξαν τού Θεού εις εαυτόν…Αληθώς είπεν ο Κύριος ,ότι, δεν δύναται τις μετά τού πόθου τού κόσμου ν΄αποκτήσει και την αγάπην τού Θεού,ούτε μετά συναναστροφής τού κόσμου ν΄από κτήσει και την συναστροφήν τού Θεού….»
-Στον Ινδουισμό και στον Βουδισμό,όπως γράφει και ο Ι.Ευαγγέλου, υπάρχει πλήθος μοναχών πού διάγουν «βίον αβίωτον»,επαιτείας και ταλαιπωρίας.Στην Βιρμανία επί συνολικού πληθυσμού σαράντα εκατομμυρίων,το 1/8, είναι μοναχοί.
Η ΒΙΒΛΟΣ – ΤΑ ΙΕΡΑ ΚΕΜΕΝΑ-ΚΑΙ ΤΟ ΚΑΚΟ
Εχει γραφεί ότι, δεν πρέπει να βλέπουμε την Βίβλο,ως εγχειρίδιο επιστημονικό ή φιλοσοφικό(:Είναι η κρατούσα άποψη.) Ακόμη περις σότερο ότι ,πρέπει να την βλέπουμε και να την διαβάζουμε χωρίς να στεκόμαστε αποκλειστικώς στο γράμμα (Πρβλ.Προς Κορ,Β,3,6 « το γαρ γράμμα αποκτείνει το δε πνεύμα ζωοποιεί».
-Σε μια προσπάθεια « συμβολικής» πληρότητας παραθέτουμε σχετικά αποσπάσματα από την Βίβλο:
(Γεν,Β)15»
« Καὶ ἔλαβε Κύριος ὁ Θεὸς τὸν ἄνθρωπον, ὃν ἔπλασε, καὶ ἔθετο αὐτὸν ἐν τῷ παραδείσῳ τῆς τρυφῆς, ἐργάζεσθαι αὐτὸν καὶ φυλάσσειν. 16 καὶ ἐνετείλατο Κύριος ὁ Θεὸς τῷ Ἀδὰμ λέγων· ἀπὸ παντὸς ξύλου τοῦ ἐν τῷ παραδείσῳ βρώσει φαγῇ, 17 ἀπὸ δὲ τοῦ ξύλου τοῦ γινώσκειν καλὸν καὶ πονηρόν, οὐ φάγεσθε ἀπ᾿ αὐτοῦ· ᾗ δ᾿ ἂν ἡμέρᾳ φάγητε ἀπ᾿ αὐτοῦ, θανάτῳ ἀποθανεῖσθε.
Και πιο κάτω(Κεφ.Γ)1.Ὁ δὲ ὄφις ἦν φρονιμώτατος πάντων τῶν θηρίων τῶν ἐπὶ τῆς γῆς, ὧν ἐποίησε Κύριος ὁ Θεός. καὶ εἶπεν ὁ ὄφις τῇ γυναικί· τί ὅτι εἶπεν ὁ Θεός, οὐ μὴ φάγητε ἀπὸ παντὸς ξύλου τού παραδείσου; 2 καὶ εἶπεν ἡ γυνὴ τῷ ὄφει· ἀπὸ καρποῦ τοῦ ξύλου τοῦ παραδείσου φα γούμεθα, 3 ἀπὸ δὲ τοῦ καρποῦ τοῦ ξύλου, ὅ ἐστιν ἐν μέσῳ τοῦ παρα δείσου, εἶπεν ὁ Θεός, οὐ φάγεσθε ἀπ᾿ αὐτοῦ, οὐ δὲ μὴ ἅψησθε αὐτοῦ, ἵνα μὴ ἀποθάνητε. 4 καὶ εἶπεν ὁ ὄφις τῇ γυναικί· οὐ θανάτῳ ἀποθανεῖ σθε· 5 ᾔδει γὰρ ὁ Θεός, ὅτι ᾗ ἂν ἡμέρᾳ φάγητε ἀπ᾿ αὐτοῦ, διανοιχθή σονται ὑμῶν οἱ ὀφθαλμοὶ καὶ ἔσεσθε ὡς θεοί, γινώσκοντες καλὸν καὶ πονηρόν. 6 καὶ εἶδεν ἡ γυνή, ὅτι καλὸν τὸ ξύλον εἰς βρῶσιν καὶ ὅτι ἀρε στὸν τοῖς ὀφθαλμοῖς ἰδεῖν καὶ ὡραῖόν ἐστι τοῦ κατανοῆσαι, καὶ λαβοῦ σα ἀπὸ τοῦ καρποῦ αὐτοῦ ἔφαγε· καὶ ἔδωκε καὶ τῷ ἀνδρὶ αὐτῆς μετ᾿ αὐτῆς, καὶ ἔφαγον. 7 καὶ διηνοίχθησαν οἱ ὀφθαλμοὶ τῶν δύο, καὶ ἔγνω σαν ὅτι, γυμνοὶ ἦσαν, καὶ ἔρραψαν φύλλα συκῆς καὶ ἐποίησαν ἑαυτοῖς περιζώματα. Καὶ ἤκουσαν τῆς φωνῆς Κυρίου τοῦ Θεοῦ περιπατοῦντος ἐν τῷ παραδείσῳ τὸ δειλινόν, καὶ ἐκρύβησαν ὅ τε Ἀδὰμ καὶ ἡ γυνὴ αὐτοῦ ἀπὸ προσώπου Κυρίου τοῦ Θεοῦ ἐν μέσῳ τοῦ ξύλου τοῦ παρα δείσου. 9 καὶ ἐκάλεσε Κύριος ὁ Θεὸς τὸν Ἀδὰμ καὶ εἶπεν αὐτῷ· Ἀδάμ, ποῦ εἶ; 10 καὶ εἶπεν αὐτῷ· τῆς φωνῆς σου ἤκουσα περιπατοῦντος ἐν τῷ παραδείσῳ καὶ ἐφοβήθην, ὅτι γυμνός εἰμι, καὶ ἐκρύβην. 11 καὶ εἶπεν αὐτῷ ὁ Θεός· τίς ἀνήγγειλέ σοι ὅτι γυμνὸς εἶ, εἰ μὴ ἀπὸ τοῦ ξύλου, οὗ ἐνετειλάμην σοι τούτου μόνου μὴ φαγεῖν, ἀπ᾿ αὐτοῦ ἔφαγες; 12 καὶ εἶπεν ὁ Ἀδάμ· ἡ γυνή, ἣν ἔδωκας μετ᾿ ἐμοῦ, αὕτη μοι ἔδωκεν ἀπὸ τοῦ ξύλου, καὶ ἔφαγον. 13 καὶ εἶπε Κύριος ὁ Θεὸς τῇ γυναικί· τί τοῦτο ἐποίη σας; καὶ εἶπεν ἡ γυνή· ὁ ὄφις ἠπάτησέ με, καὶ ἔφαγον. 14 καὶ εἶπε Κύρι ος ὁ Θεὸς τῷ ὄφει· ὅτι ἐποίησας τοῦτο, ἐπικατάρατος σὺ ἀπὸ πάντων τῶν κτηνῶν καὶ ἀπὸ πάντων τῶν θηρίων τῶν ἐπὶ τῆς γῆς· ἐπὶ τῷ στήθει σου καὶ τῇ κοιλίᾳ πορεύσῃ καὶ γῆν φαγῇ πάσας τὰς ἡμέρας τῆς ζωῆς σου. 15 καὶ ἔχθραν θήσω ἀνὰ μέσον σοῦ καὶ ἀνὰ μέσον τῆς γυναικὸς καὶ ἀνὰ μέσον τοῦ σπέρματός σου καὶ ἀνὰ μέσον τοῦ σπέρματος αὐτῆς· αὐτός σου τηρήσει κεφαλήν, καὶ σὺ τηρήσεις αὐτοῦ πτέρναν. 16 καὶ τῇ γυναικὶ εἶπε· πληθύνων πληθυνῶ τὰς λύπας σου καὶ τὸν στεναγμόν σου· ἐν λύπαις τέξῃ τέκνα, καὶ πρὸς τὸν ἄνδρα σου ἡ ἀποστροφή σου, καὶ αὐτός σου κυριεύσει. 17 τῷ δὲ Ἀδὰμ εἶπεν· ὅτι ἤκουσας τῆς φωνῆς τῆς γυναικός σου καὶ ἔφαγες ἀπὸ τοῦ ξύλου, οὗ ἐνετειλάμην σοι τούτου μόνου μὴ φαγεῖν,ἀπ᾿ αὐτοῦ ἔφαγες, ἐπικατάρατος ἡ γῆ ἐν τοῖς ἔργοις σου· ἐν λύπαις φαγῇ αὐτὴν πάσας τὰς ἡμέρας τῆς ζωῆς σου· 18 ἀκάν θας καὶ τριβόλους ἀνατελεῖ σοι, καὶ φαγῇ τὸν χόρτον τοῦ ἀγροῦ. 19 ἐν ἱδρῶτι τοῦ προσώπου σου φαγῇ τὸν ἄρτον σου, ἕως τοῦ ἀποστρέψαι σε εἰς γὴν γῆν, ἐξ ἧς ἐλήφθης, ὅτι γῆ εἶ καὶ εἰς γῆν ἀπελεύσῃ· 20 καὶ ἐκάλεσεν Ἀδὰμ τὸ ὄνομα τῆς γυναικὸς αὐτοῦ Ζωή, ὅτι αὕτη μήτηρ πάντων τῶν ζώντων.21 Καὶ ἐποίησε Κύριος ὁ Θεὸς τῷ Ἀδὰμ καὶ τῇ γυναικὶ αὐτοῦ χιτῶνας δερματίνους καὶ ἐνέδυσεν αὐτούς. 22 καὶ εἶπεν ὁΘεός· ἰδοὺ Ἀδὰμ γέγονεν ὡς εἷς ἐξ ἡμῶν, τοῦ γινώσκειν καλὸν καὶ πονηρόν· καὶ νῦν μή ποτε ἐκτείνῃ τὴν χεῖρα αὐτοῦ καὶ λάβῃ ἀπὸ τοῦ ξύλου τῆς ζωῆς καὶ φάγῃ καὶ ζήσεται εἰς τὸν αἰῶνα. 23 καὶ ἐξαπέστειλεν αὐτὸν Κύριος ὁ Θεὸς ἐκ τοῦ παραδείσου τῆς τρυφῆς ἐργάζεσθαι τὴν γῆν, ἐξ ἧς ἐλήφθη. 24 καὶ ἐξέβαλε τὸν Ἀδὰμ καὶ κατῴκισεν αὐτὸν ἀπέναντι τοῦ παραδείσου τῆς τρυφῆς καὶ ἔταξε τὰ Χερουβὶμ καὶ τὴν φλογίνην ρομφαίαν τὴν στρεφομένην φυλάσσειν τὴν ὁδὸν τοῦ ξύλου τῆς ζωῆς.
-Στο κείμενο το κακό,τοποθετείται στην παράβαση μιας εντολής.Και ενώ ως κύρωση θα αρκούσε η εξαγγελθείσα προειδοποίηση(:αν φάγετε από αθάνατοι θα γίνετε θνητοί) προστίθεται ως κύρωση κάτι μη εξαγγε λθέν.
(:καὶ τῇ γυναικὶ εἶπε· πληθύνων πληθυνῶ τὰς λύπας σου καὶ τὸν στεναγ μόν σου· ἐν λύπαις τέξῃ τέκνα καὶ πρὸς τὸν ἄνδρα σου ἡ ἀποστροφή σου καὶ αὐτός σου κυριεύσει.ἐπικατάρατος ἡ γῆ ἐν τοῖς ἔργοις σου· ἐν λύπαις φαγῇ αὐτὴν πάσας τὰς ἡμέρας τῆς ζωῆς Σου· ἀκάνθας καὶ τριβόλους ἀνατελεῖ σοι, καὶ φαγῇ τὸν χόρτον τοῦ ἀγροῦ. ἐν ἱδρῶτι τοῦ προσώπου σου φαγῇ τὸν ἄρτον σου,κλπ)
-Και άλλα χωρία τής Αγίας Γραφής, παρουσιάζουν Τον Θεό ως δημιουργό τού κακού.(Ισως ως τιμωρία τού αμαρτωλού)
Παραθέτουμε:
« Ουτως είπε Κύριος.ιδού ους εγώ ωκοδόμησα,εγώ καθαιρώ,και ούς εγώ εφύτευσα ,εγώ εκτίλλω.Και συ ζητήσεις σε αυτώ μεγάλα;.Μη ζητήσεις…….»(Ιερεμίας ΝΑ,33,34-35)
« Εγώ ειμί ο κατασκευάσας φώς και ποιήσας σκότος,ο ποιών ειρήνην και κτίζων κακά,εγώ Κύριος ο ποιών πάντα ταύτα»(Ησαίας ΜE,7)
«..ότι εγώ επάγω κακά επί πάσαν σάρκα»(Ιερεμίας Να,34) εαυτώ μεγάλα;.μη ζητήσης..)
« Ουκ έστιν κακία εν πόλει,ην ο Κύριος ουκ εποίησεν»(Αμώς Γ 6)
«Ανάγκη εστίν ελθείν τα σκάνδαλα.πλήν ουαί τω ανθρώπω εκείνω δι΄ού το σκάνδαλον έρχεται»(Ματθαίος ΙΗ,7, και Λουκάς ΙΖ,1)
«Και δια τούτο πέμψει αυτοίς ο Θεός ενέργειαν πλάνης,εις το πίστεύσαι αυτούς τω ψεύδει» (Παύλος προς Θεσσαλονικείς Β,11)( ..το κακό από Το Θεό ,ως κύρωση,ως αποκατάσταση μιάς ισορροπίας,ως εξαγνισμός…………)
-Υπάρχουν όμως και αντίθετες απόψεις ,από Χριστιανικές πηγές. Ετσι ο Μ.Βασίλειος δέχεται ότι, « ..ούκ έστιν αίτιος των κακών ο Θεός»
(« Εκ στόματος Υψίστου ουκ εξελεύσεται τα κακά και τα αγαθά»(Ιερεμίας Θρήνοι Γ,38)
O Ηράκλειτος λέγει. «Τω μεν θεώ καλά πάντα και αγαθά και δίκαια …»
-Ορισμένες περικοπές από την Βίβλο εμφανίζουν Τον Θεό, απογοητευμένο από τα δημιουργήματά του και τιμωρούντα δηλαδή προξενούντα κακόν ,για την υπηρέτηση όμως τής Δημιουργίας.
- « Ιδών δε Κύριος ο θεός ότι, επληθύνθησαν αι κακίαι των Ανθρώπων επί τής γής.και ενεθυμήθη ο Θεός ότι, εποίησε τον άνθρω πον επί τής γής,και διενοήθη και είπεν ο Θεός απαλείψω τον άνθρω πον,όν εποίησα από προσώπου τής γής,από ανθρώπου έως κτήνους και από ερπετών έως πετεινών τού ουρανού.Νώς δε εύρεν χάριν» .( Γέν ΣΤ,5 επ)
- «.και είπε Κύριος οι Θεός ου προσπαθήσω έτι καταράσθαι την γή ου προσπαθήσω πατάξαι πάσαν σάρκα ζώσαν καθώς εποίησα». ( Γεν.Η ,21,)
- -Υπάρχουν επίσης χωρία που εμφανίζουν Τον Θεό να έχει προεπιλέξει-εκείνους που θα σωθούν,η τουλάχιστον τους επίλε κτους, πράγμα πού από πρώτη θεώρηση------(-επιπόλαιη κατά την γνώμη μου,γιατί παραγνωρίζει ότι, για Τον Θεό δεν υφίσταται έννοια Χρόνου-)----φαίνεται να αντιμάχεται την ελευθερία τής βουλήσεως. (Αποκ.Ζ 4 «και ήκουσα τον αριθμόν των εσφραγισμένων εκατόν τες σαράκοντα χιλιάδες εσφραγισμένοι …..» (Σημειώνω εδώ ότι, ίσως η επιλογή τού αριθμού αυτού κρύβει ένα συμβολισμό,καθώς ο αριθμός 144 απαντάται και σε άλλα σημεία,όπως Αποκ.ΚΑ, « και εμέτρησε το τείχος αυτής εκατόν τεσσαράκοντα πηχών»)
Και άλλα χωρία τού ιδίου Κεφαλαίου συμπορεύονται με την βασική αυτή θέση. Διαβάζουμε:-ι Ψαλμοί 138 στιζ.16 « το ακατέργαστόν μου είδον οι οφθαλμοί σου,και επί το βιβλίον σου,πάντες γραφήσον ται.ημέρας πλασθήσονται και ουδείς εν αυτοίς»,
(Περισσότερα μπορεί να βρεί ο αναγνώστης στο βιβλίο τού Ι.Ευαγγέλου « Ο ενισμός» καθώς και στο «Παράρτημα»)
Β-( Από γενικότερη πλευρά)
Για άλλους, το πρόβλημα είναι στενώς μεταφυσικό δηλαδή δεν μπορεί να λυθεί με εμπειρική ανάλυση των συνθηκών από τις οποίες προέρχε ται το κακό και πρέπει να ανιχνευθούν τα κρυφά αίτια που κατέστησαν δυνατή ή αναγκαία την εμφάνιση τού κακού.Ο Χριστιανισμός βεβαίως αντιμετωπίζει λιγώτερες δυσκολίες στο να δώσει σχετικές εξηγήσεις,οι οποίες παρατίθενται σε άλλο τμήμα τού πονήματος, δεν μπορεί όμως να ικανοποιούν τον μη θρησκευόμενο.
(Περισσότερα στο Παράρτημα)
- Η ΛΥΣΗ(;) ΤΟΥ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΟΣ επιχειρήθηκε με διαφορετικές μεθόδους-προτάσεις-απόψεις..
1.-Η ύπαρξη είναι βασικώς κακή.Το κακό είναι το ενεργητικό στοιχείο στο Σύμπαν η κινητήρια δύναμη και το καλό είναι μια ψευδαίσθηση, που επινοήθηκε από τον θνητό άνθρωπο,που νομίζει ότι, έτσι, διαιω νίζει τήν ύπαρξή του.Αυτή είναι η βασική θέση τού Βουδισμού, που βλέπει την ευτυχία σαν κάτι το άπιαστο, δεχόμενος ότι, δεν υπάρχει οδός διαφυγής από την δυστυχία,παρά μόνον η οδός τής απρό σωπης Νιρβάνα.Η αρχή τού πόνου κατά τον Βούδδα,είναι η δίψα τού να υπάρχεις.Εχει γραφεί, πώς, ελληνική προέλευση έχει η άποψη,ότι, η ζωή δεν έχει καμία αξία και ότι, το μόνο που μετράει είναι η ευχαρί στηση.Ο ζωολόγος Κόνραντ λέγει( εν Νάσιουτζικ « Το σήμερα κλπ» 92)ότι,το Κακό γεννήθηκε με τον Ανθρωπο,άποψη στην οποία ο Νάσιου τζικ,επεμβαίνει για να υποστηρίξει και συμπληρώσει ,ότι, μόνο ο άνθρωπος χαρακτήρισε ως κακό, μια κατάσταση που υπήρχε πάντοτε στη φύση.
Αντιθέτως άλλοι ,όπως οι Descartes και Malebranche δέχονται ότι, ο κόσμος,είναι ο καλύτερος δυνατός,για τον σκοπό για τον οποίο δημι ουργήθηκε, δηλαδή για την εκδήλωση των ιδιοτήτων τού Θεού. Ο Leibniz από μια άποψη συμπορεύεται:Δέχεται και αυτός,ότι, το Σύμ παν,είναι ο καλύτερος δυνατός κόσμος.Το ηθικό και φυσικό Κακό, οφείλονται στην πτώση τού ανθρώπου.
-Επίσης μπορεί να υποθέσει κανείς ότι, ο κόσμος που γνωρίζουμε,είναι μόνον ένα μικρό τμήμα τής Δημιουργίας και ότι , το Κακό που περιέχει το τμήμα αυτό,είναι αναγκαίο για την ύπαρξη άλλων περιοχών, άγνω στων σε μάς.
Μια πρόταση:Ο θεός δεν εδημιούργησε τον κόσμο.Τον βρήκε με τις ατέλειές του, αντιμετώπισε το κακό.Από τότε ξεκίνησε έναν αγώνα κατά του κακού,για την εγκαθίδρυση του καλού. Τον αγώνα αυτόν ζούμε ,τον αγώνα αυτόν πρέπει να τιμήσουμε,στον αγώνα αυτόν πρέπει να συμπορευθούμε.Είναι και δικός μας.
-Κατά τον πεσσιμισμό,ως μεταφυσικό σύστημα,προιόν τής σύγχρονης εποχής με κύριους εκφραστές τον Schopenhauer και τον Von Hartmann το Σύμπαν είναι βασικώς κακό και η ευτυχία ανέφικτη.
2. Το κακό είναι μια από δύο αντίθετες αρχές.Η μεταξύ τους σχέση, εμφανίζεται με αρκετές παραλλαγές.Εχουμε έτσι τον Ζωροαστρι σμό που θέλει όμως ως πιθανή την νίκη τού καλού,και τον Μανι χαισμό,που βασικώς βλέπει την ύλη ως κακό,αντιγράφοντας προφανώς γνωστικές αιρέσεις,που σε γενικές γραμμές ακολουθούν τις απόψεις τού Φί λωνα και τού Πλωτίνου, Η άποψη ότι, το Κακό ενυπάρχει ανα γκαστικώς στην ύλη, ανεξάρτητο από την θεία δημιουργία τού Καλού και κατά κάποιο τρόπο αντίθετο προς Τον Θεό απαντάται και σε μερικά θεοσοφικά συστήματα.Κατά την Πυθαγόρεια άποψη τής αρμονίας των αριθμών,ως συστατικής αρχής τού κόσμου,το Καλό παριστάνεται ως ενότητα,ως μονάδα, και το Κακό ως πολλαπλότητα (Φιλόλαος-T.De Chardin).Η Χριστιανική φιλοσοφία,όπως και η Εβραική, δέχονται ότι, το ηθικό και φυσικό κακό,απορρέουν από την ελεύθερη βούληση.Ο άνθρω πος,υποφέρει από το κακό γιατί παρέβη το νόμο τού Θεού,η ευτυχία του,εξαρτάται από την υπακοή στο Θεό.Το Κακό βρίσκεται,στα δημι ουργηθέντα πράγματα,υπό την έννοια τής μεταβλητότητας και τής δυνατότητας τής ατέλειας,όχι ως ύπαρξη αυτή καθ εαυτή, και στα σφάλματα τής ανθρωπότητας, που είναι η αιτία τού ηθικού και φυσικού κακού, (Διονύσιος ο ψευδοαρεοπαγίτης)
3.Η τρίτη άποψη,μονιστική,αποκρούει την ιδέα τής Δημιουργίας και η αρχή του ταυτίζεται με την αρχή τής φύσης ως συνόλου.Το ηθικό κακό, προέρχεται από πλάνη και βαθμηδόν θα εξαφανισθεί ή τουλάχιστο θα ελαχιστοποιηθεί,με τη γνώση και την ανθρώπινη ευημερία (Meliorism)
4.-ΕΙΔΙΚΟΤΕΡΑ ΑΠΟΨΕΙΣ ΘΕΟΛΟΓΩΝ- ΓΙΑ ΤΟ ΚΑΚΟ ΚΑΙ Η ΣΧΕΣΗ ΤΟΥ ΘΕΟΥ- ΚΑΚΟΥ,Η ΕΞΗΓΗΣΗ(;) ΤΟΥ ΚΑΚΟΥ
Κατά την χριστιανική φιλοσοφία το Κακό,είναι προιόν τής ανθρώπινης ελευθερίας. Κατά τον καθηγητή τής Θεολογίας Χρ. Ανδρούτσο ,(«Δογμα τική» σελ.67και 117) ο Θεός γνωρίζει το Κακόν μόνον ως προιόν τής ανθ ρώπινης ελευθερίας όχι ως υποκείμενο τής γνώσεως Τού Θεού, οπό τε το κακό θα ήταν αναγκαίο και δημιούργημα τού Θεού.Το φυσικό Κακό, συνδέεται με το ηθικό Κακό,όντας προιόν τής αμαρτίας,υπηρετεί όμως το αγαθό χρησιμεύοντας ως μέσον τής δικαστικής και πατρικής ενέργειας Τού θεού, με την οποία ο Θεός,τιμωρεί ή παιδαγωγεί τον άνθρωπο.Στο σημείο αυτό τοποθετούνται απόψεις Χριστιανικής πη γής.Ετσι κατά τον Πρωτοπρεσβύτερο Γεώργιο Μεταλληνό, ο ορθόδοξα λυτρωτικός πόνος, είναι ο πόνος που οδηγεί στη μετάνοια, καθ’ ότι, έτσι ανανοημοτοδοτείται και αποκτά τη λυτρωτική δύναμη τής μετα στροφής. Γι’ αυτό και σύμφωνα με τον Άγιο Γρηγόριο τον Θεολόγο: « Πληγή τοις ευ φρονούσι- μάθημα γίνεται ˙ και κρείσσων ευημερίας κακοπάθεια». Και δεν πρόκειται για κάποια μορφή μαζοχισμού, αλλά για τη συνείδηση τού διδακτικού και αφυπνιστικού χαρακτήρα τού πόνου.
Ο πόνος, επί πλέον, συναδελφώνει τον άνθρωπο με το Θεό , γιατί «εν ημέρα θλίψεώς μου τον Θεόν εξεζήτησα, και εμνήσθην τού Θεού και ευφράνθην», θα μας πει ο Ψαλμωδός ( Ψαλμ.76ος).Αυτό επίσης επιση μαίνει και ο Απ. Παύλος προς τους Κορινθίους, λέγοντας: «Όταν γαρ ασθενώ τότε δυνατός ειμί»
.( Λογική επεξεργασία της άποψης αυτής,εμφανίζει ενδιαφέρον)
-Ο Κων.Βραχνιάς δέχεται κι αυτός ότι, ο πόνος είναι κακό,ότι, είναι μυστήριο,ότι η ανθρώπινη σκέψη(ασφαλώς στην προσπάθειά της να το προσεγγίσει )κινείται μέσα στον περιορισμένο κόσμο τού ανθρώπινου λογικού,ότι, ο πιστός ακόμη και όταν αποδέχεται τον πόνο,συχνά δεν κατανοεί όλο το μυστηριακό του βάθος,παραπέμποντας σχετικώς και στον Απόστολο Παύλο(«..Τις γαρ έγνω νούν Κυρίου ή τις σύμβουλος αυτού εγένετο;»).Παρά την αφετηρία του αυτή,προσπαθεί να εξηγήσει . Δέχεται την παιδαγωγική σημασία τού πόνου,(Απ.Παύλου« ..ον αγαπά ο Κύριος παιδεύει μαστιγεί δε πάντα υιόν ον παραδέχεται…τις γαρ εστιν υιός ον ου παιδεύει πατήρ) ότι, χωρίς τον πόνο δεν θα μπορούσαμε να κατανοήσουμε τον πόνο των άλλων,ότι, ο πόνος εξαγνίζει την ψυχή, ό τι, μάς βοηθά να δούμε Τον Θεό(τον βλέπουμε καλύτερα μέσα από τα δάκρυά μας)ότι, ο πόνος είναι αποτέλεσμα τής αμαρτίας, ότι, αίτιος του ανθρώπινου πόνου είναι ο ίδιος ο άνθρωπος, γιατί πλαστογράφησε την αποστολή του με συνέπεια να κακοποιείται η ζωή του,ότι, μόνον ο πό νος μπορεί να μας συνεφέρει από το κατάντημα μιάς ανεύθυνης και πνευματικώς αθεμελίωτης ζωής,ότι, ο Θεός επιτρέπει τους μακροχρόν ιους πόνους στους ανθρώπους,αφενός για να πεισθούν οι άνθρωποι ότι, οι δυνάμεις τους είναι ασήμαντες,αφετέρου,γιατί αν μας παραχω ρούσε αφειδώς αγαθά και καλοπέραση, θα γινόμασταν πνευματικώς μαλθακοί και νωθροί,ότι, ο Θεός δεν επιτρέπει να πονούν οι άνθρωποι περισσότερο από όσο αντέχουν ότι, ο Χριστιανισμός δεν είναι μαζοχι σμός( εκείνος που επιδιώκει τον πόνον είναι άρρωστος)ότι, για τους πό νους δεν ευθύνεται μόνον ο Αδάμ και η Εύα αλλά και ο διαχρονικός άν θρωπος που θέλησε τον πόνο τής πτώσης του, να αντιμετωπίσει με την φιλοχρηματία,το αμαρτωλό θέαμα ,τα ναρκωτικά,το πορνό κλπ.ότι, ο Χριστός παράγγειλε τους μαθητές του να θεραπεύουν τον πόνο,ότι ,μόνον μέσω Του Ιησού Χριστοί υπάρχει η μόνιμη απαλλαγή από τον πόνο,ότι, η αποστολή τού ανθρώπου είναι μιά δημιουργική παρουσία στην γή να επιστρέψει στον πατέρα του(Ευα.Ιωάν.ιστ 28 ‘ «εξήλθον παρά του πατρός,και ελήλυθα εις τον κόσμον πάλιν αφίημι τον κόσμον και πορεύομαι προς τον πατέρα»)
Ο πιστός ασφαλώς δεν δικαιούται σε καμία περίπτωση να δημιουργεί πόνο,πιστεύοντας ότι, έτσι πορεύεται προς την σωτηρία τής ψυχής του. Και η εικόνα δεν μεταβάλλεται με την περίπτωση τού ασκητισμού. Ο ασκητής δεν πρέπει ν΄αποβλέπει στοn μαζοχισμό, στην κακοπάθεια τού σαρκίου του αλλά μόνον στην εδραίωση ενός αυτοελέγχου, στην εξαφά νιση τού εγωισμού του,δηλαδή στην εξαφάνιση τού διαχωρισμού εγώ και εσύ,και στην πνευματική ένωση με το Θεό.Ο Θεός είναι αγάπη. Επομένως είναι βαθύτατα αντιφατική με την παραδοχή αυτή, και ασεβής η σκέψη,ότι, ο Θεός αρέσκεται και επιθυμεί τον ανθρώπινο πόνο.Καί όλα αυτά παρά το ότι, το αντίθετο θα μπορούσε κανείς να ισχυρισθεί βασιζόμενος σε χωρία τής Βίβλου,που παραθέτουμε πιο πάνω,όπου ο θεός εμφανίζεται ως δημιουργός ή αποδεχόμενος το Κακό.Τα χωρία αποτυπώνουν σκέψεις καθαρά ανθρώπινες που εκτός άλλων παραγνωρίζουν ότι, η Δημιουργία είναι μυστήριο ,που δεν επι δέχεται διανοητική προσέγγιση και ερμηνεία. Πολύ σωστά ο Ρώσος φιλόσοφος N Berdiaeff(1859-1948) γράφει: «Ο ανθρώπινος πόνος παραμένει πάντοτε ένα δυσεπίλυτον πρόβλημα.Είναι μυστήριον»
O π.Ν.Λουδοβίκος για το πρόβλημα του Κακού από τον Αυγουστίνο μέχρι την Γενετική.( Περιοδικό «Σύναξη», τεύχος 95, Απρ - Ιουν2005 Αναδημοσίευση από: http://www.romios. bravehost.com/ theologia/loudobikos/kako.html) γράφει:
«Ι Πριν καλά - καλά τελειώσει ο δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος, ο σημαντικός Άγγλος συγγραφέας C. S. Lewis εξέδωσε, το 1944, το μυθιστόρημα του Perelandra, θέλοντας να διηγηθεί ξανά την ιστορία τού Κήπου τής Εδέμ.
Η Perelandra είναι ένας άλλος πλανήτης τού ηλιακού μας συστήματος, αυτός που οι γήινοι αποκαλούν Αφροδίτη, και είναι όμως απολύτως κατοικημένος από λογικά όντα τα οποία, μαζί με τον πλανήτη τους ζουν ,ω τού θαύματος- μέσα στον παράδεισο, όπως ακριβώς μας περιέγρα ψε τον τελευταίο ένας Αυγουστίνος ή ένας Μ. Βασίλειος: πλήρης αρ μονία, γαλήνη και αφθαρσία παντού, απόλυτη απουσία πόνου, ασθένει ας, θλίψεων και αγωνιών, ευτυχία απερίσταλτη και αδιατάρακτη. Ο Θεός (τον οποίο στον πλανήτη αυτό αποκαλούν Maledi) θα αποστείλει εκεί έναν γήινο σοφό (ο οποίος στο μυθιστόρημα είναι μάλιστα πανε πιστημιακός καθηγητής) ονόματι Ransom (λέξη που στα αγγλικά σημαί νει την απολύτρωση), για να πληροφορήσει τους αθώους κατοίκους για τον κίνδυνο τού κακού τον οποίο στο βιβλίο αντιπροσωπεύει ο Weston, ένας δαιμόνιος γήινος, που οπλισμένος αντιμετωπίζει τους κατοίκους τού πλανήτη όπως ένας άποικος τους αγαθούς ιθαγενείς, θέλοντας να τους διαφθείρει και στη συνέχεια να τους υποτάξει (δεν είναι τυχαίο δε πως το όνομά του προέρχεται από την λέξη West - την Δύση).
Ο Ransom, μόλις βρίσκεται στην Perelandra, συγκλονίζεται: διαπιστώνει αμέσως πως οι αισθήσεις του λειτουργούν διαφορετικά, πολύ βαθύτε ρα και καθαρότερα, ο νους του γαληνεύει απροσδόκητα, το σώμα του ελαφρώνει. Ποτέ δεν ένοιωσε τη γεύση, την ακοή του και την όρασή του τόσο ζωντανές, ενώ πλήρης αφοβία τον καταλαμβάνει, τα άγρια ζώ α είναι φίλοι παιγνιώδεις. Κατάπληκτος και συγκλονισμένος συναντά την Εύα τής Perelandra, την Κυρία (Lady), όπως αποκαλείται στο βιβλίο, χωρίς διόλου να σοκάρεται με την γυμνότητα της. « Ερχομαι εν ειρήνη», την χαιρετά τραυλίζοντας. «Και τι θα πει ειρήνη;», τού απαντά εκείνη. Μη έχοντας ποτέ γνωρίσει το κακό, δεν φοβάται κανέναν και τίποτα. Ό πως τα πολύ μικρά παιδιά, όλη η ζωή της είναι αυτή η «ειρήνη» - τίποτε άλλο δεν γνωρίζει...
Θ’ αφήσω κατά μέρος την εξέλιξη τής πάλης μεταξύ καλού και κακού, που συνιστούν την συνέχεια τού μυθιστορήματος (όχι φυσικά προτού σας διαβεβαιώσω, για να μην αγωνιάτε, πως η έκβασή της υπήρξε αίσι α), για να σχολιάσω αυτόν τον μικρό διάλογο λίγο περισσότερο και να εισέλθουμε έτσι στο θέμα μας.
Παρά την αναμφισβήτητη λοιπόν ευτυχία των κατοίκων τής Perelandra, ο Ransom - Λυτρωτής γήινος φαίνεται να ξέρει πολύ περισσότερα από αυτούς, μ’ όλα τα βάσανα και την αλλοτρίωσή του. Οι ευτυχισμένοι αυ τόχθονες τού διαπλανητικού Παραδείσου είναι πράγματι εντελώς ανυ περάσπιστοι μπροστά στην άλλη όψη τού Είναι - Αγαθού, απέναντι, εν νοώ, στο Μηδέν - Κακό, το οποίο ωστόσο, παρ’ όλο που δεν «είναι», εί ναι απολύτως πραγματικό, δρα υποδόρια και αποτελεσματικά, απει λώντας να καταστρέψει –στ’ αλήθεια!- το παν. Γι’ αυτό ακριβώς άλλω στε ο Θεός αποστέλλει τον Λυτρωτή - Προφήτη Ransom σ’ αυτούς (και δεν διαλέγει προς τούτο έναν από δαύτους): είναι η γνώση τού Μηδε νός ή τού Κακού, αν θέλετε, που καθιστά ικανό τον γήινο σοφό να δια φυλάξει το Είναι - Αγαθό. Αυτό σημαίνει όμως πως το κακό είναι υπα ρξιακά και οντολογικά αναπόφευκτο; Πως είναι μια προϋπόθεση τού Αγαθού κατ’ ανάγκην; Πως ανήκει, θα λέγαμε τολμηρά, στο είναι τού Αγαθού (επομένως και του Θεού!); Τελικά το κακό ανήκει στο Είναι των όντων, κι αν όχι που ανήκει;
Στα ερωτήματα αυτά θα προσπαθήσουμε να δώσουμε μια πρώτη απάν τηση, διατρέχοντας την φιλοσοφική και την θεολογική παράδοση και καταλήγοντας στη μοντέρνα Γενετική τής οποίας οι αναζητήσεις συνδέ ονται παράδοξα με τις παραπάνω παραδόσεις.
ΙΙ.- Δεν υπάρχει αμφιβολία πως η διάκριση Καλού και Κακού διατρέχει με πολλές μορφές την αρχαία ελληνική σκέψη. Ο φόβος τού χάους, τής αμετρίας, τής Ύβρεως, τού μη-όντος κατατρέχει βαθιά τον αρχαίο Έλλη να, γι’ αυτό και ήδη στους Προσωκρατικούς όλες oι οντολογικές έννοιες περί τού Όντος -και τέτοιες είναι όχι μόνον ο ηρακλείτειος Λόγος ή ο αν αξαγόρειος Νους ή ο πυθαγόρειος αριθμός ή το παρμενίδειο Όν, αλλά και το Άπειρο τού Αναξίμανδρου και η Φιλότης τού Εμπεδοκλή και το αντίθετο τού κενού φυσικό άτομο τού Λεύκιππου και τού Δημόκριτου (Βλ. π. Ν. Λουδοβίκου, θεολογική Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Φιλοσοφίας, Βιβλίο 1, Πουρναράς, Θεσσαλονίκη 2003, σ.σ. 31-138) - αντιπαραθέτοντας σ’ αυτό ακριβώς το μη Όν το οποίο με διάφορες μορφές, όπως είπαμε παραπάνω, εκφράζει στο ηθικό πεδίο το Κακό. Πολύ περισσότερο στον Πλάτωνα, στου οποίου το έργο το Κακό συνδέεται είτε ως άγνοια και απουσία φρονήσεως (Πρωτ. 355 e ), είτε ως νόσος τής ψυχής (Σοφιστ. 228 e ), είτε ως πτώση τής ψυχής απ’ τον υπερουράνιο τόπο (Φαίδρος 246 e ), είτε ως κατά φύση κακότητα της ύλης στον Τίμαιο (42 e ) με την απάτη και το ξεγέλασμα αυτού τού ψεύ τικου κόσμου. Ο οποίος, όπως το βλέπουμε στο μύθο τού Σπηλαίου «της Πολιτείας», αδυνατεί να στραφεί προς τον επουράνιο Ήλιο τού Αγαθού και τον κόσμο των Ιδεών (ό.π. σ.σ. 159-177).Μη ον το Κακό και στον Αριστοτέλη (Μετ. VIII, 9,1051α), αφού δεν ανήκει στον κόσμο των πραγματικοτήτων, ενώ στον Πλωτίνο το Κακό ταυτίζεται εν τέλει με την ύλη (Ενν. 1,8,3), αφού αυτή είναι τόσο απομακρυσμένη από το Εν/ Αγα θό, το οποίο είναι ωστόσο η μακρινή πηγή της. Ως οντολογική αρχή το Κακό θα εμφανισθεί κατ’ ουσίαν μόνον στον Μανιχαϊσμό, την ιουδαι οχριστιανίζουσα αυτή ανατολική διαρχική αίρεση, η οποία θέτει δύο ακριβώς αρχές στο Σύμπαν, αντιμαχόμενες μεταξύ τους. Εδώ κομμάτια ολόκληρα τού κόσμου είναι κακά, φτιαγμένα από το Κακό, ενώ άλλα -τα πιο πνευματικά- είναι φτιαγμένα από το Καλό και η μεταξύ τους συμφι λίωση είναι αδύνατη.
III.- Όσον αφορά τώρα στη χριστιανική θεολογία, η θέση τόσο τής ανα τολικής - ελληνικής όσο και τής δυτικής - λατινικής παράδοσης φαίνεται κατ’ αρχήν ταυτόσημη και προς αυτήν τής αρχαίας φιλοσοφίας. Έτσι ο Ωριγένης από τη μια μας βεβαιώνει (De Princ. II, 9, 2 In Joh. 4, II, 17) πως ο Θεός δεν είναι ο Δημιουργός τού κακού (με κ μικρό πλέον, αφού μόνον ο Θεός συνιστά το όντως Είναι) και πως αυτό δεν διαθέτει μια δική του υπόσταση ή ζωή ή ουσία -υφίσταται ως άρνηση τού αγαθού, μία ιδέα που θα συναντήσουμε πολλές φορές στη Δυτική σκέψη μέχρι τον Έγελο. Ο Αυγουστίνος από την άλλη (π.χ. Conf. Ill, 7,12) μας βεβαι ώνει παρομοίως ότι, το κακό δεν υπάρχει ως ένα μεταξύ των όντων, αλ λά συνίσταται ως άρνηση τού αγαθού, privatio boni. Είναι μια απλή απουσία τού αγαθού, τής οποίας φυσικά δεν είναι δημιουργός ο Θεός (De quaest. 83, 24).
Με τον Αυγουστίνο ωστόσο αρχίζει μια σειρά μεγάλων προβλημάτων περί το κακό, τα οποία ταλανίζουν Δύση και Ανατολή μέχρι σήμερα. Θα καταλάβετε τι εννοώ όταν σας αναφέρω πως ο Αυγουστίνος είναι αφε νός εκείνος ο οποίος συνέδεσε το κακό με το περίφημο, όπως ονομά σθηκε από τον ίδιο κατά το έτος 396, «Προπατορικό Αμάρτημα», το οπ οίο γι’ αυτόν είναι ένα ιστορικό γεγονός, όπως η άλωση τής Τροίας ή oι Περσικοί πόλεμοι – πράγμα διόλου αυτονόητο για την ελληνική πατε ρική παράδοση ωστόσο. Τώρα λοιπόν είναι η αμαρτία που «γεννά» το κακό και όχι αντίστροφα.
Για να καταλάβετε τη διαφορά, θα πω πως για τον Άγιο Μάξιμο τον Ομολογητή, για παράδειγμα, αιτία τού κακού είναι η εκ τού μηδενός δημιουργία τού κόσμου -υφίσταται, δηλαδή, όχι μόνον μια φορά προς το Είναι αλλά επίσης και μία άλλη προς «απογένεσιν», όπως λέγει, των όντων- το κακό είναι θεμελιωδώς μια φθορά τού είναι και όχι ένα «ηθι κό» γεγονός. Έτσι, ενώ για τον Αγ. Μάξιμο (ή τον Μ. Αθανάσιο) είναι ακ ριβώς ο πρωταρχικός σπόρος τού μηδενός μέσα στα σπλάγχνα τού όν τος που γεννά την δυνατότητα τής αμαρτίας και συνεπώς τού κακού, εάν και εφόσον ενεργοποιηθεί απ’ την ελεύθερη προαίρεση τού ανθ ρώπου, στον Αυγουστίνο είναι, αντίστροφα, η ηθική απόφαση δύο αν θρώπων (τού Αδάμ και τής Εύας) που γεννάει το κακό (μ’ όλη την ενοχή του - ο Αυγουστίνος είναι ο πατέρας τής ενοχής στη Δύση)
Αυτό έχει μια πελώρια συνέπεια στο επίπεδο τής οντολογίας. Θεωρή θηκε απ’ τον Αυγουστίνο, μ’ όλα αυτά, πως το κακό «εφευρέθηκε» απ’ τον άνθρωπο (με την συνδρομή βεβαίως τού διαβόλου, τού οποίου η θέση ωστόσο δεν είναι αρκετά ισχυρή, διόλου παράδοξα στο αυγου στίνειο έργο), η δε εφεύρεση αυτή φανερώνει μια πλήρη και ηθελημένη καταστροφή τής φύσης του. Με την εφεύρεση δηλαδή αυτή ο άνθρω πος έδειξε πως η φύση του, ενώ πλάστηκε αθώα και καλή απ’ τον Θεό, έγινε ηθελημένα κατ’ ουσίαν κακή -και μάλιστα η γυναικεία φύση. Διότι η γυναίκα, προτού ήδη συναντήσει το Φίδι - Διάβολο, είχε ήδη εντός της την δίψα τής δύναμης και την αυθάδεια τής εύκολης ισοθεΐας, στις οποίες παρασύρει δόλια και τον Αδάμ, αποδεικνύοντάς τον όμοιό της. Μ’ απλά λόγια, κατά την αυγουστίνεια θεολογία, ο άνθρωπος δεν είναι κακός επειδή ηθελημένα ή κατόπιν απάτης μετέχει και αφήνεται στην ενεργούμενη ήδη κοσμική φθορά, αλλά εφευρίσκει αυτός ο ίδιος την φθορά στην φύση του την ίδια. (Δεν αγνοώ πως είναι δυνατόν και στους Έλληνες Πατέρες να βρούμε παρεμφερείς θέσεις, θεωρώ όμως πως αυτές δεν κυριαρχούν θεωρητικά στην πατερική παράδοση, όντας μάλλον κηρυγματικού χαρακτήρα). Έτσι γεννιέται η ιδέα τής κληρονο μικής ενοχής, καθώς και αυτή τού απολύτου προορισμού. Καθώς η φύ ση τού ανθρώπου είναι απολύτως πλέον διεστραμμένη, ο άνθρωπος αδυνατεί ν’ αναζητήσει πράγματι τον θεό και τη Χάρη Του -αυτή η τε λευταία μπορεί να είναι μόνον ένα αναγκαστικό και αναντίστατο (ο Αυγουστίνος χρησιμοποιεί εδώ, χαρακτηριστικά τη λέξη irresistible) δώρο του Θεού σ’ αυτούς που Εκείνος, για άγνωστους λόγους, επιθυ μεί. Οι υπόλοιποι είναι καταδικασμένη μάζα - massa damnata. Με τον τρόπο όμως αυτό ελάχιστα γίνεται λόγος περί ελευθερίας στον άνθρω πο. Πράγματι, η ανθρώπινη ελευθερία έχει ελάχιστη σημασία εδώ. Ή μάλλον δεν υπάρχει καν ελευθερία ως εκλογή αλλά ως αναγκαστική αποδοχή τής αναντίστατης χάρης του Θεού.
IV.- Ανακεφαλαιώνω: ενώ όλη η αρχαία φιλοσοφία και η χριστιανική θεολογία (πλην τού Μανιχαϊσμού) συμφωνούν κατ’ ουσίαν για το ότι, το Κακό είναι απλώς άρνηση τού Αγαθού, με τον Αυγουστίνο ο άνθρω πος γίνεται αιτία τού κακού, γινόμενος έκτοτε κακός στην ίδια την φύση του -τώρα η κακότητα και η ενοχή της κληρονομούνται, μαζί φυσικά με την καταδίκη τους. Ετσι, ενώ για τον άγιο Ειρηναίο Λυώνος, για παρά δειγμα, οι πρωτόπλαστοι αμαρτάνουν άθελά τους και λόγω πνευμα τικής ανωριμότητας, στον Αυγουστίνο η αμαρτία είναι έκφραση προϋ πάρχουσας συνειδητής φυσικής διαστροφής (pervertio). Και είναι αδύ νατον φυσικά στο σημείο αυτό να περιγράψω τον φόβο και την ενοχή που δημιούργησαν στους αιώνες θέσεις σαν κι αυτές, μαζί με τον συνε χή πειρασμό τής κατηγορίας κατά τού Θεού τού ίδιου, ο Οποίος δημιού ργησε μια ανθρώπινη φύση τόσο εύκολα και τόσο βαθιά και μόνιμα διαστρεφόμενη. Ο άνθρωπος λοιπόν είναι ένα «αμαρτωλό αυτόματο», είναι αδύνατον να μην αμαρτήσει, διότι η αμαρτία και το κακό έχουν γίνει μέρος τής φύσης του. Μόνο η ανεξιχνίαστη επέμβαση τού Θεού μπορεί να σταματήσει το δράμα αυτό και καμιά απολύτως αγαθή αν θρώπινη προαίρεση ή προσπάθεια. Ο Θεός συνεργάζεται ίσως με την ανθρώπινη ελευθερία, αλλά αποφασίζει μόνος Του, ανεξάρτητα απ’ αυτήν.
Oι θέσεις αυτές παρέμειναν στην Δυτική θεολογία ισχυρές, παρά την μεγάλη στροφή την οποία επεχείρησε ο άλλος μεγάλος τής Δύσης, ο Θω μάς Ακινάτης, αποδίδοντας, όπως οι Έλληνες Πατέρες, και αυτός την αι τία τού κακού στην κτιστότητα και την τρεπτότητα των όντων και όχι στο Προπατορικό Αμάρτημα.
Την ίδια εποχή η Ελληνική Πατερική θεολογία έχει αποκρυσταλλώσει τις θέσεις της για την αιτιολόγηση τού κακού, μ’ έναν τρόπο τον οποίο θα μπορούσαμε σχηματικά ν’ αποδώσουμε ως έξης, με βάση τα όσα ήδη είπαμε. Οι αιτίες λοιπόν τού κακού είναι εδώ κυρίως τρεις:
Πρώτη είναι το ίδιο το γεγονός τής κτιστότητας και τής εκ τού μηδενός δημιουργίας, γεγονός που καθιστά τη φύση των όντων «ευόλισθον» προς το απόλυτο Μηδέν απ’ το οποίο προήλθαν, ειδικά αν ο άνθρωπος θεωρεί την ύπαρξή του αυτάρκη και μη δεομένη θείας Βοηθείας και χάριτος.
Δεύτερη αιτία τού κακού είναι η ελεύθερη προαίρεση τού ανθρώπου, ο οποίος, ως πρόσωπο, αμαρτάνει ή σφάλλει σηκώνοντας ταυτόχρονα την ευθύνη των επιλογών του: η διαστροφή ή καταστροφή τής φύσης τού ανθρώπου και τού κόσμου είναι ένα απλό επιφαινόμενο τής λαθε μένης του επιλογής, είναι ένα γεγονός συνεπώς μη μόνιμο αλλά θερα πευόμενο (ήδη σιγά-σιγά από τώρα και τελείως, στα έσχατα) με την αλλαγή και μόνο τής θέλησης τού ανθρώπου.
Και τρίτη αιτία τού κακού, συνδεόμενη μάλιστα αρκετά με τις δύο πρώτες, είναι το γεγονός πως ο κόσμος δεν συγκροτείται ως «μονό λογος» τού Θεού αλλά ως «διάλογός» Του με τον άνθρωπο. Για κάθε αγαθή βούληση τού Θεού, λοιπόν, χρειάζεται μια εξίσου «αγαθή» απάν τηση τού ανθρώπου. Αν η τελευταία λείπει, η πρώτη ακυρώνεται. (Ο Θεός αδυνατεί να κάνει άμεσα το καλό αν ο άνθρωπος το αρνείται. Αν δεν δει ο Θεός χέρι ανθρώπου, δεν βάζει μήτε κι αυτός το δικό του λέγει ο Ν.Καζαντζάκης στον«Καπετάν Μιχάλη»)
Το κάνει τότε ακριβώς έμμεσα κι αυτό σημαίνει αξιοποιώντας το πα ραγόμενο κακό προς υπεράσπιση και άμυνα τού αγαθού, όπως ακριβώς με τον Ransom, τον μυθιστορηματικό ήρωα με τον οποίο ξεκινήσαμε. Ο Ransom παραχωρήθηκε να περάσει, αρκετά επώδυνα, απ’ το κακό, εί ναι όμως ο καλύτερος τώρα πλέον υπερασπιστής τού αγαθού -αυτός και όχι οι πανευτυχείς και ακακοποίητοι κάτοικοι τής Perelandra, οι ο ποίοι, ακριβώς λόγω τής παραδείσιας ευτυχίας τους, αδυνατούν παρα δόξως να διακρίνουν το κακό πίσω απ’ τη δολιότητα τού πανούργου We ston, όπως ακριβώς άλλοτε συνέβη με τον Όφη και την Εύα τής διήγη σης τής βιβλικής Γενέσεως. Το ότι, ο Ransom παρά τη γνώση τού Κακού επιθυμεί το Αγαθό και το υπερασπίζεται μέχρι θανάτου, σημαίνει ακρι βώς πως, αντίθετα απ’ τον Αυγουστίνο, το κακό δεν ανήκει στη φύση τού ανθρώπου, δεν διαστρέφεται ο άνθρωπος καθ’ ολοκληρίαν, αλλά ανάλογα με την ελεύθερη κλίση τής προαίρεσής του μπορεί να αναδεί ξει όλη την έμφυτη αγαθότητα τής φύσης του, η οποία εικονίζει άλλω στε την αγαθότητα τού θεού τού ίδιου. Για την πατερική άλλωστε παρά δοση, το κακό είναι κάτι στο οποίο υπόκειται ο άνθρωπος, ακόμη και όταν το πράττει –δεν το εφευρίσκει εξ ου και η απουσία ηθικισμού ή νο μικισμού στους Έλληνες Πατέρες. Ο άνθρωπος πάσχει το προκτισιακό μηδέν, όταν δεν μετέχει στη Χάρη τού Θεού: αυτό είναι το μυστήριο τού κακού.
Είναι λάθος, εξάλλου, το να θεωρείται πως η βιβλική περί τού κόσμου έκφραση τού Θεού, ως «καλού λίαν», αναφέρεται στην «αρχή» τού κός μου. Πρόκειται για έκφραση εσχατολογική, αναφερόμενη στην εσχατο λογική τελείωση τού κόσμου, κατά την πατερική τουλάχιστον παράδο ση, όπως προσπάθησα να δείξω αλλού (βλ. η Ευχαριστιακή Οντολογία, Δόμος, Αθήνα 1992). Η έκφραση αυτή σημαίνει οπωσδήποτε και την τελική υπέρβαση τού θανάτου, ο οποίος σαφώς φυσικά προϋπήρχε τής δημιουργίας τού ανθρώπου - διαφορετικά ο κόσμος και ο άνθρωπος θα ήταν, κατά φύση και αναγκαστικά, απ’ την αρχή τους θεοί. Ο θάνατος προϋπήρχε, ως συνέπεια ακριβώς, όπως είπαμε, τής εκ τού μηδενός δη μιουργίας, χωρίς φυσικά ν’ ακυρώνεται η προοπτική υπέρβασής του κα τά χάριν και όχι κατά φύσιν - διαφορετικά (αν ο Αδάμ δηλαδή δεν γνώ ριζε τίποτε περί θανάτου) δεν θα είχε νόημα η προειδοποίηση τού Θεού προς αυτόν πως «θανάτω αποθανείσθε», μετά την τυχόν βρώση τού απ αγορευμένου καρπού.
Στον Αδάμ γίνεται η οντολογική πρόταση για υπέρβαση τού θανάτου από μέρους τού Θεού (και όχι μια πρόταση για ηθική επιλογή) είναι ο Αδάμ το ον το οποίο ορίζεται θα λέγαμε υπαρξιακά απ’ την πρόταση ακριβώς αυτή τού Θεού προς αυτό να γίνει, εν ελευθερία, δι’ αυτού η είσοδος αυτή τού Ακτίστου στο κτιστό. Στα όρια τού νεώτερου υποκειμε νισμού η οντολογική αυτή υφή τού διαλόγου ανθρώπου και Θεού κινδυ νεύει, καθώς το κακό, είτε ηθικολογικά είτε ορθολογικά, τοποθετείται είτε εντός τού ανθρώπου, ως μέρος τής φύσης του, είτε εκτός του, ως «αντικειμενικό» εξωτερικό γεγονός. Εκτός τού ότι, καταλήγουν υπο χρεωτικά σε διάφορες μορφές θεοδικίας, τα παραπάνω αποκρύπτουν το γεγονός πως το κακό δεν υφίσταται ως αυγουστίνεια φυσική δια στροφή (pervertio) λόγω τής αμαρτίας, αλλά ως διακοπή, μερική ή πλή ρης, τού διαλόγου αυτού μεταξύ ανθρώπου και Θεού, ο οποίος ελεύ θερα συνάπτει τον θάνατο με τη ζωή, το κτιστό με το άκτιστο. Και μάλι στα, αν τα παραπάνω είναι σωστά, είναι αυτός ακριβώς ο διάλογος που αποτελεί ακριβώς την διαδικασία μέσω τής οποίας η εσχατολογική εξά λειψη τού κακού γίνεται πιθανή, ως ενσωμάτωση δηλαδή τού κτιστού Είναι στο Αναστημένο Σώμα τού Χριστού εν προαιρέσει, ως «κοινωνία γνώμης», κατά την έκφραση τού Αγ. Νικολάου Καβάσιλα και όχι απλώς ως υποχρεωτική ανάσταση των νεκρών. Με τον διάλογο, λοιπόν, αυ τόν ο άνθρωπος εξαλείφει απ’ την κτίση κάποια κομμάτια τού προκτι σιακού μηδενός, κατά την προαίρεσή του, μεταβάλλοντάς την σε κατά χάριν άκτιστο Σώμα Χριστού. Μια τέτοια στάση επιτρέπει στον Θεό να επεμβαίνει περισσότερο στον κόσμο, περιορίζοντας το κακό ακόμη και όταν ο άνθρωπος δεν επαρκεί προς τούτο - ουδέποτε όμως, ούτε στα έσχατα, το κακό, ως άρνηση τού διαλόγου μετά τού Θεού, θ’ αφανιστεί εντελώς, παρά την υποχρεωτική αφθαρσία των όντων. Αυτό το οποίο τότε θα φανεί, όμως, είναι το ότι, το κακό δεν αποτελεί μέρος τής Δημι ουργίας, τού Είναι, τής Ζωής, αλλά προαιρετική τους άρνηση.
Σε αντίθεση με τον Αυγουστίνο, ο Μάξιμος ο Ομολογητής, επιπλέον, θεωρεί μόνον την «πτώση τής προαίρεσης» διαβλητή, ενώ αυτήν τής φύσεως αδιάβλητη. Δεν υπάρχει «κακή φύση» λοιπόν στην πατερική παράδοση το ίδιο το γεγονός που περιγράφεται στη διήγηση τής Γε νέσεως ως πτώση τού ανθρώπου είναι μια προαιρετική κίνηση ανα χώρησης απ’ την βιωματικά αφθαρτοποιό άκτιστη Πρόνοια τού Θεού και δεν μας ενδιαφέρει ως ιστορικό γεγονός.
V .-Αλλά ας επιστρέψουμε και πάλι στη Δύση για να δούμε δι’ ολίγων την συνέχεια και να φθάσουμε και ως τη σύγχρονη Γενετική. Οι εκτιμή σεις μου είναι φυσικά υποκειμενικές και είναι δυνατόν να συζητηθούν και διαφορετικά κάποια σημεία τής σχετικής ιστορίας. Τα δύο μεγάλα προβλήματα τα οποία ανέκυψαν στη Δύση εξαιτίας τής διάδοσης των θέσεων τού Αυγουστίνου, που ήδη εξετάσαμε, νομίζω πως υπήρξαν το πρόβλημα καταρχήν τής υπεράσπισης τού Θεού και αυτό τής υπεράσπι σης τής φύσης (τού ανθρώπου και τού κόσμου) στη συνέχεια. Το πρώτο έργο το ανέλαβε ο Γερμανός φιλόσοφος Leibniz και το δεύτερο ο Γάλλος φιλόσοφος Rousseau. Και ο μεν Leibniz (1646 – 1716) επιχείρησε μια ολόκληρη «θεοδικία», λέξη πλασμένη απ’ τον ίδιο και τίτλος ομώνυμου βιβλίου του (1710). Ο φιλόσοφος προσπαθεί να δικαιώσει τον Θεό, υπο θέτοντας πως αυτός ανέχεται το κακό με σκοπό να βγει τελικά κάποιο καλό απ’ αυτό, μέσα σ’ έναν κόσμο δημιουργημένο απ’ τον Ιδιο, κόσμο που είναι «ο καλύτερος δυνατός απ’ όσους θα μπορούσαν να δημιουρ γηθούν», κατά την πασίγνωστη φράση του. Το ότι, οι άνθρωποι μπο ρούν να σκεφθούν καλύτερους κόσμους, τούτο δεν σημαίνει πως αυτοί οι κόσμοι είναι πράγματι καλύτεροι, αφού η ανθρώπινη κρίση σφάλλει, περιοριζόμενη από πάθη υποκειμενικά και την άγνοια. Ο Θεός δημιούρ γησε τον καλύτερο δυνατό κόσμο, λοιπόν, υπό την προϋπόθεση πως αυ τό θα το δούμε στο φως των δικών του επιλογών, οι οποίες είναι κατά πολύ ανώτερες και σοφότερες των δικών μας.
-Οι θέσεις αυτές αποτέλεσαν προσφιλή στόχο πλήθους επιθέσεων από πλευράς των αθεϊστών, μ’ όλο που δεν διαφέρουν ουσιαστικά από την πιο παρωχημένη τους επεξεργασία, αυτή τού Hegel, ο οποίος στο κακό είδε, όπως ήδη είπαμε, μια αναγκαία «αρνητικότητα», την οποία το Πνεύμα-Θεός χρησιμοποιεί για μια ανώτερη σύνθεση που περιλαμ βάνει μια σύντηξη των δύο (Καλού και Κακού ή Είναι και Μηδενός) μέσα στο Είναι. Νομίζω όμως πως πολύ μεγαλύτερη επίδραση στη Δύση είχε ο άλλος φιλόσοφος, ο υπερασπιστής τής ανθρώπινης και κοσμικής φύσης, ο Rousseau (1712 - 1778). Η θέση τού Γάλλου φιλοσόφου έχει το προσόν τής εξαιρετικής απλότητας: η φύση τού ανθρώπου και τού κό σμου, λέγει, είναι βαθύτατα καλή και αγαθή. Ενάντια στον Αυγουστίνο (ή τον Καλβίνο) θεωρεί πως η φύση είναι ο καλύτερος δάσκαλος τού κα λού και η συμφωνία μαζί της κανόνας ζωής και αλήθειας. Ο θάνατος δεν είναι προϊόν συνεπώς αμαρτήματος ή πτώσης και η πολιτική ανισό τητα, επιπλέον, είναι εντελώς αστήρικτη.Με τον Rousseau η Δύση ξανα βρίσκει την θεμελιώδη χριστιανική θέση πως η φύση ανθρώπου και κό σμου είναι έργο τού Θεού αγαθό - μόνο που ξαναβρίσκει τη θέση αυτή ως εναντίωση στην επίσημη εκκλησιαστική διδασκαλία, η οποία, είτε στην καλβινική Γενεύη όπου μεγάλωσε ο Rousseau είτε στην ρωμαι οκαθολική ή λουθηρανική υπόλοιπη Ευρώπη, θέλει συνήθως με αυγου στίνειο τρόπο τη φύση πεσμένη και διεστραμ μένη. Οι Ευρωπαίοι, με τον Rousseau και στη συνέχεια με τον Διαφωτισμό, ξαναβρίσκουν λοι πόν μια θεμελιώδη πατερική θέση, αλλά ως διαμαρτυρία ενάντια στην Εκκλησία ή τη θεολογία της, διαμορφώνοντας μια ανθρωπολογία την οποία θεωρούν αθεϊστική (και η Εκκλησία επίσης την θεωρεί τέτοια), ενώ είναι χριστιανικότερη τής εκκλησιαστικής.
Το κακό δεν σταματά εδώ όμως. Χωρίς θεολογική αναφορά, η ανατίμη ση αυτή της φύσης είδε μπροστά της ν’ ανοίγεται ο θεωρητικός δρόμος τού De Sade. Πράγματι ο τελευταίος δεν είναι παρά ένας βίαια αντιχρι στιανός μαθητής τού Rousseau, που αποκαλύπτει πως η φύση δεν διδά σκει μόνον την αρμονία αλλά και τη βία και τον φόνο. Η φυσική ζωή θα σήμαινε έτσι την δεξίωση και αυτών λοιπόν των «φυσικών» επιδόσεων, «πέρα απ’ το καλό και το κακό», όπως θα’ λέγε ο Nietzsche, ο οποίος από τελεί και την κορύφωση τού δρόμου που πήρε η Δύση με τον Rous seau, αντιπαλεύοντας τον Αυγουστίνο. Η φύση υπαγορεύει εν τέλει την θέληση για δύναμη ως ύψιστο κριτήριο ζωής, έχω δείξει σε παλαιότερο βιβλίο μου (π. Ν. Λ., Η Κλειστή Πνευματικότητα και το Νόημα του Εαυτού. Ο Μυστικισμός τής ισχύος και η αλήθεια φύσεως και προσώ που, β΄ έκδ., Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 1999) πως με τον τρόπο αυτό ο Nietzsche όχι μόνον δεν απομακρύνεται από τον Αυγουστί νο, αλλά υιο θετεί το βαθύτερο σχήμα σκέψης τού τελευταίου: στη θέση τής πεσμέ νης φύσης, που στον Αυγουστίνο κυριαρχείται απ’ την αθάνατη και πνευ ματική ψυχή, τίθεται τώρα όλη αυτή η ανυπόστατη «πνευμα τικό τητα», κυριαρχούμενη απ’ τα ζωτικά φυσικά ένστικτα.
VI.- Αυτή είναι εν συντομία η πνευματική ατμόσφαιρα μέσα στην οποία γεννιέται ο νεώτερος θεωρητικός προβληματισμός περί τού κακού στον χώρο τής Γενετικής. Στα νεώτερα χρόνια η ανάπτυξη τής ψυχολογίας και τής κοινωνιολογίας προχώρησαν σημαντικά περισσότερο όλη αυτή την ορθολογική αναζήτηση τού αιτίου τού κακού μέσα στα όρια τα ίδια τής ανθρώπινης φύσης και ποτέ έξω της. Ακολουθεί η αποδοχή τού κακού ως στοιχείου τής φύσης με την κατάλληλη «επιστημονική εξήγηση», ή τουλάχιστον η μερική απενοχοποίησή του. Απ’ την πλήρη εξουθένωση τής φύσης ως την υπό όρους αποδοχή της όμως το οντολογικό σκηνικό παραμένει αμετάβλητο: καμιά ουσιαστική προοπτική δεν υφίσταται για την ελευθερία ως δυνατότητα μεταμόρφωσης αυτής τής φύσης και όχι απλώς ως αποδοχής ή απόρριψης της.
Θέλω στο σημείο αυτό να εξετάσουμε σύντομα τρία πρόσφατα βιβλία τα οποία θέτουν το πρόβλημα τού κακού στην προοπτική τής Γενετικής του εξήγησης.
Το πρώτο απ’ αυτά είναι το βιβλίο τού Robert Wright, «The Moral Ani mal » (1994). Στο βιβλίο του ο Wright θέτει υπό συζήτηση αυτό που αποκαλεί «ψυχολογία τής εξέλιξης» με βιολογικούς όρους: τα πάντα εξηγούνται ως προερχόμενα από μια επιθυμία επιβίωσης των ανθρώ πων που προσδιορίζεται ούτως ή άλλως από τη φυσική επιλογή. Συνε πώς, ελάχιστη γενετική βάση έχει η διάκριση καλού και κακού, ηθικού ή μη ηθικού: όσον αφορά στη σεξουαλική συμπεριφορά των γυναικών, λό γου χάρη, «συγκρατημένες» και πιο «ηθικές» είναι απλώς οι πιο σίγου ρες για τον εαυτό τους, ενώ επιθετικές οι πιο ανασφαλείς. Ο στόχος ό μως παραμένει ο ίδιος. Για όλες τις συμπεριφορές ισχύει το ίδιο. Η ηθι κότητα έρχεται σε αντίθεση στην πραγματικότητα με την εξελικτική λο γική, η οποία προσδιορίζεται αποτελεσματικά απ’ τα γονίδια και το πε ριβάλλον. Αν ήμασταν σε θέση να το αποδεχθούμε αυτό, ισχυρίζεται ο συγγραφέας, θα διαθέταμε πολλή περισσότερη ανοχή και συγχωρητικό τητα προς αλλήλους. Βεβαίως κάθε είδους αλτρουισμός ή ανιδιοτέλεια θα έπρεπε επίσης ν’ αποδοθεί σε γενετικά προσδιορισμένη ανώτερη εξελικτική ιδιοτέλεια.
-Το δεύτερο βιβλίο που θα εξετάσουμε είναι αυτό τού Lyall Watson, «Dark Nature : a Natural History of Evil» (1996). Ο Watson υποστηρίζει πως η φύση είναι βαθύτατα μη ηθική, βρίσκεται πέραν τού καλού και τού κακού. Αυτό ακριβώς διαφαίνεται μέσα στον κόσμο των γονιδίων, τα οποία απλώς κάνουν οτιδήποτε για επιβίωση, ακολουθώντας κυρίως τις εξής μεθόδους:
1) Είναι εχθρικά προς τους ξένους,
2) Φιλικά προς τους φίλους και
3) Εξαπατούν όσο είναι δυνατόν.
Όλη η ανθρώπινη συμπεριφορά κτίζεται στην πραγματικότητα με βάση τις αρχές αυτές, ισχυρίζεται ο συγγραφέας, αν και υπάρχουν και άλλες, μη εμφανώς βιολογικές αρχές, όπως ο αλτρουισμός, το μαρτύριο, η α σκητικότητα, οι οποίες δρουν και αυτές όμως με βουλητικούς κατά βά ση σκοπούς, επιτρέποντας μια μικρή απλώς ανάδυση απ’ το πέλαγος τής φυσικής επιλογής, μια μικρή μα ουσιώδη διαφορά του ανθρώπου απ’ τα ζώα.
-Τελευταίο είναι το βιβλίο τού Β. Appleyard, In Brave New Worlds. Staying Human in the Genetic Future (1998). Στο βιβλίο του αυτό ο συγγραφέας αναμετράται μ’ αυτό που αποκαλεί «γονοκεντρισμό» (genocentrism) και τολμά να θέσει το ερώτημα τής ανθρώπινης ελευ θερίας και ευθύνης αν τα πάντα σχεδόν στη συμπεριφορά προσδιο ρίζονται από γονίδια. Το πραγματικό ασυνείδητο, σημειώνει, έχει να κάνει μ’ αυτήν την κρυφή εσώτερη δράση των γονιδίων εντός μας, τα οποία ακολουθούν τους δικούς τους βιολογικούς δρόμους, άσχετα προς τα ήθη και τις συνειδητές μας δήθεν επιλογές. Ο Appleyard θρηνεί για την πιθανότητα μιας πλήρους επικράτησης τού «γονοκε ντρισμού», πρά γμα που θα επέτρεπε σαφώς ολοκληρωτικές λύσεις στο μέλλον, αλλά ταυτόχρονα δεν έχει να αντιπαραθέσει τίποτε σ’ αυτόν.
VII .-Είναι φανερό πως μια σειρά οντολογικών και κυρίως θεολογικών ερωτημάτων εγείρονται πλέον ακόμη. Η Δύση βεβαίως παραπαίει ανά μεσα στην σύγχρονη πλήρη αποδοχή και την αρχαία της αυγουστίνεια και καλβινική πλήρη απόρριψη τής φύσης, αλλά το ερώτημα στο οποίο η θεολογία δεν απαντά ακόμη είναι αυτό που αναφέρεται στην δυνα τότητα μιας πραγματικής σχέσης τής φύσης αυτής με τον άκτιστο Θεό
. Αν ο Θεός διαθέτει άκτιστες ενέργειες δρων ως πρόσωπο και αν ο άνθρωπος επίσης ως πρόσωπο μπορεί με τις δικές του ενέργειες να δεξιωθεί τον Θεό, τότε η φύση μεταμορφώνεται, χωρίς να χάνεται, εξαφανιζόμενης κάθε αναγκαστικής φυσικής νομοτέλειας.
Τι είναι όμως το πρόσωπο; Και τι είναι η ελευθερία; Υπάρχει μια βιοχη μεία τής ελευθερίας; (Αν υπάρχει, δεν υπάρχει ελευθερία...). Που εδρά ζεται το πρόσωπο ή η ελευθερία μέσα στον άνθρωπο; Στην ψυχή του; Και τι είναι η ψυχή, όταν μάλιστα η ελληνική πατερική παράδοση έχει απορρίψει κάθε μεταφυσική έννοια τής ψυχής, θεωρώντας την κατ’ ου σίαν υλική; Έχουμε ακόμη πάρα πολλά πράγματι να μάθουμε για τον άνθρωπο, ακριβώς διότι κατά την πατερική θεολογία ο άνθρωπος δεν είναι ένα δεδομένο ον αλλά ένα ον εν τω γίγνεσθαι, που δημιουργείται συνέχεια, και μόνον στα έσχατα θα μάθουμε τι τέλος πάντων είναι. Η μεγάλη συμβολή τής Ορθόδοξης θεολογίας στην ανθρωπολογική αυτήν απορία είναι ωστόσο πως μας έμαθε πως είναι αδύνατο να χωρίσουμε το περί ανθρώπου ερώτημα απ’ το ερώτημα περί Θεού και πως μόνον η απάντηση σ’ αυτό το τελευταίο προοιωνίζεται και την απάντηση στο πρώτο»
ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΠΑΤΕΡΙΚΗΣ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑΣ ΓΙΑ ΤΟ ΚΑΚΟ ΜΕ ΣΧΕΤΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΠΛΩΤΙΝΟΥ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΗ ΤΩΝ ΣΧΕΤΙΚΩΝ ΑΠΟΨΕΩΝ.
-Αναφέραμε ότι ,σχετικώς με την πατερική Διδασκαλία « το κακόν δεν είναι ουσία, ούτε ποίημα ίδιον, ούτε ανίσχει εκ τού Θεού, ούτε είναι εν τω Θεώ, ούτε εύρηται εις οντολογικήν αντίθεσιν προς το αγαθόν, αλλ’ είναι, συμβεβηκός, παρυπόστασις. Το κακόν δεν προέρχεται εκ των όν των, αλλ’ ως αμαρτία ,είναι ανθρώπινον επιτήδευμα, ήτοι προϊόν τής ελευθέρας βουλήσεως των λογικών όντων. Η αμαρτία υπάρχει όταν ο άνθρωπος εκπίπτη εθελουσίως τού νόμου τού Θεού, όταν ελευθέρως ποιήται κατάχρησιν των όντων. Η αμαρτία είναι παράβασις, εκτροπή, ανυπακοή. Υφίσταται μόνον εκεί όπου υπάρχει στέρησις τού αγαθού, παύει δε να υπάρχη, όταν και το αίτιον το προκάλεσαν αυτήν ,παύση να υφίσταται. Το κακόν δεν είναι ον, δεν ανήκει εις τον πραγματικόν χώρον τών όντων, αλλ’ είναι τι το όλως αρνητικόν, παρυφιστάμενον εν τη στε ρήσει και τη αποπτώσει εκ τού αγαθού, όπως και το σκότος υπάρχει ενόσω και ένθα απολείπεται το φως»
-Και οι εκκλησιαστικοί σχολιαστές συνεχίζουν(αντιγράφουμε):
«Συγκρίνοντες τα περί τής φύσεως τού κακού διδάγματα τής πατερικής παραδόσεως προς την αντίστοιχον διδασκαλίαν τής Πλωτινείου φιλοσο φίας, έχομεν να επισημάνωμεν τόσον ομοιότητας όσον και διαφοράς. Αι ομοιότητες είναι γενικαί όλως και ασήμαντοι, ενώ αι διαφοραί είναι παμπληθείς και ουσιώδεις.Ως σημεία κοινά αμφοτέρων των συστημά των τούτων μπορούμε να επισημάνωμεν δύο
α) πρώτον και κυρίως ,την ιδέα ότι, το κακόν δεν έχει οντολογική σχέση και αναφορά προς το αγαθόν και
β) ότι, το κακόν είναι γενικώς μη ον, έλλειψη και στέρηση τού αγαθού. Πέρα από τα δύο αυτά κοινά σημεία, υπάρχουν βαθύτατες και ουσιώδεις διαφορές, αι κυριώτερες από τις οποίες είναι:
1) Η περί τού μη όντος έννοια τής Πλωτίνειας σκέψης δεν είναι η ί δια με την πατερική παράδοση. Μεταξύ τους παρατηρείται, μόνον φραστική ομοιότητα. Το μη ον τής Πλωτίνειας φιλοσοφίας δεν είναι το μη υπάρχον, αλλά γενικώς ο κόσμος τού αισθητού, η ύλη, η οποία ευρίσκεται σε απόλυτη οντολογική αντίθεση προς το αγαθό. Είναι η απειρία, η αστάθεια, η αμορφία, το ακόρεστο, το παμπαθές, πενία η παντελής. Οι έννοιες αυτές είναι εντελώς ξένες με τη πατερική σκέψη και διδασκαλία. Λέγοντας μη ον οι Πατέρες εννοούν γενικώς το μη ου σία υπάρχον. Το κακόν κατ’ αυτούς είναι μη ον, καθ’ όσον δεν έχει ιδία υπόσταση και ουσία, είναι απλούν συμβεβηκός, απλή παρυπόσταση.
2) Τα περί τής φύσεως τής ύλης διδάγματα τής φιλοσοφίας τού Πλωτί νου συνιστούν οξύτατο οντολογικό δυϊσμό. Η ύλη αποτελεί αρχή ξεχω ριστή, εντελώς ξένη και απολύτως αντίθετη προς το αγαθόν. Αποτελεί το υπόστρωμα και την πηγή κάθε αταξίας και κακότητας στο κόσμο, φθείρουσα κάθε τι που με οποιονδήποτε τρόπο έρχεται σε επαφή με αυτή. Τα διδάγματα αυτά είναι εντελώς ανήκουστα για την πατερική διδασκαλία. Κατά τους Πατέρας η ύλη, ως παρά Θεού πεποιημένη( αν την ευρήκε;), μετέχει είδους και κάλλους, επομένως είναι αγαθή. Ο ον τολογικός δυϊσμός τής Πλωτίνειας σκέψης είναι εντελώς ξένος προς την χριστιανική οντολογία των Πατέρων.
3) Στο ίδιο μέτρο,είναι ξένα και τα περί γενικού και μερικού κακού διδάγματα τού Πλωτίνειου συστήματος. Κατ’ αυτό το φύσει και πρώτον κακόν είναι η ύλη. Η κακία των ενύλων όντων είναι το δεύτερο κακόν, που προέρχεται από το πρώτο. Το πρώτο κακόν (η ύλη) προηγείται τού δευτέρου (τής κακίας). Κατά τους Πατέρας η διάκρισις αύτη είναι ανύπα ρκτη, μάλιστα δε η προέλευση τού κακού και με τις δύο όψεις, από την ύλη. Η ύλη κατ’ αυτούς δεν είναι ούτε φύσει κακή, ούτε και η πηγή πά σης άλλης επί μέρους κακίας. Το κακόν, είτε ως πρώτον (ύλη) είτε ως δεύτερον (κακία),δεν δύναται να έχει, οντολογικό υπόβαθρον ή υπαρ κτική θέση. Είναι απλώς ανυπόστατο.
4) Η ιδέα περί τού κακού ως πλήρους στέρησης τού αγαθού, όπως την διδάσκει ο Πλωτίνος, απορρίπτεται από την πατερική παράδοση μετά πατάγου. Κατά τον Πλωτίνο η παντελής στέρηση και απουσία τού αγα θού συνιστά το γνήσιο και αυθεντικό κακόν, που είναι η ύλη, το έσχα τον όλων στη κλίμακα των όντων, στο οποίο μπορούμε να φθάσου με με την βαθμιαία υπόβαση και κάθοδο από το αγαθό ( που είναι η ύψιστη οντολογική κορυφή), πέρα από το οποίο, δεν υπάρχει τίποτε άλλο. Κατά τους Πατέρας η παντελής στέρηση τού αγαθού, δεν υπάρ χει, καθ’ όσον αυτή ισοδυναμεί με το μηδέν. Ον στερούμενον παντελώς τού αγαθού, υπό την οντολογικήν σύστασιν αυτού, δεν είναι δυνατόν να υπάρξη. Μόνο η γνώμη τού Πλωτίνου ,περί μερικής στερήσεως τού αγαθού, με την έννοια ότι, συνιστά το ελάσσον αγαθόν, μπορεί, να συγ χορδισθή προς τα αντίστοιχα διδάγματα τού ψευδοδιονυσείου συστή ματος. Η ιδέα όμως περί τής κακίας (τού δευτέρου κακού) με την έννοια ότι, συνυπάρχει στα όντα λόγω τής σχέσεως και επαφής της με το πρώ το κακό, (της ύλης), είναι εντελώς άγνωστη για τους ιερούς Πατέρας τής Εκκλησίας.
5) Αλλά και τα διδάγματα τής σκέψεως του Πλωτίνου, περί αναγκαί ας συνύπαρξης στον κόσμο τού αγαθού και τού κακού ουδεμίαν θέσιν δύνανται να έχουν στο πλαίσιο των αντιλήψεων των Πατέρων περί τής φύσεως τού κακού. Την ανάγκη τής συνυπάρξεως αυτής υφηγείται κατά τον Πλωτίνο η ύλη, τής οποίας η παρουσία είναι αναγκαιότατη για την ύπαρξη τού φυσικού σύμπαντος. Την δυαρχικήν όμως αυτή διάταξη τού παντός, αποκρούει σθεναρώς η πατερική σκέψη, η οποία ανάγει τα πάν τα σε μία ενιαία και αδιάσπαστη αρχήν, τον Θεόν. Ετσι και η συναφής δοξασία, ότι, παν ό,τι προέρχεται εκ τού Θεού είναι αγαθόν, ό,τι δε προ έρχεται εκ της ύλης είναι κακόν, είναι απαράδεκτη για τη πατερική παράδοση.
6) Κατά τους Πατέρες είναι επίσης απαράδεκτη η γνώμη τού Πλωτίνου, κατά την οποία τα πάντα φθείρονται, με την επαφή ους με τήν ύλη. Και ότι, η πτώση τής ψυχής, η εμβύθιση στον βόρβορο και η απ΄ αυτή προϊ ούσα αθλιότητα οφείλονται στην κατάμιξη τής ψυχής στην ύλη και στο κράτος της. Βεβαίως και κατά τους Πατέρες η ψυχή δεν είναι αφ’ εαυ τής κακή. Η κάκωσή της όμως δεν προέρχεται εκ συνδέσεως της με το υλικό σώμα. Η κακία τής ψυχής προέρχεται άλλοθεν. Επομένως ούτε και η σωτηρία αυτής ανίσχει εκ τής απαλλαγής και αποδεσμεύσεως της από την ύλη.
7) Κατά τον Πλωτίνο το κακόν δεν στερείται υποστάσεως. Τόσον το πρώτο κακόν έχει σαφή και αναντίρρητη υπόσταση, την ύλη με την οποί α και συμπίπτει,οντολογικώς όσον και το δεύτερο κακόν (η κακία) έχει ξεχωριστή ύπόσταση και πάλι , την ύλη η οποία αποτελεί το άμορφον και άποιον και ανείδεον εκείνο υπόστρωμα επί του οποίου με την προς θήκη των όσων μερικώς συμβαίνουν, αναφαίνεται τούτο ως κακία επί μέρους, ως κακό που επισυμβαίνει και επιγίγνεται Το ν’ αρνηθεί κανείς την υπόσταση τού κακού,με τις δύο αυτές όψεις, ισοδυναμεί προς με το ν’ αρνηθή κανείς και την ύπαρξη αυτού τούτου τού αγαθού. Κατά τους Πατέρες τής Εκκλησίας το πράγμα είναι εντελώς διάφορον. Το κα κόν δεν μπορεί να έχει καμία απολύτως υπόσταση. Δεν είναι κάποια επί μέρους και συγκεκριμένη, υπόσταση αλλ’ απλώς συμβεβηκός. Η ύπαρ ξή του είναι εντελώς αρνητική. Είναι μερική άρνηση τού αγαθού. Με το να απέρχεται αυτή συναπέρχεται συγχρόνως και το όλον κακόν.
8) Ενώ κατά τον Πλωτίνο η ανάγκη τού κακού είναι αναπόδραστη, τέτοι α δε συνιστά, όπως πολλές φορές τονίστηκε, η άμορφη και ανείδεη ύλη (στην αντίθεση με το κάλλος, την πληρότητα και την μορφή τού αγαθού ) , κατά τους Πατέρας, δεν υπάρχει καμί α οντολογική ανάγκη για το κακόν. Το κακόν, με το να μην είναι κάποια ουσία και επί μέρους, υ πόσταση, υπάρχει μόνον ως δυνατότητα τής λογικής φύσεως, εντοπιζό μενη απολύτως στο αυτεξούσιο τής προαίρεσης τής ανθρώπινης φύσε ως. Όταν ο άνθρωπος εθελουσίως αναχωρήσει από το αγαθό, τότε περι πίπτει στην κακία. Μάλλον η αναχώρηση αυτή, αποτελεί την κακία. Η κακία αποτελεί έκπτωση και παρατροπή από τη φύση. Είναι η αθέτηση τής φυσικής τάξεως, η παράχρηση των όντων. Ως αμαρτία δε είναι έκπτωση από το θέλημα τού Θεού, παρακοή και αθέτηση τού νόμου του.Δεν υπάρχει λοιπόν πράγματι και ουσία το κακόν, ή μάλλον ενυπά ρχει εκεί όπου μερικώς απουσιάζει το αγαθό. Είναι κατά ταύτα στέρηση ανυπόστατη, συμβεβηκός ανούσιο. Το κακόν δεν μπορεί, φύσει να εντο πισθεί ούτε στον Θεόν, ούτε σε κάποια αρχή που αντιτίθεται σ΄αυτόν ούτε στους αγγέλους (κατά τον Ψευδοδιονύσειο ούτε και στους δαίμο νες), ούτε στις ψυχές, ούτε στα όντα, ούτε στις φυσικές δυνάμεις τους, ούτε στο σώμα, ούτε στην ύλην, σε καμία συνεπώς περιοχή τού πραγματικού και αυθεντικού όντος.
9) Οι Πατέρες απομακρύνοντας τα όντα από κάθε ιδέα τού κακού, την τοποθετούν ως δυνατότητα τής ελεύθερης βούλησης τού ανθρώπου, που πλησιάζει μάλλον προς τα διδάγματα περί κακού κάποιας ιδιαίτε ρης τάσης στην Νεοπλατωνική Σχολή, που εκπροσωπείται κυρίως από τον Σαλλούστιο. Η Πλωτίνεια φιλοσοφία, που δέχεται το κακό δυαρχικώς,δεν θέλει να γνωρίζει τίποτε γι αυτά.
10) Και αυτή ακόμη η τοποθέτηση τού διαβόλου ως φορέα και εισηγητή τής αμαρτίας, « ουδεμίαν δυαρχικήν αναγκαιότητα τού κακού υφηγεί ται κατά τους ιερούς Πατέρας της Εκκλησίας». Ο Σατανάς δεν δημιουρ γήθηκε από το Θεό «φύσει» κακός. Στην αμαρτία εξέκλινε, ή μάλλον την αμαρτίαν εφεύρε, με την ελεύθερη πτώση του από το αγαθό. Το ότι έγινε από τότε ο προσωπικός φορέας τής αμαρτίας, «εκπειράζων» παν τοιοτρόπως τον άνθρωπο, τούτο δεν σημαίνει οποιανδήποτε δυϊστική αναγκαιότητα τού κακού, καθ’ όσον το πνεύμα τής πονηρίας δελεάζει μεν τον άνθρωπο, σε καμία όμως περίπτωση δεν τον ωθεί αναποδρά στως στο κακόν. ’Αλλωστε τον διάβολο και «πάσαν την μηχανήν αυτού» ελέγχει σθεναρώς η πρόνοια τού Θεού, που τον χρησιμποιεί αρνητικώς γιά την εκπλήρωσιν των θείων σχεδίων της. Και αυτά μεν σε αδρές γραμ μές όσον αφορά στις σχέσεις των δύο αυτών συστημάτων περί τής φύ σεως και τής προελεύσεως τού κακού.»
(Και πάλι ως επί το΄πλείστον,επαναμβάνοντες) Αντιγράφουμε:
«-Εξετάζοντας χωριστά, τις αντιλήψεις των ιερών Πατέρων τής Εκκλη σίας, περί τής φύσεως τού κακού παρατηρούμε, ό,τι και στην αρχή ση μειώνεται, ότι, δηλαδή τα διδάγματα αυτά, δεν είναι απαλλαγμένα από κάποια ασθενή σημεία και ελλείψεις, η έξαρση των οποίων δυνατόν να οδηγήσει σε συμπεράσματα ,αντικείμενα στο παραδεδομένον δόγμα τής πίστεως.
Όπως και σε άλλο σημείο σημειώθηκε, η ιδιότυπη εκδοχή των Πατέ ρων, περί κακού αποσκοπούσε στον αποκλεισμό κάθε ιδέας και έννοι ας τού κακού από τον Θεό, και από την περιοχή των πραγματικών όν των. Ορθότατα δε τονίζεται ότι, το κακό ούτε ένθεον είναι ούτε εκ τού Θεού προέρχεται, ούτε ότι ,υπάρχει σαν κάποια αρχή,που πάντοτε αντι μάχονταν τον Θεό. Από την άποψη αυτή,υπάρχει μεγάλο χάσμα, ανά μεσα στην διαδασκαλία περί τού κακού των Πατέρων και των οντολο γικών δυϊστικών αντιλήψεων τής Πλωτίνειας φιλοσοφίας. Ομοίως ορ θώς εξαίρεται το γεγονός ότι, το κακό δεν αποτελεί κάποια ξεχωρι στή,επί μέρους ουσία και υπόσταση, δεν είναι δηλαδή κάτι από τα όντα που εποίησεν ο Θεός. Γιατί τότε ανάγεται εμμέσως το κακό στο Θεό. Ετσι λοιπόν το κακό, δεν είναι ον, αλλά συμβεβηκός, κάποι α ποιότητα (όχι φυσική) και παρυπόσταση. Ομοίως είναι από κάθε πλευρά ορθό και το δίδαγμα των Πατέρων, ότι, το κακόν ενυπάρχει μόνον ως δυνατό τητα τής ελεύθερης βούλησης των λογικών όντων, η οποία πραγμα τοποιούμενη αποτελεί, ως αμαρτία πλέον, εκτροχιασμό, παραδρομή, ανυπακοή και παράβαση τού Νόμου τού Θεού.
Οι κίνδυνοι για μας,ξεκινούν από την στιγμή που το κακό εξαίρεται ως απλή στέρηση ή άρνηση τού αγαθούκαι μάλιστα στο ίδιο μέτρο που το σκότος αποτελεί στέρηση και απουσία τού φωτός. Η υπερέξαρση τού γεγονότος αυτού, καθοράται σαφώς στο Ψευδοδιονύσειο σύστημα, κα τά το οποίο το κακόν, ως μερική έλλειψη τού αγαθού, αποτελεί έλατ τον αγαθόν. Η ιδέα αύτη εναρμονίζεται προς την αντίστοιχη διδασκαλία τού Πλωτίνειου συστήματος, με την διαφορά όμως ότι, για το εν λόγω σύστη μα, καθ’ όσον τούτο διακρίνει το πρώτον και αρχέγονον κακόν, από το επισυμβαίνον και επιγενόμενο, δεν υπάρχει πρόβλημα ούτε δυς χέρεια ουσιαστική. Για τον Πλωτίνο το κακόν δεν είναι κυρίως η κακία (το επισυμβαίνον κακόν), αλλά η ύλη, το πρώτον και κύριον και όντως κακόν, από το οποίο απορρέει και το δεύτερο κακόν. Επομένως η με ρική στέρηση (το έλαττον αγαθόν) κατά τον Πλωτίνο, ως ανάμειξη τού φύσει κακού (τής ύλης) με το αγαθό , δεν παρουσιάζει ουσιαστική δυσχέ ρεια, γιατί αυτός, έχει σταθερώς ενώπιόν του το άμορφο υπόστρωμα τής ύλης, στο οποίο και εντοπίζει την ύπαρξη τού ουσιώ δους κακού, περί τού οποίου άλλωστε και μόνον ενδιαφέρεται. Για τον Ψευδοδιονύσιο όμως το πράγμα διαφέρει. Αυτός δεν αποδέχεται τη δυιστική συγκρότηση των όντων, ούτε δύναται να εντοπίσει το κακόν σε κάποια ουσία . Όταν δε εκλαμβάνει τούτο (το κακόν) ως μερική στέρηση τού αγαθού ή ως έλαττον αγαθόν, τότε το κακόν παραμένει εντελώς μετέωρο. Γατί, το έλαττον αγαθόν, οπωσδήπο τε και αν εκληφθεί, δεν παύει από το να είναι αγαθό, οπότε η παρουσία τού κακού καθίσταται εντελώς προβληματική. Το έλαττον αγαθόν δεν δύναται να είναι και κακόν. Επομένως τα περιθώρια τοποθετήσεως τού κακού συστέλλονται επικινδύνως. Το κακόν αποδυναμώνεται και παρίσταται σαν κάτι ασήμα ντο και επουσιώδες. Τούτο φαίνεται καθαρά, στα διδάγματά του περί του διαβόλου. Για τον Ψευδοδιονύσιο η φύση τού πονηρού πνεύματος δεν παρεβλάβη ουσιωδώς με την απομακρύνσή του από το αγαθό. Διατηρεί και μετά την πτώση του όλες τις αγαθοειδείς και παμφαείς δω ρεές τού δημιουργού του, που εξακολουθούν μεν να υφίστανται, με την διαφορά όμως ότι, ενώ αυτές ενώπιον τού Θεού και υπάρχουν και καθο ρώνται, τα πονηρά πνεύματα, με το να απομύσουν τους φυσικούς των οφθαλμούς και να απολέσουν τις αγαθοπτικές των δυνάμεις,δεν τις βλέπουν . Επομένως οι πεπτωκότες άγγελοι δεν έπαυσαν να διατη ρούν αγαθήν τη φύση τους αποστερηθέντες απλώς των οικείων δυνά μεών τους. Είναι όμως στην περίπτωση αυτή, το δημιούργημα άξιο για αιώνια κατάκριση, ή, πράγμα που είναι το ίδιο έχει το κακόν αιώνιο βά ρος και ισχύ;Ασφαλώς όχι! Εδώ ακριβώς καταλήγουν και τα διδάγματα, περί αποκαταστάσεως των πάντων που διετύπωσε με φυσική και λογι κή συνέπεια ο ιερός Γρηγόριος ο Νύσσης. Το κακόν, κατ’ αυτόν, ως μη έχον αΐδιον την αρχήν του δεν δύναται να έχει και αιώνια την διάρκεια. Είναι κάτι το παρενθετικόν, το προσωρινό. Είναι ο επιδωμά τιος εκείνος χόρτος, ο άρριζος και αδύναμος και ανίσχυρος, ο οποίος δύναται μεν προσκαίρως να παρενοχλήσει με την ανυπόστα το βλάστη του , όμως είναι προωρισμένος κάποτε να μαρανθεί και να κατακαεί «εκλείπων τέλεον εν τη των πάντων αποκαταστάσει».
Ο αποφατισμός στη θεωρία τού κακού ,θεωρία , παρά τις πολλές ορ θές και υγιείς βάσεις του, εγκυμονεί τον κίνδυνο κάποιας πελαγιανικής εκδοχής περί κακού και κάποιας σωτηριολογικής υπεραισιοδοξίας, που δεν μπορούν να συγχορδισθούν πλήρως και προς τα δεδομένα τής πίς τεως και προς την σχετική εμπειρία των ανθρώπων . Διότι ερωτάται: εάν το κακόν είναι τόσο άρριζον και αδύναμον, τότε ποίαν έννοιαν έχει η προπατορική αμαρτία, ως φαινόμενον καθολικόν, που συνέχει ασφυ κτικώς όλους ανεξαιρέτως τους ανθρώπους; Πού οφείλεται αυτή η πα ταγώδης ισχύς και κατίσχυση στον κόσμο; Πώς δεν ευρέθηκε έστω και ένας άνθρωπος , που να μπορέσει να παραμείνει έξω από την όχλη ση τής άρριζης και αδύναμης αυτής βλάστης; Εάν το κακόν δεν έχει ουσιαστική δύναμη, τότε πού οφείλεται το αιώνιον βάρος τής ενο χής του; Γιατί για τη συντριβή του και την άρση τής συνημμένης σ΄αυ τό,ενοχής, δεν ήσαν αρκετοί ούτε ακόμη οι άγγελοι αλλ’ εδέησε να ενσα ρκωθεί ο Υιός και Λόγος τού Θεού; Προς εκρίζωσιν μήπως τού επιδωμα τίου τούτου χόρτου συνελήφθη αϊδίως παρά του Θεού το σχέδιο τής θείας περί τον άνθρωπον οικονομίας; Θα ήταν άραγε τόσο αναγκαία η ιλαστήρια θυσία τού Χριστού, η κάθοδος στον Αδη, η ζωηφόρος Ανάστα σίς Του εκ νεκρών, η συντριβή τής δυνάμεως τού Σατανά, μόνον και μόνο για την θεραπείαν και αποκατάσταση τού « ήσσονος αγαθού;» Γιατί, κατά το δόγμα τής πίστεως, η σωτηρία τού ανθρώπου είναι εντε λώς ανέφικτη χωρίς τη συνδρομή τής χάριτας τού Θεού ,της διακονού μενης στην Εκκλησία; Ποία έννοια έχει η λυσσαλέα παρουσία στον άνθ ρωπο και η εγκαθίδρυση τού νόμου τής σαρκός, τού υποδουλούντος τον όλον άνθρωπον και « κατισχύοντος τού εν αυτώ εμφύτου νόμου τού Θεού;» Ποία έννοια έχει η πάλη κατά της σαρκός και η συνημμένη προς αυτήν ορθόδοξος ασκητική; Ποίαν έννοιαν έχει η σύμφυτη φθορά και η αμαύρωση τής φύσεως; Πως να ερμηνεύσουμε τα περί απώλειας τού ανθρώπου και τα περί αιωνίου κολάσεως ευαγγελικά διδάγματα; Ότι, δε παραλλήλους και η σχετική εμπειρία τού ανθρώπου δεν συμφω νεί προς τα περί μειώσεως τής δυνάμεως τού κακού διδάγματα, είναι περιττόν και να παρατηρήσωμεν. Από την άλλη πλευράν, είναι φανερό ότι, παρόμοιες αντιλήψεις δυνατόν να οδηγήσουν τον άνθρωπον σε η θικήν ραστώνη και χαλάρωση. Εφ’ όσον το κακόν δεν έχει αιώνιο βάρος και ισχύ, πρόκειται δε κάποτε να εκλείψει πλήρως, ο έναντίον του αγώ νας, δεν έχει και μεγάλη σημασία.Ο αμαρτωλός, ως φέρων μέσα του το έλαττον αγαθόν, δεν δύναται παρά να επιστρέψει κάποτε Ούτε η κόλα ση ούτε ο διάβολος θα έχουν αιώνια παράταση αυτών. Κατά την αποκα τάσταση των παντων ,το κακόν θα εξαφανισθεί.
Το κακόν, λοιπόν, παρόλο που δεν είναι ουσιώδες και αυθυπόστατον, όμως ως κατάστασις προϊούσα εκ τής ελευθέρας βουλήσεως των όντων, δεν δύναται παρά να θεωρηθεί ως κάτι το θετικό, τού οποίου αι προε κτάσεις είναι αιώνιοι. Είναι μεν μερική άρνησης και έκπτωση εκ τού αγα θού, παρά ταύτα όμως είναι και θετική κατάσταση που προέρ χεται απ αυτές. Και είναι μεν πλήρης οντολογική στέρηση και άρνηση, χωρίς του το να το εμποδίζει να είναι και ηθική κατάσταση και θέση.Ετσι αν το εν νοήσει κανείς, το κακόν λαμβάνει τις πραγματικές και γνήσι ες διαστά σεις του στο αποκεκαλυμμένο δόγμα τής πίστεως. Ενυπάρχει μεν έξω α πό την περιοχή τού πραγματικού όντος, ενυπάρχον όμως πράγματι και θετικώς υφίσταται ως αμαρτία στο χώρο τής υπάρξεως, ως κάποιο προϊ όν εκ της ελευθέρας βουλήσεως των όντων ,με την εισή γηση και την επισπορά τού διαβόλου.»
Τα παραπάνω( που τα θεωρώ ξένο σώμα προς το υπόλοιπο κείμενο) τα βρήκα στο διαδίκτυο και τα επικόλλησα σε μια προσπάθεια να παρα τεθούν όσο γίνεται περισσότερες γνώμες.Εχω τη γνώμη ότι, οι αναλύ σεις αυτές, είναι ελαφρώς δυσνόητες Θυμάμαι στο σημείο αυτό,πολύ μικρές, εμπειρίες που απεκόμισα από βραχύτατες επισκέψεις μου στο Αγιο Ορος,από τις μικρές συζητήσεις με μοναχούς.Ο,τι μού έμεινε,ήταν όχι οι αναλύσεις θεολόγων ή θεολογούντων,(ωσάν ο Θεός να έχει ανάγ κη από τους δικηγόρους του) αλλά οι ακτινοβολούσες αγάπη,πραό τητα και γαλήνη όψεις γερόντων,πού με την παρουσία τους εδίδασκαν χωρίς να ομιλούν.
Δεν πιστεύω ότι, ο Χριστιανισμός,έχει ανάγκη από τέτοιες αναλύ σεις .Εμπόδια συνιστούν αυτές οι νοητικές ασκήσεις ( Ο Ηράκλειτος είπε«Παίδων αθύρματα τα ανθρώπινα δοξάσματα» ).
Η πορεία προς την πίστη, προς τον Θεό,δεν διέρχεται μέσα από τέτοια κείμενα.
ΘΕΣΕΙΣ ΦΙΛΟΣΟΦΩΝ
ΟΙ ΘΡΗΣΚΕΙΕΣ Η ΑΜΑΡΤΙΑ- ΤΟ ΚΑΚΟ
Η αμαρτία (: η αρχική της έννοια είναι: λάθος) που συνιστά ασφαλώς και αυτή, μια λαθεμένη ενέργεια είναι μια έννοια που δέχεται η Χριστι ανική Θρησκεία,σε αντίθεση με άλλες δοξασίες . Για τους περισσότε ρους από μάς,υφίσταται όντως διάκριση ανάμεσα στο λάθος και στην αμαρτία και η διερεύνηση των διαφορών αυτών ίσως είναι ωφέλιμη. Κατά πρώτον η αμαρτία διαφέρει από το λάθος στο κίνητρο .Δεύτερον στην ευρήτητα τού αποτελέσματος. Προσβάλλει και έχει συνέπειες και στη συγκρότηση ,τη ψυχή τού αμαρτάνοντος Ανθρώπου, στην πο ρεία τού Ανθρώπου,στο διπλανό του, αλλά(για μερικούς) επί πλέον επιδρά αρνητικώς και στην πορεία τής ολότητας,τού Σύμπαντος. Η αμαρτία είναι μια έννοια που δέχεται η Χριστιανική Θρησκεία σε αντίθεση με άλλες δοξασίες(όπως το Ζέν,όπου η έννοια αυτή είναι άγνωστη).
Kατά το Ισλάμ το κακό συμπεριλαμβάνεται στα δημιουργήματα τού Θεού.Ο Μωάμεθ στο Κοράνιο(Κεφ.32 στ.6) επινοεί μύθο για την πτώση τού Εωσφόρου(προσωποποίηση τού κακού).
Η ΘΕΟΣΟΦΙΚΗ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ
Το «κακό» με τα βιβλία τής Θεοσοφίας είναι ότι , δεν γίνεται σ΄αυτά,με ελάχιστες εξαιρέσεις,αναφορά σε βιβλιογραφία, ούτε(συνήθως) δίνουν εξηγήσεις,όπως θα τις ήθελε η σύγχρονη επιστήμη και η συνήθης λογι κή. Πλέον αυτών, δεν γνωρίζει κανείς, με την εγκυρότητα που απαιτεί η λογική και η επιστήμη ούτε(μερικές φορές) την ιστορική καταγωγή μιάς απόψεως,ούτε αν αυτή εκφράζει επίσημες θέσεις τής Θεοσοφικής εταιρείας,ούτε πολλές φορές, πώς τεκμηριώνεται η άποψη αυτή.Ως αντι στάθμισμα,αρκετά επικίνδυνο,γιατί μπορεί να οδηγήσει σε παράλο γες και αυθαίρετες ερμηνείες,είναι ότι ,επιτρέπει μια ελευ θερία στην ανάγνωση και την ερμηνεία.
-Στα όσα ακολουθούν,η σύνδεση με την έννοια τού κακού δεν εί ναι πάντοτε εμφανής .Παρατίθεται μια ευρεία περίληψη θεοσοφικών αντιλήψεων με την σκέψη,ότι ,ο αναγνώστης,θα αναγνωρίσει,ότι, η Θεοσοφική διδασκαλία,προσπαθεί να αντιμετωπίσει κι΄αυτή,την έννοια τού κακού,τού πόνο και ,τής ανθρώπινης δυστυχίας.
Μετά την εισαγωγή αυτή έχουμε:
-Δεν βλέπω ότι,η σφραγίδα τής Θεοσοφικής εταιρείας,δείχνει την θέση της,στο πρόβλημα , στο οποίο αναφέρεται,το πόνημα αυτό,και τούτο γιατί κατά την γνώμη μου, η Θεοσοφική Διδασκαλία,δεν βλέπει το Κα κό, να υφίσταται αυτόνομα.( Πρβλ τα συμπλεκόμενα δύο τρίγωνα,ως συμβολίζοντα –ίσως-το Κακό και τα Καλό. )
Η σφραγίδα τής Θεοσοφικής Εταιρείας περιέχει δύο ανεστραμμένα τρίγωνα.Δεν γνωρίζω τι ακριβώς ήθελαν να δηλώσουν αυτοί που καθιέ ρωσαν το σύμβολο αυτό. Αντιγράφω πάντως ορισμένα στοιχεία, από σχετικά βιβλία. Ετσι ο Juan-Eduardo Cirlot,στο «λεξικό των συμβόλων» (Εκδόσεις Κονιδάρη 1996) θεωρεί το αντίστροφο τρίγωνο, ως ένα περί πλοκο και διφορούμενο σύμβολο.Κατ΄αυτόν εκφράζει « την συνέλι ξη με κατεύθυνση προς τα κάτω,δηλαδή προς το κάτω μέρος τής κορυ φής του,(=δύναμη) και είναι σύμβολο τού νερού.Από το σχήμα που παί ρνει σ΄αυτή την θέση,θεωρείται ταυτόσημο τής καρδιάς και μπορεί να την συμβολίσει,κυρίως όταν η αντεστραμμένη κορυφή βρίσκεται σ΄ένα κέντρο (κύκλου, τετραγώνου κλπ.) .Η ερμηνεία δύο τριγώνων το ένα σε κανονική θέση και το άλλο ανεστραμμένο,αντιπροσωπεύουν τη φωτιά και το νερό,σχηματίζουν τον εξάκτινο αστέρα, η καλούμενη σφραγίδα τού Σολομώντα που συμβολίζει την ανθρώπινη ψυχή.Μόνο του, το τρίγωνο στην κανονική του θέση, με την κορυφή προς τα πάνω συμ βολίζει την φωτιά καθώς και την κίνηση πρός τα πάνω όσων τείνουν προς την ανώτερη ενότητα, σπρωγμένα από την ανάγκη αποφυγής, τής εξάπλωσης(βάσης) προς την μη εξάπλωση(κορυφή) που αποτελεί εικόνα τής καταγωγής ή τού «ακτινοβόλου σημείου.»
-Η Ασ.Παπαδομιχελάκη, στο « Θεοσοφία το έργο και η ιστορία της» (Κέντρο Μεταφυσικής Ενημέρωσης 1997) χωρίς ν’αναφέρει και αυτή, τις πηγές της και ειδικότερα σχετική βιβλιογραφία, γράφει ότι, « τα δύο τρίγωνα αποδίδουν την Τρισυπόστατη έκφραση τής Μονάδας σε δύο όψεις,ως Πνεύμα και Υλη. Η ισορροπημένη ένωσή τους,εκφράζει τον νόμο τής προσαρμογής και τής αρμονίας,που αναπόφευκτα εφαρμόζε ται για να συντηρεί αλλά και να αναδημιουργεί συνέχεια το κατώτερο και να το προσαρμόζει προς το ανώτερο»
-
-Κατά την συνιδρύτρια τής Θεοσσοφικής Εταιρείας Ελ.Πετρ.Μπλαβάτ σκυ, (Το κλειδί τής Θεοσοφίας 218) στο σύμπαν το Κάρμα,είναι ο υπέ ρτατος νόμος.Παρόλο που δεν γνωρίζουμε τι είναι το Κάρμα αυτό καθ΄ εαυτό στην ουσία του, γνωρίζουμε όμως πώς ενεργεί και μπορούμε να περιγράψουμε με ακρίβεια τον τρόπο τής δράσης.Αγνοούμε μόνον την πρώτη αιτία,…..Όλα αυτά τα μεγάλα κοινωνικά κακά (διάκριση τάξεων στην κοινωνία και φύλων στις υποθέσεις τής ζωής,άνιση κατανομή στο κεφάλαιο και την εργασία,οφείλονται στο Κάρμα…..Δεν είναι εύκολο να προσδιορίσει κανείς μ΄αρκετή ακρίβεια τις συνέπειες όλων αυτών των κακών….Κάθε άτομο υπόκειται στον γενικό νόμο που διέπει το σύνολο στο οποίο ανήκει.Ετσι φθάνου με σε μια ευρύτερη αντίληψη τού Καρμι κού Νόμου.Το άθροισμα τού ατομικού Κάρμα γίνεται ένα κάρμα τού Εθ νους…έτσι καταλήγουμε στο παγκόσμιο κάρμα.Τα κακά δεν ανήκουν σ’ένα άτομο ή σ’ένα έθνος, αλλά είναι λίγο ή πολύ παγκόσμια.(Αυτού λοιπόν έγκειται και η μεγάλη ευθύνη καί η αποστολή καθενός από μάς)..Η αλληλεξάρτηση όλων των ανθρώπων είναι η αιτία αυτού που ονομάζουμε Ανταποδοτικό Κάρμα, στο οποίο πρέπει ν΄αναζητήσου με την λύση τού μεγάλου προβλήματος τού ομαδικού πόνου και τού τρόπου λύτρωσης απ’ αυτόν. Κατά την ΕΠΜ υπάρχει ένας απόκρυφος νόμος,κατά τον οποίο κανείς άνθρωπος δεν ανυψώνεται πάνω από τις προσωπικές του ατέλειες χωρίς να υψώνει επίσης έστω και λίγο την ομάδα ολόκληρη στην οποία ανήκει.(: Εφαρμογή τής έννοιας τής ολότη τας και τής αγάπης).Κατά τον ίδιο τρόπο κανείς δεν αμαρτάνει μόνος, ούτε υποφέρει τις συνέπειες τής Αμαρτίας του μόνος.Γιατί αυτό που λέ γεται χωρισμός δεν υπάρχει…… Στην ερώτηση αν υπάρχει τρόπος συνά θροισης ή συγκέντρωσης τού εθνικού ή ανταποδοτικού Κάρμα, που να οδηγεί στην φυσική και νόμιμη εκπλήρωσή του χωρίς την ύπαρξη τόσο μακροχρόνιου πόνου,η απάντηση είναι ότι, δεν είναι δυνατόν να βιά σουμε ή να επιβραδύνουμε, την εκπλήρωση τού Καρμικού Νόμου ……….Σ΄ερώτηση γιατί δεν υπάρχει ελπίδα άμεσης ανακούφισης απ΄ένα σεισμό ή μια άλλη φυσική καταστροφή,η ΕΠΜ απαντά πώς δεν έχουμε το δικαίωμα να σκεφτόμαστε έτσι,την στιγμή πού η μισή ανθρωπότητα έχει τα μέσα ν΄αντιμετωπίσει τα βάσανα από τα οποία υποφέρουν οι άλλοι.Οταν κάθε άτομο αρχίζει να βοηθεί στην επίτευξη τού γενικού καλού, δίνοντας,ό,τι μπορεί,σε χρήμα,εργασία και καλή σκέψη, ενεργώντας δηλαδή ορθά και στα τρία επίπεδα, φυσικό, αστρικό νοητικό, τότε θ΄αρχίσει να ισορροπεί η ζυγαριά τού γενικού,τού εθνικού Κάρμα,ν’αποκαθίσταται η ισορροπία και η αρμονία. Μέχρι τότε όμως δεν δικαιούμαστε να παραπονούμαστε. Εδώ ακριβώς είναι ο ρό λος των μεγάλων μυστών ,των μεγάλων Δασκάλων, των σωτήρων τής ανθρωπότητας. Ν΄ανακαλύψουν την αιτία τής άνισης κατανομής τού κάρμα,ν΄ανακαλύψουν την αιτία τού κακού κάρμα,και να μπορέ σουν με την εφαρμογή ηθικών κηρυγμάτων και ενάρετης ζωής,να οδη γήσουν σε μια κατάσταση Ισορροπίας, εξαγνισμού, αποπληρωμής.Ο άνθρωπος δημιουργεί και παράγει αιτίες,ο καρμικός νόμος απλώς προ σαρμόζει τα αποτελέσματα.Το κάρμα δεν καταστρέφει,ούτε αρνείται ού τε αποκλείει την ατομική ελευθερία.Αντιθέτως την δέχεται και τονίζει την θεμελιακή της σημασία,σημασία ως καθοριστικού παράγοντα στην εξέλιξη και γενι κώτερα την πορεία τού ανθρώπου»
-Μια εξήγηση για το κακό,κυρίως για το ηθικό κακό ,θέλει να δώσει η θεωρία τού Κάρμα ( αρχ.σανσκρ.Karman),βασική βουδιστική (για την ακρίβεια προυπήρχε τού Βούδα)διδασκαλία και βασική επίσης παραδο χή τής Θεοσοφικής εταιρείας που πρέπει να συνδυασθεί με την έννοια τής μετανσαρκώσεως.Κατά μια ετυμολογία η λέξη προέρχεται από το Kr(: πράττω) και Ma(: πράξη) σημαίνει δηλαδή το αποτέλεσμα τής πρά ξης.- Κατά την εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος κλπ.κάρμα είναι η επίδραση των πράξεων ενός ατόμου κατά το παρελθόν, στις μελλοντικές του εν σαρκώσεις.Ο Ορισμός αυτός δεν είναι πλήρης αφού εκτός άλλων, αναφέρεται μόνον στο παρελθόν ενώ από τους οπαδούς τής θεωρίας,οι πράξεις μπορούν να αφορούν και το παρόν.
-Μερικοί βλέπουν στηρίγματα στη θεωρία τους περί Κάρμα,στην Αγία Γραφή « μην πλανάσθε, Θεός ου μυκτηρίζεται ο γαρ εάν σπείρει ο άνθρωπος τούτο και θερίσει»Απ.Παύλος(προς Γαλάτες 6 στιχ.7) « Εν ω μέτρω μετρείτε, μετρηθήσεται υμίν»Κατά Ματθ.(7,2)-Δεν υπάρχει όπως γράφει ο Ε.D.Walker άλλο πεπρωμένο εκτός απ΄αυ τό που ετοιμάζουμε μόνοι μας, Και για να αποφευχθεί κάθε παρεξή γηση και παρανόηση,ας προστίθενται δύο παράμετροι.Το πεπρωμένο που δημιουργείται και από τις πράξεις άλλωνκαι που βασικώς έχει σχέση με την ψυχή μας.
Το Κάρμα καθιστά το άτομο υπεύθυνο.Η σημασία όμως τού Κάρμα δεν περιορίζεται μόνον στην εξήγηση τού προβλήματος τού πόνου,ή των φυσικών καταστροφών για τις οποίες γίνεται λόγος πιο πάνω.Καθώς σκοπός τού Σύμπαντος,είναι το τελικό καλό γενικό , η λειτουργία τού Νόμου τού Κάρμα,αποκαθιστά και την κλονισμένη ισορροπία και την την διαταραχθείσα ισορροπία και αρμονία.
Είναι γεγονός ότι, ο νόμος τού Κάρμα εμφανίζει(σε ορισμένους τομείς) μια μηχανιστική άποψη και λειτουργία. Προβάλλει σαν ένας νόμος αδυσώπητος.Όπως περιέχεται στο «Κλειδί τής Θεοσοφίας»η δυνατό τητα διαφυγής τής ατομικής ευθύνης, αποκλείεται κατά την Θεοσο φία,η οποία δεν δέχεται την προοπτική «ν΄αποθέσει κανείς το φορτίο των αμαρτιών του στα πόδια ενός σταυρού».Στο κακό αντιστοιχεί πάντοτε αυτό που λέμε τιμωρία. Δεν είναι τυχαίο,ότι, η έννοια τής μετάνοιας και τής συγγνώμης, και τής Θείας Πρόνοιας,φαίνεται να εξοβελίζεται από την Θεοσοφική Διδασκαλία.
Εχω την γνώμη,ότι,τούτο δεν είναι ορθό και ούτε αναιρείται,αν κανείς αμφισβητήσει το μηχανιστικό αυτό πρότυπο, την βασική λειτουργία τού Κάρμα.Απλώς με την μετάνοια και την συγγνώμη,δημιουργείται καλό κάρμα,που εξουδετερώνει το κακό ,αποκαθιστά την διαταραχθεί σα αρμονία και ισορροπία.Και όχι μόνον δεν είναι ορθό. Από παιδαγω γικής-πρακτικής, είναι σφάλμα και δεν οδηγεί σε ομαλή κοινωνική συμ βίωση,ούτε στην εσωτερική γαλήνη την οποία έχει ανάγκη ο άνθρω πος, στην πορεία του για άνοδο, τελείωση, ηρεμία. Οδηγεί σε μια μοιρο λατρεία.Ας θυμηθούμε την P.Sinnet,που μάς υπενθυμίζει πώς κάρμα παράγεται όχι μόνον από τις πράξεις μας αλλά και από τις σκέψεις μας.
Όλα τα παραπάνω με την υπενθύμιση ότι, η Θεοσοφία δεν δογματί ζει και ότι,όπως είπε ο Βούδας δεν πρέπει να δεχόμαστε κάτι,αν δεν το κρίνουμε εμείς ως ορθό(ή θα προσέθετα, και αν –για ορισμένα θέματα-δεν το έχουμε βιώσει ως αληθινό.) Πρόσθετος λοιπόν λόγος ότι, δεν είμαστε υποχρεωμένοι να δεχθούμε τις Θεοσοφικές διδασκαλί ες,εκτός αν μόνοι μας τις κρίνουμε ,ορθές ,αν τις έχουμε βιώσει .Αυτό ισχύει και για τα μέλη ακόμη τής Θεοσοφικής Εταιρείας Δεν παραβιά ζουν το κατασταικό και τις αρχές της αν αμφιβάλλουν για όλα αυτά. Αρκεί να πιστεύουν στην έννοια τής παγκόσμιας αδελφότητας.
-Ο νόμος τού Κάρμα,που είναι ενωμένος με την θεωρία τής μετενσάρκωσης,προσπαθεί,κατά την Θεοσοφική Διδασκαλία να εξήγήσει,το πρόβλημα τού Καλού και τού Κακού στον κόσμο και να μας συμφιλιώσει ή και να εξηγήσει τις τρομακτικές αδικίες τής Ζωής.
Ως προς την παντοδυναμία τού Κάρμα σημεiώνεται ότι, ο Βουδι σμός,δεν ισχυρίζεται ότι ,όλα οφείλονται στο Κάρμα,αφού ο νόμος τού Κάρμα,είναι κατά την ινδική φιλοσοφία,μόνον ένας από τους 24 όρους που περιγράφει η Βουδιστική φιλοσοφία, και αφού,πάντοτε κατά τον Βουδισμό,υπάρχουν πέντε διαδικασίες που λειτουργούν στο φυσικό και πνευματικό βασίλεια, με το Κάρμα να είναι μόνον ένας από τους πέντε αυτούς.
Ο ΚΑΛΟΝ ΚΑΙ Η ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΤΟΥ ΚΑΛΟΥ-ΚΑΚΟΥ ΑΠΟ ΤΟ ΘΕΤΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ.
Το πρόβλημα που αντιμετωπίζει το θετικό Δίκαιο,-που για μερικούς είναι ένα καθαρό κρατικό φαινόμενο-είναι(να εξασφαλίσει την ύπαρξη και λειτουργία μιας εξουσίας, μιάς κοινωνίας) να εξισορροπήσει και υ πηρετήσει βασικώς,δύο στοιχεία.Αφενός την υπεράσπιση τού γενικού καλού στους «πολίτες» ,αφετέρου τα ατομικά δικαιώματ,και την ανα γνώριση τής αξίας άνθρωπος, έτσι, ώστε,το νομικό καθεστώς, να μην ο δηγήσει προς τον ολοκληρωτισμό, να μην πλήττει τα ατομικά δικαιώ ματα και τις μειοψηφίες και να μην έρχεται αντίθετο,προς αυτό που αποκαλούμε ηθική.
Από την πλευρά τού πολίτη τώρα , τα πράγματα έχουν τις δυσκολί ες στο να συμβιβάσουν τις δύο έννοιες,πολίτης και Άνθρωπος,όπως το εντόπισε και ο Rousseau και αρκετά αργότερα ο Aldouς Huxley( γαλ.μετάφρ. « Musique nocturne»-: La nouvelle Edition 1945 « εκείνος που θέλει να γίνει καλός πολίτης σε μια σύγχρονη κοινωνία πρέπει να θυσιάσει μερικές από τις πιο ανθρώπινες και πιο βασικές τάσεις του. Εκεί που υπάρχει πολύ εξειδίκευση και πολύ οργανωμένος καταμερισμός εργασίας ο άνθρωπος βλέπει ότι, άνετα υποβαθμί ζεται στο επίπεδο μιάς απλής λειτουργίας ενσωματωμένης σ’ένα σώμα.»)
Και ασφαλώς υπάρχει η συγκλονιστική περίπτωση και το συγκλονι στικό παράδειγμα , κήρυγμα και μήνυμα τής Αντιγόνης.
Κατάληξη και συμπέρασμα.Ο πολίτης καλείται να ανεχθεί μια μικρή ή μεγάλη αλλοτρίωση σε αξίες και την προσωπικότητά του.
ιδικώτερα ως προς την τελευταία αυτή παράμετρο, αναρωτιένται πολλοί, γιατί ο νομοθέτης(με ελάχιστες εξαιρέσεις , συντάσσει και καθιερώνει νόμους που δεν συμπίπτουν παρά μερικώς με τους ηθικούς κανόνες, για να μην πούμε ότι, πολλές φορές είναι αντίθετοι με αυτούς.Ισως η απάντηση,(και η υφέρπουσα και προκύπτουσα από την σκέψη αυτή,λύση) είναι ότι,το κράτος, ουδόλως(σε γενικές γραμμές) ασχολείται με την ηθική συμπεριφορά , την φύση και την θέση τού Ανθρώπου στο Σύμπαν και με την ψυχική και διανοητική του υγεία, με την ψυχική του εξέλιξη και τελείωση, παρά μόνον στο μέτρο που αυτό,θα μπορούσε να διαταράξει την λειτουργία τής κοινωνίας και κατά προέκταση την ύπαρξη τού κράτους.Αντιμετωπίζει τον άνθρωπο ως πολίτη. Και η λειτουργία τής δημοκρατίας, τουλάχιστον με την έννοια τής άτεγκτης επικράτησης τής γνώμης τής πλειοψηφίας, δεν λύνει το πρόβλημα. Απαιτείται μια νέα συγκρότηση ιδεών και μια νέα θεώρηση τού πράγματος.Γνωρίζουμε μέχρι ποίου σημείου,είναι πρέπον(;) να υποχωρεί, να μετριάζεται το ατομικό καλό και συμφέρον χάριν τού συμφέροντος τής ομάδας.Η προταθείσα λύση « the greater pleasure for the greatest number» εφαρμοζόμενη,οδηγεί ενδεδομένως σε αυτονό ητες σκληρές και απάνθρπες καταστάσεις και σε ολοκληρωτι σμούς,(ιδίως για τις μειονότητες)γι΄αυτούς βεβαίως πού βλέπουν τον άνθρωπο,σαν κάτι περισσότερο από ένα όρο παραγωγής υλικών αγαθών.
-Η προσπάθεια τού ανθρώπου να προσαρμόσει τους κανόνες (τού θετικού) δικαίου στο λεγόμενο(και μη σαφώς οριζόμενο) φυσικό Δίκαιο, για την εξάλειψη των ατελειών αυτών,δεν τελεσφόρησαν . Διατυπώθηκαν θεωρίες και απόψεις που θέλησαν να εξηγήσουν την προέλευση τού θετικού Δικαίου και να προσδιορίσουν τους όρους που πρέπει να πληροί ένα «καλό » θετικό Δίκαιο,αλλά η άποψη πως το θετι κό Δίκαιο είχε την αρχή του στο φυσικό δίκαιο, δεν ευδοκίμησε ή του λάχιστον δεν ήταν σαφής και δεν εφαρμόστηκε.Ισως να ενήργησε ως οδηγός. . Όπως βεβαίως δεν ευδοκίμησε και η προσπάθεια οικοδόμη σης ενός δικαίου που να έχει διαχρονικότητα και παγκοσμιότητα.
-Δεν αναφερόμαστε σε κρατικές οντότητες που στην προσπάθειά τους να ενισχύσουν την κρατική εξουσία ισχυρίζονται (και ενίοτε αποτελε σματικώς)ότι, οι νόμοι που θεσπίζουν προέρχονται από μια ανώτερη δύναμη,(επικίνδυνες απόψεις) Παρόλα αυτά όμως ,κάτι ουσιαστικό έμεινε από τις αναζητήσεις αυτές,που αποτυπώθηκε μάλιστα και σε ορισμένα κείμενα όπως η Διακήρυξη τής Αμερικανικής Ανεξαρτησίας και τής Γαλλικής Επανάστασης και στο καταστατικό Χάρτη των Η.Ε.Και για τους μεμψιμοιρούντες ,που προβάλλουν, δικαιολογημένα σε κάποι ο μέτρο ότι, στην ουσία λίγα έχουν αλλάξει,μπορεί άνετα να αντιπαρα τη ρηθεί και αντιπαραταχθεί,ότι, αυτό το λίγο είναι ένα μεγάλο βήμα και από πλευράς ουσίας και από πλευράς συμβολισμού.Ενα μικρό παρά δειγμα είναι ο θεσμός τής δουλείας(και η συνδεόμενη μ΄αυτόν έννοι α νόημα τής ισότητας των ανθρώπων),που στην αρχαιότητα θεωρούν ταν, από τους περισσότερους,όπως ο Αριστοτέλης,( μοναδική ίσως εξαίρεση,κατά την αρχαιότητα ο Αλκιδάμας που εκήρυττε ότι, «Ελευ θέρους αφήκε πάντας θεός,ουδένα δούλον η φύσις πεποίηκεν» )και αντιμετωπίζονταν ως κάτι και δίκαιο μκαι φυσικό και νόμιμο.
ΠΡΑΚΤΙΚΗ ΗΘΙΚΗ
Μια πρόχειρη συνταγή, για να βοηθήσουμε στην εγκαθίδρυση τού καλού, μια πρόχειρη τεχνική, είναι (τουλάχιστο για μια αρχή) να προ βάλλουμε καλές σκέψεις, καλές εικόνες και καλά συναισθήματα, αγά πης σε σχέση με τους άλλους,να βιώνουμε την έννοια τής ολότητας τής οποίας να πιστέψουμε πώς είμαστε αναπόσπαστο και ομοούσιο ,ότι το μέλλον της είναι δικό μας μέλλον και να μην σκεφτόμαστε, και να από φεύγουμε το Kακό.Να μην προξενούμε πόνο. Δεν ψάχνουμε τού τι είναι Κακό.Απλώς κάνουμε το Καλό)(Από διάσθηση).Πορευόμαστε με κατανόηση (για τον ασθενή που πράττει το κακό,γιατί ο κακός άνθρω πος είναι σίγουρα ασθενής) με γνώση, και με αγάπη ...Και όλα αυτά όχι από φόβο μιάς τιμωρίας ή με την προσδοκία μιάς ανταπόδοσης, αλλά γιατί το χρέος και η αληθινή φύση και αποστολή μας, μας επιβάλλουν το Καλό, γιατι επιθυμούμε την ένταξη σε μια αρμονία,σ΄ένα «δέον» που θα ανακαλύψουμε με τη βοήθεια τής φώτισης και τής αγάπης. « Μη διά φόβον αλλά δια το δέον απέχεσθαι αμαρτημάτων» έλεγε ο Δημόκρι τος. (Ο Μωυσής κήρυττε το αντίθετο με την φράση του « Τίμα τον πατέρα σου ίνα εύ σοι γένηται……..» Θα μπορούσαμε να υποστηρί ξουμε άραγε ότι, εννούσε όχι την υλική ανταπόδοση,αλλά την ψυχική αλλαγή που δημιουργεί στην ψυχή τού άνθρώπου,η καλή πράξη η εκ πλήρωση τού χρέους;)
Και το δέον αυτό θα μας συνοδεύει , και την σύμφωνη με αυτό πορεία αυτή θα συνεχίσουμε, μέχρι να επιτύχουμε την Ενωση ,οπότε δεν θα υπάρχει δίλημμα για επιλογή,δεν θα υπάρχει θέμα υπάρξεως ή όχι ελευθέρας βούλησης και το Καλό,θα γίνεται και θα βιώνεται ασυνεί δητα, όπως περίπου η αναπνοή.
Η ΕΞΑΛΕΙΨΗ ΤΟΥ ΚΑΚΟΥ
Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΕΩΣ.
Εχει καταβληθεί προσπάθεια να σχετισθεί το όλο θέμα ευθέως με την έννοια τής Κολάσεως και της αιώνιας(ή μη) τιμωρίας (και με τις θεολογι κές και αρχαιολλληνικές φιλοσοφικές απόψεις, με τον σκοπό και την διαδικασία και λειτουργία,της Δημιουργίας, με την έννοια του Χρόνου
Παρατίθενται απόψεις.
-1.-. Οι Ωριγένης, Γρηγόριος Νύσσης , Μάξιμος Όμολογητής αλλά και οι Άγ. Γρηγόριος ο Θεολόγος, Δίδυμος ο Τυφλός που καταδικάστηκε ως Ωριγενιστής από τις Ε', ΣΤ' και Ζ' Οικουμενικές Συνόδους, Ευάγριος ο Ποντικός, Διόδωρος Ταρσού, Θεόδωρος Μομψουεστίας - μιλούν περί αποκαταστάσεως των πάντων-- Η λέξη "αποκατάσταση των πάντων" υπάρχειαπαξ στην Αγία Γραφή και ιδιαιτέρως στην ομιλία τού Αποστό λου Πέτρου στην στοά του Σολομώντος, μετά την θεραπεία τού χωλού. Μεταξύ των άλλων ο Απόστολος Πέτρος ομίλησε περί μετανοίας και επι στροφής στον Θεό. Είπε: "μετανοήσατε ουν και επιστρέψατε εις το εξαλειφθήναι υμών τας αμαρτίας, όπως αν έλθωσι καιροί αναψύξεως από προσώπου του Κυρίου και αποστείλη τον προκεχει ρισμένον υμίν Χριστόν Ιησούν, όν δει ουρανόν μεν δέξασθαι άχρι χρόνων αποκαταστά σεως πάντων ών ελάλησεν ο Θεός δια στόματος πάντων αγίων αυτού προφητών απ'; αιώνος" (Πράξ. γ', 19-21).
( Κατά την θεολογική άποψη)η φράση "αποκατάσταση πάντων" δεν σημαί νει την αποκατάσταση και την ανακύκληση των ψυχών, όπως υποστήριζαν οι φιλόσοφοι, αλλά την μέλλουσα Βασιλεία, που θα έλθη με την Δευτέρα έλευση του Χριστού, οπότε θα γίνη ανακαίνιση της κτί σεως. Υπάρχουν και άλλοι όροι στην Αγία Γραφή, όπως ανακαίνιση, παλιγγενεσία, ανακεφαλαίωση, οι οποίοι, άλλοτε δηλώνουν την αναγέν νηση και ανακαίνιση τού κόσμου που έγινε με την έλευση του Χριστού, άλλοτε την αναγέννηση του ανθρώπου με την εισαγωγή του στην Εκκλη σία, δια του αγίου Βαπτίσματος, και άλλοτε την παλιγγενεσία κατά την Δευτέρα Παρουσία του Χριστού, αφού, όπως γνωρίζουμε, θα υπάρξει αλλαγή του κόσμου από την φθορά, που είναι αποτέλεσμα της αμαρτί ας.
Ακριβώς γι' αυτούς τους λόγους έχουμε και την συνοδική καταδίκη της θεωρίας της αποκαταστάσεως των πάντων. Συγκεκριμένα, στο "Συνοδι κό της Ορθοδοξίας" καταδικάζονται όσοι πιστεύουν στην θεωρία περί της αποκαταστάσεως των πάντων και όλων των άλλων θεμάτων που συνδέονται με αυτήν. Λέγεται: "Τοις δεχομένοις και παραδιδούσι τα μάταια και Ελληνικά ρήματα, ότι τε προΰπαρξίς εστι των ψυχών, και ουκ εκ του μη όντος τα πάντα εγένετο, και παρήχθησαν, ότι τέλος εστί της κολάσεως ή αποκατάστασις αύθις της κτίσεως, και των ανθρωπίνων πραγμάτων, και δια των τοιούτων λόγων την Βασιλεί αν των Ουρανών λυομένην πάντως, και παράγουσαν εισάγουσιν, ήν αιωνίαν και ακατά λυτον αυτός τε ο Χριστός και Θεός ημών εδίδαξε, παρέδοτο, και δια πάσης της Παλαιάς και Νέας Γραφής ημείς παρελά βομεν, ότι ,και Κό λασις ατελεύτητος, και η Βασιλεία αΐδιος, δια των τοιούτων λόγων εαυτούς τε απολλύουσι, και ετέροις αιωνίας καταδίκης προξένοις γινομένοις, Α ν ά θ ε μ α"
Η συγκεκριμένη διδασκαλία λοιπόν παρουσιάζει προβλήματα δογμα τικής ακρίβειας σύμφωνα με την Ορθόδοξη διδασκαλία και περισσότε ρο αποτελεί θεολογούμενο δηλ. διδασκαλία με πιθανότητα αληθείας (που διατυπώνεται στα πλαίσια της υποκειμενικής ελευθερίας ως προς την ενασχόληση με τα θεία), σε αντίθεση με το δόγμα που παρέχει βεβαιότητα αληθείας. Η διδασκαλία αυτή δεν γίνεται επίσημα αποδε κτή από την Εκκλησία διότι δεν στηρίζεται στην Αγία Γραφή και δεν κηρύσσεται ομόφωνα από όλους τους Πατέρες ώστε να υπάρχει "Συμ φωνία Πατέρων"
.2α. Σκοπός τής Δημιουργίας και υπάρξεως τού Σύμπαντος και και τού Ανθρώπου είναι η ηθική βελτίωση .
β.Ο χρόνος είναι κυκλικός ή γραμμικός;
Η θεωρία τής αποκαταστάσεως των πάντων,που σχετίζεται με την εξά λειψη τού κακού,ευνοείται σαφώς από την θεώρηση τής κυκλικής ροής ΄-κινήσεως τού χρόνου.Εδώ φαίνεται η αρχαιολελληνική επίδρα ση .(Πρβλ Πλάτωνος Τίμαιος 37σδ Ηράκλειτος «….γεννάσθαι τε αυτόν εκ πυρός και πάλιν εκπυρούσθαι κατά τινας περιόδους εναλλάξ τον σύμ παντα αιώνα» ).Η κυκλική ροή τού χρόνου,θυμίζει ανατολικές σκέψεις αλλά και σύγχρονες υποθέσεις τής κοσμολογίας που δεν αποκό κλεί ουν μετά την συνεχιζόμενη διαστολή τού Σύμπαντος ν’ ακολουθή σει μια συστολή.
γ.Η λειτουργία τής Κολάσεως δεν(πρέπει να) είναι τιμωρητική αλλά καθαρτήρια,άποψη που σχετίζεται με την παραπάνω υπό α άποψη.
Κατά τον Ωριγένη που θεωρείται ως ο κύριος εκφραστής για την αποκατάσταση των πάντων, το πυρ τής κολάσεως δεν είναι τιμωρό, αλλά "καθάρσιο" και ιαματικό. Επομένως υπάρχει η κόλαση ως θερα πευτήριο, δεν είναι όμως αιώνια και το Σχέδιο τού Θεού θα ολοκλη ρωθεί τελικά με την αποκατάσταση όλων των δημιουργημάτων, ακόμη και των αμαρτωλών ανθρώπων και των δαιμόνων.Ο Ωριγένης, προβάλ λει έτσι μια αισιόδοξη θέση ως προς την εξάλειψη τού κακού και δικαιολογεί κατά μία άποψη τον σκοπό τής Δημιουργίας ή το ολιγώ τερο τής εξέλιξης που είναι(και;) η εξαφάνιση τού κακού. Υποστηρίζει ειδικώτερα, πως στο μέλλον το κακό θα εξαφανισθεί και πώς η ανθρωπότητα θα επανέλθει στην κατάσταση στην οποία ευρίσκε το πριν από την πτώση. Βασική αρχή του Ωριγένους είναι ότι το τέλος του κόσμου πρέπει να είναι όμοιο με την αρχή του. Οι ποινές που επι βάλλονται από τον Θεό και αρχίζουν από την παρούσα ζωή συνεχί ζονται και μετά τον θάνατο έως ότου γίνη η κάθαρση και η αποκατά σταση των πάντων, έως ότου όλα υποταγούν στον Θεό. Αυτή η κάθαρση γίνεται και δια του καθαρσίου πυρός, που καθαρίζει τον κόσμο από την φθορά και ανακαινίζει τα πάντα. Έτσι, θα αναιρεθή και θα καταργηθή τελείως η κακία, με την επικράτηση του αγαθού.
Φαίνεται από όσα αναφέραμε ότι, ο Ωριγένης συνδέει την αποκατάστα ση των πάντων με την ανακύκληση των ψυχών. Σύμφωνα με την διδα σκαλία του Ωριγένους, οι ψυχές των ανθρώπων προχωρούν δια της καθάρσεως σε συμφιλίωση με τον Θεό. Άλλες ψυχές φθάνουν στην κά θαρση και την συμφιλίωση με τον Θεό από την παρούσα ζωή, άλλες όμως χρειάζονται περισσότερο χρόνο, γι' αυτό και επανέρχονται εκ νέου στην ζωή, με άλλη σωματική μορφή. Έτσι, γίνεται λόγος για δια δοχικές μετενσαρκώσεις, έως ότου επιτευχθή η τελεία κάθαρση κάθε ψυχής, και ένωση με τον Θεό. Με αυτό το πνεύμα οι τιμωρίες των α σεβών και των δαιμόνων θα είναι πρόσκαιρες. Όταν όλες οι ψυχές κα θαρθούν, τότε θα ηττηθή ο διάβολος, θα υποταγούν όλα στον Θεό και θα γίνη η αποκατάσταση των πάντων, θα ακολουθήση η ανάσταση των ανθρώπων με πνευματικά σώματα. Με αυτήν την άποψη όλα θα επα νέλθουν στην αρχέγονη κατάσταση.
- Όπως γράφειι ο Ι.Πλεξίδας,στο βιβλίο του « Η ανθρωπολογία τού κακού» την άποψη αυτή τού Ωριγένη αποδέχεται βασικώς, ο Γρηγόριος ο Νύσσης.( με τους εκδότες των κειμένων του να προσπαθούν ν΄αποσι ωπή σουν το γεγονός και τους ορθόδοξους μελετητές να μην αποδέ χονται το ότι, ο Γρηγόριος Νύσσης αποδέχεται την αποκατάσταση) ). Γράφουμε βασικώς γιατί, δεν υπάρχει πλήρης ταύτιση μεταξύ Ωριγένη και Γρηγορίου Νύσσης.
Υπάρχουν δύο διαφορές.
Πρώτον.Ο Νύσσης στηριζόμενος σε χωρία όπως τα Ματθ. 18:34 (ο κύρι ος αυτού παρέδωκεν αυτόν τοίς βασανισταίς έως ού αποδώ πάν το οφε λόμενον αυτώ) και Α' Κορ. 15:28 (όταν δε υποταγή αυτώ τα πάντα, τότε και αυτός ο υιός υποταγήσεται τώ υποτάξαντι αυτώ τα πάντα, ίνα ή ο Θε ός τα πάντα εν πάσιν), αποδέχεται ότι, το πυρ τής κολάσεως καίει τις ψυχές μαζί με την κακία. Ότι, η κακία θα δαπανηθεί, θα εκλείψει, ενώ η ψυχή θα καθαρθεί.
Αλλά:
Δεν δέχεται ότι, με την εξαφάνιση τού κακού,ο άνθρωπος θα επανέλθει απλώς στην προπτωτική κατάσταση,όπως θέλει ο Ωριγένης.Βλέπει την εξαφάνιση τού κακού ως σηματοδοτούσα και εγκαινιάζουσα την αρχή μιάς αιώνιας και χωρίς τέλος πορείας προς το αγαθό,βλέπει την ανά σταση ως αφετηριάζουσα την συμμετοχή τού ανθρώπου, στην χωρίς τέλος θεική μακαριότητα, έτσι που κατ αυτόν εκλείπει ο κίνδυνος ενός νέου παραπτώματος. Γεννάται βεβαίως το ερώτημα τής φύσεως τής αν θρώπινης υποστάσεως στην νέα αυτή κατάσταση, στην οποία πρέπει να υποθέσουμε ότι,το αυτεξούσιο τού ανθρώπου θα είναι τέτοιο,ώστε να αποκλείει μια νέα παραβατική συμπεριφορά.
Δεύτερον Ο Ωριγένης εννοεί τον χρόνο κυκλικώς,ο Γρηγόριος Νύσσης γραμμικώς.
Ολη η παραπάνω(περί αποκαταστάσεως των πάντων ) κατασκευή, προυποθέτει ως λογικώς πρότερο ότι ,το κακό είναι κτιστό και ως τέτοιο είναι καταδικασμένο να αφανισθεί,όπως δέχεται και ο Γρηγό ριος Νύσσης(«.. Εχθρόν γαρ τη φύσει μόνον το εξ εναντίου τω αγα θώ θεωρούμενον ,όπερ εστιν η κακία ,ής το πέρας αφανισμός εστίκαι εις το μη όν μεταχώρησις»).Εχει δε επί πλέον μια «λογική» Δεν κηρύς σει την αιώνια τιμωρία, αλλά μια συνεχή προσπάθεια για βελτίωση-τελειοποίηση.
Πρέπει να επισημανθεί πώς η προαναφερόμενη διδασκαλία περί αποκαταστάσεως, παρουσιάζει,εκτός των άλλων προβλημάτων που έχουν σχέση με τη λογική και το αναπόδεικτο- και προβλήματα δογ ματικής ακρίβειας σύμφωνα με την Ορθόδοξη διδασκαλία. Περισσότερο αποτελεί θεολογούμενο δηλ. διδασκαλία με πιθανότητα αληθείας (που διατυπώνεται στα πλαίσια της υποκειμενικής ελευθερίας ως προς την ενασχόληση με τα θεία), σε αντίθεση με το δόγμα που πα ρέχει βεβαιότητα αληθείας. Η διδασκαλία αυτή δεν γίνεται επίσημα αποδεκτή από την Εκκλησία διότι κατ’ αυτήν δεν στηρίζεται στην Αγία Γραφή και δεν κηρύσσεται ομόφωνα από όλους τους Πατέρες ώστε να υπάρχει "Συμφωνία Πατέρων"
-Ο Μάξιμος Ομολογητής δέχεται την αποκατάσταση, αλλά διευκρινίζει τη θεωρία του Ωριγένη και του Νύσσης: ο αφανισμός του κακού και η σιγή της κόλασης σημαίνει αποβολή της μνήμης του κακού και αποκα τάσταση των δυνάμεων της ψυχής που έχουν διαβρωθεί. Όλες οι ψυχές που έχουν ξεστρατίσει και είναι υπό το κράτος της κακίας, με την παρά ταση των αιώνων θα αποβάλουν τις μνήμες της κακίας και το κακό, ως μη όν, δεν θα έχει καμιά δύναμη ούτε και μνήμη. Η λήθη του κακού είναι ο αφανισμός του. Έτσι ο Θεός θα φανεί, κατά τον Μάξιμο Ομολο γητή, πως είναι αναίτιος του κακού.
ΕΠΙΜΕΤΡΟΝ-(ΚΑΙ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ ;;;;;;;)
ΤΟ ΣΥΜΠΑΝ- Η ΖΩΗ- Η ΦΥΣΗ-ΚΑΙ ΤΟ ΚΑΚΟΝ
Σκέψεις (με Απορίες-Ενστάσεις-Ανατροπές-Αντιφάσεις-Aυτοαναιρέσεις)΄.
1.-Ο ερευνητής,ο σκεπτόμενος αναζητητής,δεν πρέπει να απογοητεύ εται όταν η έρευνά του δεν καταλήγει σε κάποιο συγκεκριμένο πόρι σμα,όταν το ερώτημα δεν απαντάται με μια σιγουριά που να εξανα γκάζει σε αποδοχή.
Εκτός άλλων το ερώτημα έχει μιά δυναμική, που λείπει πολλές φορές από την απάντηση.Και η δυναμική αυτή εμπλουτίζει το Σύμπαν.
Σε ορισμένες περιπτώσεις,όπως αυτή που μας απασχολεί,η διαπίστω ση,ότι, η εμβέλεια τού νού αποδεικνύετα( από τη ¨ «φύση» του) ανίκα νη να διεισδύσει στο μυστήριο,( έτσι το δεχόμαστε)είναι ένα θετικό κέρδος,που ίσως σηματοδοτεί μια πορεία για επιλογή μεθόδου ανα ζήτησης, και μια συμπεριφορά(με την ευρήτατη σημασία της).
2.-Η άποψη ότι ,το Κακό,προέρχεται από τον πανάγαθο Θεό,είτε ως τιμωρία,είτε ως συνέπεια μιάς ανθρώπινης συμπεριφοράς,ακόμη περισσότερο αν αυτή ανάγεται στους προγόνους μας,(προπατορικό α μάρτημ α) δεν μπορεί να γίνει δεκτή,ως παράλογη(: Ή άρνηση τής σχέ σεως τού ανθρώπου με το Θεό δεν μεταβιβάζεται δεν κληρονομεί ται) ως περιέχουσα λογικές αντιφάσεις προς ορισμένες παραδοχές και εδικότερα αντίθεση προς τις έννοιες τής ελευθερίας τής βουλήσεως,τής δικαιοσύνης,τής αγάπης τού Θεού(: «Αγάπη ο Θεός» διαβάζουμε στο Ευαγγέλιο). Ο θρησκευόμενος, ο πιστός, που κλονίζεται η πίστη του , επειδή βλέπει έναν παντοδύναμο και πανάγαθο Θεό, να επιτρέπει το Κακό,έχει μια εσφαλμένη εικόνα για το Θείο και μια ελλιπή γνώση για τον αγώνα Του και για την διαδικασία και τον σκοπό τής Δημιουργί ας.
3.Πάντως---ίσως το κυριώτερο, και η παρατήρηση αυτή ας διατρέχει όλο το κείμενο---λησμονεί,όπως και πιο πάνω σημειώνεται, ότι, το πως και το γιατί τής Δημιουργίας κείνται έξω από την εμβέλεια τής διανοητι κής ικανότητας τού ανθρώπου.Και κατανόηση του κακού σημαίνει κατανόηση τη Δημιουργίας.
4.Οι ερμηνείες των θεολόγων στη προσπάθεια να συμβιβάσουν λογική και δόγματα, στην καλύτερη περίπτωση, δεν είναι κατανοητές για τον «λογικώς» σκεπτόμενο.Στην χειρότερη δεν αποδίδουν την πραγ ματικότητα. Ειδικώτερο για τον πιστό,τέτοιες κατασκευές είναι από άχρηστες και περιττές μέχρι επικίνδυνες.
5.Οι προσωπικές εμπειρίες θα μπορούσαν να χρησιμεύσουν,ελλοχεύει όμως ο κίνδυνος μιάς παθολογικής κατάστασης ή μιάς αυθυποβολής.
6.Και οι φιλόσοφοι δεν πείθουν.
7.--Αν( στο θέμα που μας απασχολεί)ισχύει η θεωρία τής φυσικής επι λογής, τότε έχουμε αντίθεση προς τους ηθικούς κανόνες και τις αξίες που δέχεται ο άνθρωπος.Η φυσική επιλογή σε μεγάλη κλίμακα,ο αγώ νας επιβίωσης,δεν περιέχει το στοιχείο τού κακού, τού πόνου(για τον αγωνιζόμενο ή για κάποιον άλλο);
Μιά φυσική διεργασία, είναι ,πολλές φορές,από την μια πλευρά, πηγή ζωής,από την άλλη(φυσικό) κακό για την ζωή και τον άνθρωπο ( :λ.χ.οι σεισμοί).Ο,τι είναι καλό για τη φύση,ως πηγή ανανέωσης,ως αναγκαία λειτουργία της, είναι ενδεχομένως κακό και πόνος για τον άνθρωπο.
8.-Η προσπάθεια τής «Θεοσοφίας» με τη θεωρία τού Κάρμα και τής μετενσάρκωσης δεν συνιστά για πολλούς πειστική εξήγηση.
9.-Τα στοιχεία που βιολογικώς συγκροτούν τον άνθρωπο,είναι τα στοιχεία από τα οποία συγκροτείται το Σύμπαν.Υποδηλώνει αυτό μια ενότητα σε κάτι και αν ναι,ποιά η σημασία της για την έννοια και το πρόβλημα τού Κακού;
10.- Ο πόνος που συνιστά μια μορφή κακού, :το τίμημα και το (αυτονό ητο)στοιχείο ενός (συνεχούς-ατέρμονα;)αγώνα προς την τελειοποίηση;
11.-Η προτεινόμενη παιδαγωγική σημασία τού πόνου δεν λύνει το μυστήριο.Το διογκώνει.
12.-Ο πόνος είναι κάτι που(πρέπει να αφορά ,και(να) ενδιαφέρει μόνον τον άνθρωπο; Τα ζώα δεν πονούν;Ο άνθρωπος που τα θανατώνει δεν δημιουργεί πόνο; Είναι αυτό θεμιτό; Μήπως όλη η Δημιουργία αποβλέ πει στον άνθρωπο και την (αυξημένη) συνειδητότητά του ως την Ελπί δα για την πορεία τού Σύμπαντος; Για την Μεγάλη,την παγκόσμια συνεί δηση,για την πραγμάτωση τής οποίας πρέπει όλες οι δυνάμεις να συνεισφέρουν(ή και να θυσιάζονται);
13.- Η «προφητική» σκέψη «προφητεία-πρόβλεψη τού T.de Chardin, γαιόσφαιρα-βιόσφαιρα-νοόσφαιρα,είναι ορθή και εξηγεί ;
14.-Δεχθήκαμε ότι,σκοπός τού Σύμπαντος,είναι η Δημιουργία τού καλού; Προς τι; Είναι το τέρμα τής πορείας ή όχι;Είναι ατελές το Σύμπαν;
15.- Μήπως πρέπει να σταθούμε στην ευαγγελική ρήση,που ίσως οδηγεί σε μια διαπίστωση,και σ’ένα μήνυμα; « …… ταύτα λελάληκα υμίν ίνα εν εμοί ειρήνην έχητε,εν τῷ κόσμῳ θλῖψιν ἕξετε· ἀλλὰ θαρσεῖτε, ἐγὼ νενίκηκα τὸν κόσμον» (Ιω. ΙΔ, 33).
16.- Η βοήθεια που μού παρέχει ο Θεός(όπως εγώ τον αντιλαμβάνομαι) μέχρι σήμερα,βρίσκεται και στον πολύ μικρό(μέχρι στιγμής) πόνο,σωμα τικό,ψυχικό ,που μού δίνει με μικρές-μικρές δόσεις.Με προφυλάσσει από την αλαζονεία ,από το να ξεστρατίσω, με ωθεί προς τα πάνω.Με βοηθάει να κατανοήσω τον πόνο τού διπλανού μου,να είμαι ανεκτι κός.Θα μπορούσα άραγε να αντέξω και να συνεχίσω έτσι, όταν ο πόνος αυτός ,η δοκιμασία αυτή,θα ήταν πολύ μεγαλύτερες; Και όμως έτσι θα πρέπει να είναι.Δείχνει αυτό κάτι;
.
ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ - «ΑΣΚΗΣΕΙΣ»---ΕΠΑΝΑΛΗΨΕΙΣ
Α.- Εχει γραφεί ότι, η προέλευση τού Κακού, σχετίζεται άμεσα με το μυστήριο τού Κόσμου , συνδέεται με το μυστήριο,που λέγεται Θεός,σχετίζεται όχι μόνον με το πώς,αλλά και με το γιατί,της Δημιουργίας.…ότι,στο Κακό βρίσκεται ένα μυστήριο,(πράγμα που εξ ορισμού ,αποκλείει νοητική προσπέλαση και εξήγηση, έτσι αναιρούν ται,(:ή « αχρηστεύονται»;) αρκετές-αν όχι όλες- από τις απόψεις που ακολουθούν.
Β.-Παρόλα αυτά ,(αντιφατικώς με την αμέσως προηγούμενη άποψη,αλλά και μεταξύ τους,) αποτολμώνται ορισμένες σκέψεις ,απορίες και ερωτήματα.
1-Το Κακό είναι δομικό στοιχείο τής Πραγματικότητας;Εκ των πραγμάτων δεν μπορεί να εξαφανισθεί;.Πρέπει να το αποδεχθούμε ως αντίπαλο, να το θεωρήσουμε βλαβερό και ξένο σώμα, πράγμα που προτρέπει σ΄ένα αγώνα;.
2.--Λέγουν (και έτσι πρέπει να είναι),ότι, κάθε τι το « ζωντανό» έχει συνείδηση και νοιώθει τον πόνο.Και ο πόνος(κατά κανόνα ) είναι μορφή Κακού. Και όμως στη φύση,η ζωή δεν μπορεί να συνεχισθεί,παρά πάντοτε δεμένη με το πόνο.Ο θάνατος ενός εμβίου όντος,(που πονάει πεθαίνοντας) εξασφαλίζει συχνά την ζωή σε κάποιο ον(που ίσως χαίρεται και νοιώθει ικανοποίηση).Ο άνθρωπος είναι κι’ αυτός ζωντανό.Σκοτώνει συνέχεια,δηλαδή δημιουργεί πόνο,για να επιβιώσει. Θύματά του,τα φυτά,τα ζωά. (Κι ίσως(;) το πιο τρομερό.Ο συνάνθρωπός του( Το μόνο είδος με τέτοια συμπεριφορά;)Τι κύκλος πόνου,τι κύκλος αίματος,!(Αλήθεια γιατί ο πόνος; Γιατί να χρειασθεί να σταυρωθεί ο Χριστός;).Και η Αγάπη; Η αγάπη που θέλει να μην προξενούμε πόνο παρά μόνο για την δημιουργία καλού;. Εχει επιλεκτική δράση η αγάπη;.. Θύματα της ανθρώπινης δραστηριότηγας,του,τα φυτά,τα ζωά. Ποιά η αρχή της (τώρα άπιαστης) λύσεως τού μυστηρίου τής Δημιουργίας; Η θέση τού Ανθρώπου(που κείται έξω από τα πλαίσια που ισχύουν για άλλα ζωντα νά;)Στην παραπάνω απορία στο Αγιο Ορος, προσπαθούν να δώσουν μια εξήγηση.Βλέπουν μια διαφορά.Λεγουν: Μόνον ο άνθρωπος έχει ψυχή. Αλλοι επικαλούνται τη Βίβλο,(Γεν.Ι :26)όπου εμφανίζεται ο Θεός να θέλει τον άνθρωπο εξουσιαστή όλων των όντων, εμβίων και μη ,που υπάρχουν στη Γή. Αλλά όλα αυτά συνιστούν εξήγηση; Μια ψυχρή απάντηση θάταν,ότι,όλα στο Σύμπαν(ζωντανά και μη ), είναι προγραμματισμένα,σε μια διαδικασία μετασχηματισμού.Σε μια διαδι κασία,όπου τα «κατώτερα» τα ατελέστερα,τα απλούστερα, γίνονται θυσία, τροφή,εφαλτήριο,για μια άνοδο προς την πολυπλοκότητα, προς τον Ανθρωπο,προς την την αυξημένη συνείδηση.
Και πάλι το ερώτημα: Αυτή η πορεία προς τι; Αυτή η συνείδηση, προς τι;
3.-Το Κακό ίσως να οφείλεται στην διαστρωμάτωση τού εγκεφάλου για την οποία έγινεν ήδη λόγος. Και ίσως(αν η άποψη αυτή είναι σωστή) με την εξέλιξη ο νεοεγκέφαλος επικρατήσει.
4.α-Η θέση μας είναι ότι, ακόμη και αν το κακό εκληφθεί ως δομικό στοι χείο του Σύμπαντος,ως κινητήρια συνιστώσα δύναμη, αυτό αφορά το αρχικό, το αφετηριακό,άλλως, το υφιστάμενο Σύμπαν .Αλλά το Σύμπαν εξελίσσετα βελτιώνεται.Η εξέλιξη έχει (μεταξύ άλλων) ως σκοπό την εξά λειψη του Κακού ως περιττού και τροχοπέδη στην πραγμάτωση του «Σχεδίου» .Το Κακό ήταν ίσως αναγκαίο μόνο για τα πρώτα στάδια της ιστορίας του Σύμπαντος.
.β.-Αλλά η εξαφάνιση του Κακού δεν θα έλθει από μόνη της ,νομοτε λειακώς. Απαιτείται η σύμπραξη, του Ανθρώπου και στα τρια επίπε δα,φυσικό, συναισθηματικό, νοητικό(, και αν τούτο είναι αντικειμενικώς αδύνατο( σ’ένα, ή στα δύο από τα τρία) .Απαιτείται η σύμπλευση καρδιάς και νού.Ετσι η παρουσία αυτή, η σύμπραξη αυτή, αποκαλύπτεται ως σημαντική και δικαιολογείται η ανθρώπινη ύπαρξη. Και η ελευθερία της βουλήσεως με την οποία επροίκισε ο Θεός τον Ανθρωπο(και τον κατέστησε υπεύθυνο) .Και εξειδικεύοντας τα πράγματα και να καταλήξουμε.: Η καλωσύνη,η αγάπη είναι η μέθοδος, που νοηματοδοτεί,την σύμπραξη αυτή,που θα οδηγήσει στην εξόντωση του αντιπάλου Κακού..Η θέση αυτή για την αξια της ανθρώπινης παρουσίας δεν αποπνέει αλαζονεία,αλλά μόνο βαθύτατο αίσθημα ευθύνης. Δεν είναι τυχαίο ότι, ο Χριστιανισμός στηρίζεται στην αγάπη,που αναγορεύεται και σε μέθοδο και σε στόχο. «Αγάπη ο Θεός,ο μη αγαπών ουκ έγνω Τον Θεό,ότι ο Θεός αγάπη εστί».
.γ.Η παρουσία τού Ανθρώπου( πρέπει να) έχει κάποια σημασία για το Σύμπαν.Η παραδοχή αυτή είναι και η απάντηση στο ερώτημα :Γιατί ο σεβασμός προς την Ανθρώπινη ζωή και τις ανθρώπινες αξιες;Ο άνθρωπος είναι ο χρειαζούμενος εργάτης σε μια συμπαντική διαδικασία και γι΄αυτό η ύπαρξή του είναι πολύτιμη ,γι΄αυτό και η ανθρώπινη ζωή,είναι αξία απόλυτη. Ο Ανθρωπος είναι μια συμπαντική ελπίδα, ένα εργαστήρι που έργο του είναι να επεξεργασθεί και να τελειοποιήσει,να βελτιώσει, και να καταστήσει χρήσιμο για το Σύμπαν,για το Θεό,υλικό , από μόνο του ατελές.Γιατί ας μην ξεχνάμε ότι, ο άνθρωπος έχει βεβαρημένο ιστορικό παρελθόν.Θέλει αγώνα για την κάθαρση.
.δ.Στην προσπάθεια αυτή του ανθρώπου, ο θάνατος,δεν(πρέπει να ) συνιστά εμπόδιο και αυτό πέρα από την ορθότητα ή μη,της άποψης ότι, μεταξύ θανάτου και ζωής,υπάρχει απλώς, διαφορά δομής,συχνοτήτων, διαφορά φάσεως,αφού,στο σύμπαν τίποτε δεν χάνεται, απλώς μετασχηματίζεται,απλώς μεταβάλεται.Αλλά είτε δεχθεί κανείς την άποψη αυτή για τον θάνατο,είτε όχι,το χρέος ,στην διάρκεια τού ταξειδιού αυτού που λέγεται ζωή,παραμένει και ο χρόνος είναι αρκετός,αρκεί να μην τον κατασπαταλήσουμε λαθεμένα.(Μια αστραπή είπε ο Καζαντζάκης,είναι η ζωή΄,αλλά προλαβαίνουμε) Και ακόμη παραπέρα :Ας μην μας κατέχει ο φόβος,του θανάτου.Αν πρέπει να υπάρχει ο φόβος, αυτός να μην είναι τού τι θα απογίνουμε (όταν «πεθάνουμε») αλλά μήπως όσο ζούμε, δεν πράττουμε,(σαν σκέψη, σαν συναίσθημα και σαν πράξη) εκείνο που πρέπει και μπορούμε,εκείνο για το οποίο βρισκόμαστε τώρα εδώ,όχι από τον φόβο μιάς τιμωρία,ή η την προσδοκία μιάς ανταμοιβής.
Απλώς για να μην προδώσουμε.
.Ας σκεφθούμε τι « ταμείο» θα παρουσιάσουμε (..και στον εαυτό μας )την στιγμή τού «Θανάτου».Γι΄αυτήν την συγκεκριμένη,ή τουλάχιστον και γι΄αυτήν την στιγμή,πρέπει να είμαστε προετοιμασμένοι..
Γ.--.Και ας κλείσουμε με την έννοια του Καλού αφού εκτός άλλων είναι εμμέσως προσδιοριστικό στοιχείο του Κακού.(Ο νόμος των αντιθέσεων θάλεγε ο Πλάτων)
Δεν μπορεί ,δεν είναι καλό ,δεν είναι ωραίο ( και μια καλή, προσέγγιση πολλών θεμάτων είναι η αισθητική προσέγγιση), να δεχθούμε ότι , η πα ρουσία μας,είναι άσχετη και αδιάφορη για το Σύμπαν,τού οποίου ανα πόσπαστο μέρος είμαστε. Ο άνθρωπος δεν μπορεί να είναι μόνον ένας παρατηρητής του συμπαντικού γίγνεσθαι (αλήθεια για ποιό λόγο;)ένας καταλύτης,ένας μετασχηματιστής οργανικών ουσιών.Υποδεικνμύει ασφαλώς κάτι,η εφορία που νοώθουμε όταν κάνουμε το καλό.(Η εικόνα δεν θολώνει από τις τα τυχόν παθογένειες )Η αποστολή του Ανθρώπου δεν μπορεί να περιορίζεται στο να αναπαράγεται και να κτίζει σπίτια ή και να δοξολογεί απλώς με ύμνους, το Θεό. Η μοίρα και αποστολή (τραγική πολλές φορές ενώπιον της μεγάλης ευθύνης) τού Ανθρώπου πρέπει να έχει σχέση με αυτό, τού οποίου συνιστά τμήμα και το όλο αυτό,(πρέπει να) θέλει τον «άνθρωπο για κάποιο σκοπό.»
Γι’ αυτόν τον σκοπό ήρθαμε στη Γή.Γι’ αυτό, υπάρχει η Ζωή.
Και τέλος για κείνον που θεωρεί περιττές και εσφαλμένες τις παραπάνω σκέψεις,τις παραπάνω προτάσεις,τις παραπάνω θέσεις και αναλύσεις θάθελα να πώ:Το ελάχιστον που υποχρεούται ο καθένας πού δεν δέχεται τίποτε από τα παραπάνω,είναι να θέσει στον εαυτό του το ερώτημα.:
Γιατί όλα αυτά, γιατί η ζωή,γιατί υπάρχω;
Θα είναι μια πολύ καλή αρχή
Ευλογημένος, άξιος και δικαιωμένος,εκείνος ,που χωρίς να ασχο λείται με τις αναλύσεις, που εκτίθενται στο κύριο μέρος τής –υποτυπώδους- αυτής εργασίας βρίσκει την φώτιση μετά από καλά προετοιμασμένη κατάδυση,στον εαυτό του , πιστεύει στην αγάπη, και πράττει και κηρύσσει την αγάπη.
Την αγάπη που είναι η μεγάλη ελπίδα,και ίσως ο μόνος αντίπαλος του κακού
Αγία Τριάδα-Βόλος από……………………….,( 25 Οκτωβρίου έφυγε ο πατέρας-…………) ( 7 Νοεμβρίου έφυγε η μητέρα) Μεγάλοι αγωνιστές και δάσκαλοί μου με την αγάπη που μού έδωσαν,με τον δρόμο που μού δίδαξαν,δρόμο αγάπης,αγώνα,………..-------Αν μπορούσα να πώ, Καλήν αντάμωση;(όπως εγώ την εννοώ)….Μα αφού ποτέ δεν χωρίσαμε;
Βόλος /Αγία Τριάδα /Βόλος 11-5-2021
Γ.Α.ΚΟΥΚΟΥΒΙΝΟΣ
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ
Τι είναι το κακό για τη χριστιανική διδασκαλία
(Αντιγραφή απ΄το διαδίκτυο.(17-7-2018)
Η ιδανική πολιτεία μπορεί να αποτρέψει το κακό, σύμφωνα με τα λεγόμενα του Σωκράτη. Η ιδανική πολιτεία, είναι η λεγόμενη πλατωνική πολιτεία, αφού ο Πλάτων μιλά εκ στόματος του Σωκράτη. Η πραγμάτωση των δραστηριοτή των της ιδανικής πολιτείας μπορεί να επιφέρει μία «καλή» ζωή για όλους τους πολίτες, αφού στην πολιτεία διαχωρίζονται οι καλοί από τους κακούς. Ειδικότερα, με το τέχνασμα του κλήρου που θα επινοήσουν οι κυβερνήτες για τους γάμους εκείνης της εποχής θα καταφέρουν να παντρέψουν τους καλούς με τους καλούς και τους κακούς με τους κακούς. Το τέχνασμα των κυβερνη τών θα είναι κρυφό, αφού οι πολίτες δεν θα μπορούν να αντιληφθούν ότι γίνεται ένας διαχωρισμός μεταξύ τους. Το προαναφερόμενο συμβαίνει, για να αποφευχθούν τυχών εντάσεις και εχθρότητες μεταξύ των κατοίκων της πόλης. Τα παιδιά των κακών διαχωρίζονται από τα παιδιά των καλών, αφού τα τελευταία τα στρέφουν στην εκπαίδευση, ενώ τα πρώτα σε άλλου είδους δραστηριότητες. Υπάρχει όμως δυνατότητα κοινωνικής κινητικότητας, αφού οι φύλακες που παρακολουθούν την ανάπτυξη των παιδιών, μπορούν να προβιβάσουν τα άξια και τα ανάξια να τα τοποθετήσουν στις αρμόζουσες θέσεις.
Ο Πλάτων λοιπόν, χρησιμοποιώντας ως προσωπείο τον Σωκράτη, προτείνει ως λύση στο πρόβλημα του κακού την εφαρμογή του μοντέλου της ιδανικής πολιτείας στην πράξη. Έτσι, με αυτόν τον τρόπο θα αναδειχθούν οι καλοί έναντι των κακών και οι πρώτοι θα είναι τα βασικότερα και θετικά δραστήρια πρόσωπα της ιδανικής πολιτείας, αφού ως καλοί θα πράττουν το καλό και όχι το κακό. Όμως ο Πλάτων αν και αναφέρεται σε καλούς και κακούς ανθρώπους, δεν διευκρινίζει και δεν αναλύει τον ορισμό του καλού και του κακού ανθρώπου.
Ο Κριτίας λαμβάνει μέρος στη συζήτηση (20d7-26c3), ενώ παρουσιάζει το ένδοξο παρελθόν της Αθήνας και εμφανίζονται τα θετικά αποτελέσματα του ιδανικού μοντέλου της πολιτείας της. Όμως και το κακό επικρατεί πολλές φορές, αφού οι φυσικές καταστροφές λειτουργούν ως κακό, όχι μόνο γιατί χάνονται ανθρώπινες ζωές, αλλά και γιατί δεν γνωρίζουν οι επόμενες γενιές όλα τα καλά των προγόνων τους. Αν οι απόγονοι γνώριζαν τα θετικά στοιχεία των προγόνων τους, τότε οι τελευταίοι θα λειτουργούσαν ως πρότυπο για τους πρώτους. Αν είχαν διασωθεί στοιχεία της εννέα χιλιάδων χρόνων πριν από την ιδανική Αθηναϊκή πολιτεία, τότε δεν θα χρειαζόταν να αναζητούν το πώς θα πρέπει να είναι μία πολιτεία, γιατί θα το γνώριζαν ήδη.
Ακόμη, μέσα από το μύθο της Ατλαντίδας, συμπεραίνεται ότι, μία κακή εξουσία σε συνδυασμό με μία υπερβολικά ισχυρή δύναμη -όπως εκείνη της Ατλαντίδας- μπορεί να προκαλέσει κακό σε όλες τις πολιτείες γύρω της. Όμως, μία ιδανική πολιτεία –όπως εκείνη της Αθήνας- που διαπνέεται με αρετές, φρόνηση, θάρρος, μπορεί να αποτρέψει το κακό, ακόμη και αν αυτό προκαλείται από μια ισχυρή δύναμη. Η φανταστική Αθηναϊκή πολιτεία υπηρετεί το καλό, όχι μόνο γιατί μπορεί να αυτοπροστατευθεί, αλλά μπορεί να προστατέψει και όλες τις περιοχές που κινδυνεύουν.
Παραστατικότατη είναι η παρουσίαση του μύθου της Ατλαντίδας. Στο τέλος του μύθου (25d) φαίνεται ότι οι μεγάλες φυσικές καταστροφές εκτός από το ότι, αφανίζουν τα καλά γένη, αφανίζουν και τα κακά γένη. Με τις φυσικές αφανίστηκε όχι μόνο η ιδανική πολιτεία της Αθήνας, αλλά και η απειλητική Ατλαντίδα. Ο Κριτίας μέσα από την αφήγηση του αφήνει να εννοηθεί, ότι, η φυσική καταστροφή της δυνατής Ατλαντίδας είναι ένας τρόπος τιμωρίας για την υπερηφάνεια. Άρα λοιπόν, οι φυσικές καταστροφές μπορούν να λειτου ργήσουν και θετικά, γιατί λειτουργούν ως τιμωρία, εναντιώνονται στην απληστία και απαλλάσσουν την ανθρωπότητα από επικίνδυνα γένη. Οι φυσικές καταστροφές όμως πάντα διέπονται από κακία, γιατί αφανίζουν και χρήσιμα γένη για την κοινωνία και στερούν από τους μεταγενέστερους γνώσεις του παρελθόντος.
Το λόγο λαμβάνει ο Τίμαιος (27d5-31b3) διαχωρίζοντας τα μεταβαλλόμενα, τα αισθητά στοιχεία από τα αμετάβλητα, τα νοητά στοιχεία. Φτάνει μέχρι την αμφισβήτηση της ύπαρξης την αισθητών (28d-29a), προκειμένου να τονίσει την ανωτερότητα των ιδεών. Στην συνέχεια εισάγει την έννοια του δημιουρ γού, του κατασκευαστή του κόσμου και διαχωρίζει τον καλό από τον κακό κατασκευαστή. Ο καλός κατασκευαστής έχοντας στραμμένη την προσοχή του σε ένα υπόδειγμα τα αμετάβλητο θα δημιουργήσει έναν όμορφο και καλό κόσμο, αντίθετα ο κακός δημιουργός που θα έχει ως υπόδειγμα κάτι που έχει γίνει, δεν θα δημιουργήσει έναν καλό κόσμο. Ο Τίμαιος έχοντας ως δεδομένη προκείμενη την γενική παραδοχή όλων ότι, ο κόσμος είναι ωραίος, συμπεραί νει ότι ο κόσμος είναι τέλειος επειδή μοιάζει στο τέλειο υπόδειγμα του δημιουργού και επειδή τον κατασκεύασε ένας τέλειος δημιουργός. Στο συγκεκριμένο χωρίο, επικρατεί αισιοδοξία, επειδή το καλό υπερτερεί του κακού, αφού υφίσταται ο καλός δημιουργός και το καλό του δημιούργημα, ο κόσμος.
Ο θεός-δημιουργός (31b3-34b9), έθεσε στον κόσμο τα πάντα, όλα τα υπάρ χοντα όντα και αυτό συμβαίνει γιατί όλα τα περικλείει το σφαιρικό του σχήμα του κόσμου, το οποίο είναι σύμφωνο με το αιώνιο πρότυπο.Ο καλός δημιουρ γός του κόσμου φροντίζει για το καλύτερο, για την αρμονική σύνδεση των στοιχείων, την τάξη και την ομαλή λειτουργία του κόσμου. Στο χέρι του είναι λοιπόν, ως δημιουργός να διαλύσει τη συνεκτικότητα αυτού του κόσμου και να προκαλέσει αταξία και κακό. Ως καλός δημιουργός όμως, επιδιώκει την τάξη και την αρμονική σύνδεση των στοιχείων. Σύμφωνα, λοιπόν με τον μύθο του αγαθού δημιουργού στον Τίμαιο, αυτός ο κόσμος πλάστηκε ώστε να είναι καλός, στο μέτρο που μπορεί να είναι καλός ως αντανάκλαση του καλού. Αυτό συμβαίνει γιατί ο δημιουργός επιθυμεί να του μοιάσουν όλα, στον βαθμό που αυτό είναι εφικτό. Άρα τίποτα το κακό δεν είναι δυνατόν να προέρχεται από τον δημιουργό.
Επιπλέον, αναφορικά με το σώμα του και την κατασκευή του, ο κόσμος είναι η εσωτερικότητά της, εποπτεύει μόνο τον εαυτό του, ορά τη δική του όραση, είναι ο ίδιος ταυτόχρονα και υποκείμενο και αντικείμενο παρατήρησης και τρέφεται με την ίδια του τη φθορά. Παρουσιάζεται λοιπόν ένας ξεκομμένος, μεμονωμένος κόσμος που στρέφεται μόνο στο δικό του το εγώ πράγμα που μπορεί να θεωρηθεί καλό γιατί έτσι είναι η κατασκευή του από τον καλό δημιουργό. Αξιοσημείωτη είναι και η αναφορά στην έννοια της φθοράς, η οποία θεωρείται ως πτυχή του κακού από τους περισσότερους στην σημε ρινή εποχή, όμως στη συγκεκριμένη διήγηση του Τίμαιου έχει θετική σημα σία, γιατί, εξαιτίας της ίδιας, υφίσταται η ζωή του κόσμου. O Τίμαιος συνεχί ζει αναφέροντας τα λόγια του δημιουργού προς το θεϊκό γένος που κατε σκεύασε. Μέσα στα λόγια του δημιουργού διακρίνεται η έννοια της κακής βούλησης, η οποία είναι η μόνη που θα μπορούσε να διαλύσει το τέλειο δημιούργημά του.
Το «οὐδείς ἑκών κακός» (κανείς δεν είναι κακός με τη θέλησή του) επικρατεί στον πλατωνικό Τίμαιο. Ο Πλάτων αναλύει το κακό αποδί δοντάς το σε μεταφυσικά αίτια. Μέσα από τον Τίμαιο, φαίνεται ότι το κακό πηγάζει από την αναγκαία εμφύτευση της ψυχής στα σώματα, συνδέεται με τα ανθρώπινα πάθη του σώματος, τα οποία η ψυχή υποχρεούται να δαμάσει. Αν όμως το κακό συνεχίζει να επικρατεί, τότε η ψυχή τιμωρείται, αφού εμφυ τεύεται σε κατώτερα θνητά σώματα. Η επικράτηση του κακού μπορεί να επιφέρει τιμωρία και βασανιστήρια. Το κακό λοιπόν μπορεί να προκαλέσει κακό. Φαύλος κύκλος! Ο Τίμαιος, αναφορικά με τη γένεση της κακής πράξης παρουσιάζει τον άνθρωπο ως υπαίτιο. Κυριαρχεί η πεποίθηση ότι, η υπαιτιότητα βρίσκεται στον ίδιο τον πράττοντα άνθρωπο, ο οποίος οφείλει να υπερπηδήσει τα εμπόδια της αισθησιακής ζωής με την ηθική αυτοκυριαρχία. Στην ευθύνη του δεν μετέχει καθόλου ο θεός-δημιουργός. (42c).
Το πρόβλημα του κακού εδώ ανάγεται σε βιολογικά αίτια (81a-90e), δηλαδή οποιοδήποτε κακό που προκαλείται, έχει ως αιτία το κακό που προκαλείται στο σώμα, το οποίο κακό του σώματος με τη σειρά του, προκαλείται από εξωτερικά αίτια. Άρα λοιπόν κανείς δεν είναι με τη θέλησή του κακός. Το κακό υφίσταται στη φύση του ανθρώπου, ο οποίος μπορεί να το αποτρέψει με την πνευματική καλλιέργεια. Αναζητώντας τη γνώση και την αλήθεια μέσω της παιδείας και της μάθησης, μπορεί να προσεγγίσει την άριστη ζωή η οποί α, προφανώς, είναι απομακρυσμένη από το κακό. Η θέα της αρμονίας του κόσμου κατά τον Τίμαιο, επαναφέρει την ψυχή του φιλοσόφου.
Το διαλογικής μορφής έργο του Πλάτωνα δίνει ζωντάνια, αμεσότητα, παρα στατικότητα και αφήνει τον αναγνώστη να βγάλει τα δικά του συμπεράσματα. Η λέξη «κακό» σε κάποια σημεία του «Τίμαιου» αναφέρεται, σε κάποια άλλα την αντιλαμβάνεται ο αναγνώστης είτε ως έκθεση αρνητικών στοιχείων, είτε ως αντίθετο του καλού ή κατά κοινή παραδοχή ως αντίθεση των «καλών εννοιών».
Το άλυτο πρόβλημα του κακού μπορούν να προκαλέσουν οι φυσικές κατά στροφές, σύμφωνα με τη διήγηση του Κριτία. Ο Τίμαιος αναφέρεται στην δημιουργία του κόσμου, η οποία πραγματώνεται από τον καλό, τον άριστο δημιουργό και διέπεται από τάξη και μαθηματική αρμονία. Παρόλο που το έργο κατά κύριο λόγο έχει ως θέμα την κοσμολογία, ο Πλάτων δεν μπορεί να ξεφύγει από τα αγαπημένα του θέματα, την παιδεία, την πνευματική καλλιέρ γεια, την πολιτική και την ηθική. Τις προαναφερόμενες έννοιες τις χρησιμο ποιεί για να στηρίξει τις πεποιθήσεις του, για τον άριστο δημιουργό, το άρι στο σύμπαν και την άριστη ψυχή.
Δεδομένου πως υπάρχει καλή και κακή συμπεριφορά, καλοσύνη και κακία, υπάρχει το καλό και το κακό. Όσον αφορά το πρόβλημα του καλού και του κακού στη φύση του σύμπαντος, αυτό προέρχεται από το πρόβλημα της εμπειρίας του καλού και του κακού στην ανθρώπινη ζωή. Κατά συνέπεια, το καλό και το κακό στην ανθρώπινη ύπαρξη δεν είναι τίποτα άλλο παρά τρόποι για να εκφράσει κανείς ότι, κάποιος κάνει κάτι καλά ή κακά. Το καλό και το κακό δεν υπάρχουν ανεξάρτητα το ένα από το άλλο. Το καλό μπορεί να είναι ο χαρακτηριστικός όρος γι’ αυτό που αναπτύσσει η εξέλιξη της ζωής. Από την άλλη, το κακό θα είναι ο όρος που διακινδυνεύει να φθείρει ή να καταστρέ ψει την εξέλιξη της ζωής.
Μέσα από το έργο «Τίμαιος» μπορούμε να συμπεράνουμε το εξής: παρόλο που ο κόσμος δημιουργήθηκε για να είναι καλός, το κακό υπάρχει γιατί είναι μέρος αυτού του κόσμου. Προφανώς το κακό υπάρχει ως η αντίθετη έννοια του καλού για την επίτευξη της τάξης, της ισορροπίας, της αρμονίας. Όπως η ψυχή χρειάζεται να ασκείται σε συνδυασμό με το σώμα για να προσεγγίσει το αγαθό (90e), έτσι και το κακό μπορεί να χρειάζεται σε συνδυασμό με το αγα θό για να επέλθει η ισορροπία. Άλλωστε, χωρίς την ύπαρξη του κακού, ίσως να μην θεωρούνταν ως σημαντική η έννοια της παιδείας που στοχεύει στο να το αποτρέψει και να επιδιώξει το καλό. Ίσως αν δεν υπήρχε το κακό, να μην ασκούσαν το νου τους οι άνθρωποι αναζητώντας τρόπους για να το αποτρέψουν.
------------------------------------------------------------------------------------------------------
L'idée de mal est associée à tous les événements accidentels ou non, aux comportements ou aux états de fait jugés nuisibles, destructeurs ou immo raux, et qui sont sources de souffrances morales ou physiques. Négligée par l'Antiquité qui tient cette idée pour une opinion ou un sentiment dont il faudrait se délivrer, le mal est devenu un problème philosophique avec les doctrines dualistes — notamment Plotin — et l'apparition du monothéisme et du manichéisme, selon Olivier Abel1.
Parmi les problèmes que l'existence du mal a suscités de tous temps, deux ont une importance particulière
: la question de savoir ce qu'il est, et celle de savoir pourquoi il existe.
Poser philosophiquement la question de l'existence du mal revient à se demander si le mal a ou non, un « être »2.
En effet comme le souligne Étienne Borne 3,« Le propre du mal tient en ceci qu'il ne peut être nommé, pensé, vécu qu'en relation avec une certaine idée du bien »N 2
. Ces deux notions antagoniques sont à la fois « relatives », dépendant du temps et de la culture et « absolues » en ce que dans leur manière de se présenter aux hommes elles relèvent de l'« universel ». C'est ainsi que la plupart des sociétés valorisent l'amitié et l'amour et à l'inverse méprisent le meurtre et la cruauté.
Questions et thèmes généraux]
On doit à Gottfried Wilhelm Leibniz1 dans ses Essais de Théodicée, la distinction entre le mal métaphysique (imperfection nécessaire de la créature), le mal moral (le péché) et le mal physique (souffrance).
L'être du mal]
Afin de sauvegarder l'harmonie de l'ordre éternel et ne pas offusquer le regard des dieux, l'antiquité classique (c'est le cas d'Aristote), cantonne l'existence du mal dans le monde sublunaire des réalités matérielles et le nie dans les réalités éternelles 2.
Être ou non être ?
La question de l'existence du mal dans un monde créé va devenir aiguë pour la cohérence théologique. « Si le monde est en effet l'œuvre d'un Dieu bon et tout puissant, quel statut assigner au mal? »2. Pour tous les monothéismes le mal ne peut exister « en soi », car cela reviendrait à faire du Dieu créateur, l'auteur du mal. C'est Spinoza qui dans une lettre à un coreligionnaire expose le plus clairement cette « aporie »N 3. Dans cette situation la philosophie n'offre plus comme prise ontologique au mal que le côté négatif de l'être « le non-être ». Pour sauvegarder la cohérence théologique, les premiers théologiens avancent que « le mal en fait n'est pas ; il n'a d'autre rang que celui de la « privation du bien », privatio boni comme disent les latins ; il est l'absence de ce qui devrait être »2
. Cette thèse sera adoptée et défendue dans l'ontologie médiévale avec la théorie des « transcendantaux »2. L'entreprise de « déréalisation » du mal se poursuivra jusqu'à nos jours avec les héritiers du thomisme notamment chez Jacques Maritain4.
Le sens du mal
Qu'il soit dépourvu d'être dans la tradition classique ou qu'il soit nécessairement présent pour favoriser le plus grand bien dans la pensée moderne, l'expérience concrète du mal est toutefois porteuse de sens5. La question du sens du mal et de la souffrance a tout d'abord tourné sur un plan historique autour de « Comment justifier Dieu de la présence du mal dans le monde »6. L'échec spéculatif de cette justification n'interrompt pas l'interrogation sur le scandale du mal. À noter aussi, au début du XXe siècle, l'existence d'un fort courant littéraire et mystique autour de la question du mal chez certains auteurs catholiques Paul Claudel 7, Bernanos, Léon Bloy qui visent à ré-insérer l'existence du mal dans le plan Divin.
La complexité du phénomène
En principe, tout le monde s'accorde à peu près. Toutes les religions, toutes les législations ont les mêmes interdits fondamentaux : tuer, voler, mutiler (hormis à titre rituel) ou faire souffrir, mentir, etc. Le Décalogue, avec ses « Tables de la Loi », est l'exemple type de ces interdits fondamentaux visant à réduire le mal dans l'humanité. Ces interdits, suivant les religions considérées, s'appliquent soit uniquement aux membres de la même religion, soit à toute l'humanité.
En pratique, certaines situations amènent pourtant à s'interroger : ne faut-il pas parfois admettre et même faire un mal, dans une conception utilitariste, pour éviter un mal plus grand ? Un meurtre pour éviter une guerre ? Une guerre pour éviter un génocide ? Une torture pour éviter un attentat ?
« Un bien présent peut être la source d'un grand mal ; un mal, la source d'un grand bien »
— Denis Diderot, Éloge de Richardson (1762)
À cela s'ajoute la difficulté de définir la moralité, certaines actions et certains comportements n'entraînant pas de souffrance, comme l'homosexualité et l'avarice, ils sont pourtant souvent jugés immoraux, et donc rattachés au mal, par certains. Les réponses divergentes montrent qu'il n'est pas facile de bien définir le mal. Pour reprendre une idée émise par Louis de Bonald : il est parfois moins malaisé de faire son devoir que de le connaître.
Indépendamment de la croyance en l’existence de Dieu, on peut parler de l’existence du mal en justifiant cela par la nécessité de faire un contraste entre le mal et son contraire.
« La question du bien et du mal demeure un chaos indébrouillable pour ceux qui cherchent de bonne foi ; c'est un jeu d'esprit pour ceux qui disputent : ils sont des forçats qui jouent avec leurs chaînes »
— Voltaire, Dictionnaire philosophique (1767)8.
Parce que notre durée de vie est limitée et que nos possibilités d'action sont finies, nos choix ont un sens. La fin donne la valeur à nos choix qui, sinon, se trouveraient sans cesse remis en question sans jamais avoir de conséquences véritables puisqu'ils seraient amenés à se diluer dans l'éternité.
La justification du mal métaphysique à travers le débat Bayle/Leibniz
Lorsque l'on rapporte le mal à la totalité du monde, nous enseigne Leibniz, on s'aperçoit que Dieu a choisi le « meilleur des mondes possibles », en choisissant celui qui comporte le maximum de perfection et le minimum de défauts6. Si les hommes pouvaient percevoir l'harmonie du Tout, ils verraient qu'il y a sur cette terre plus de bien que de mal. Leibniz, en réduisant le mal physique au mal moral, affirme en outre que l'homme souffre parce qu'il est coupable, et montre que l'un et l'autre tiennent à la finitude et à l'imperfection de la créature6.
À l'inverse Pierre Bayle9 ne pense pas que dans son « meilleur des mondes possibles », l'individu puisse être consolé de sa misère en apprenant qu'il y a un point de vue sous lequel tout est heureux. Pour lui rien ne permet de résoudre l'énigme absurde du mal, le mal ne saurait être expliqué, justifié6.
L'absurdité du mal
Déjà Paul disait (dans Rom.7,19), « le bien que je veux je ne le fais pas, et le mal que je ne veux pas je le fais »10.
Les hommes ont cherché à faire face à cette absurdité en imaginant l'origine du mal à travers de multiples métaphores, combat primordial, péché originel, suivie d'une longue déchéance à partir d'un lieu mythique et idyllique, un « paradis perdu », ou alors à l'inverse par un récit marqué par l'Aufklärung, qui perçoit l'histoire de l'humanité marquée par l'émancipation de la raison qui développerait les dispositions au bien11.
Le mal qui implique la souffrance ne peut pas être ramené à un expédient permettant d'engendrer un plus grand bien, si bien qu'on devra avec
Gabriel Marcel « admettre qu'il n'y a pas exactement un problème du mal, qui impliquerait la possibilité d'une solution, mais un mystère du mal »5.
La banalité du mal]
: banalité du mal.
Hannah Arendt a montré à l'occasion du procès d'Eichmann dans son livre Eichmann à Jérusalem12, « comment tel système ou telle institution immunise ses membres contre la réalité de ce qui est commis et contre l'inhumanité de ses codes, et les rend complices de leur oppression mutuelle »13.
La culpabilité, la responsabilité et la punition
Bagnères-de-Luchon statue Caïn et Abel (2)
Le concept de mal moral dégagé par Leibniz concerne le domaine de l'action; il présuppose que le mal n'a pas de statut ontique, n'est pas un étant, contrairement aux vues du manichéisme, et qu'il se situe tout entier dans l'ordre de l'événement et de la responsabilité humaine14.
Le mal a deux aspects, il peut être actif ou passif, péché ou souffrance.
Sur le sujet de la culpabilité, à la fois individuelle et collective, imaginaire ou réelle, normale ou pathologique, consciente ou inconsciente, l'Encyclopédie en expose en un long chapitre la complexité et l'ambivalence15.
Au temps de la Bible, la responsabilité et la culpabilité étaient aisées à déterminer. Ce n'est plus le cas aujourd'hui dans une société moderne complexe, massifiée et étroitement structurée . « On ne peut plus considérer que le mal est une petite affaire personnelle et privée, comme si les humiliations et les misères dues à un ordre injuste, échappaient à toute recherche de responsabilité ontique »16. La difficulté s'accroît du fait de ce sentiment tragique que les conséquences de nos actions nous échappent et que souvent « l'enfer est pavé de bonnes intentions ». Il s'agit de constater que le nouvel ordre du monde accroît le tragique de notre situation, en raison des conséquences possibles d'un petit acte irréfléchi, de l'existence de conflits entre des responsabilités contradictoires et de l'aveuglement criminel des nouveaux fanatismes16.
Gunther Anders est le philosophe qui, dans le monde contemporain, a mis le plus l'accent sur le décalage entre l'acte et le sentiment que l'on en a. Face à l'énorme accroissement de la puissance technique et à l'énormité de ses conséquences possibles « les capacités humaines d’éprouver, de ressentir et d’imaginer sont anthropologiquement restreintes, frappées comme d’une irrémédiable finitude »17. Ce décalage entre les conséquences prévisibles de nos actes et le sentiment que l'on en a, autorise ce que Gunther Anders appelle des massacres sans haine, qu'il considère comme un pas supplémentaire sur la voie de notre déshumanisation18.
Perspectives philosophiques=
Zoroastre, le fondateur du Zoroastrisme, ancienne religion Perse, ayant pris conscience de l'unité de la personne divine, s'est trouvé contraint d'expliquer comment la création d'un être parfait pouvait être imparfaite, ce que l'on peut considérer comme la première occurrence de la question du mal. En se basant sur l'ancienne mythologie iranienne d'un dieu bon lié à l'ordre du monde, Ahura Mazdâ ou Ohrmazd, et d'un dieu mauvais lié au désordre du monde, Angra Manyu ou Ahriman, il suppose en philosophe l'existence de deux causes primordiales inhérentes à l'homme et à Dieu lui-même
. Plus tard, les docteurs mazdéens constituent une vraie religion dualiste en confondant la théologie et la philosophie de leur prophète19.
Antiquité grecque
Présocratiques
Le problème du mal s'est posé dès la naissance de la philosophie :
1. Héraclite évoque le châtiment qui serait celui du soleil s'il violait les lois de la nécessité. On peut entendre par là que le fait de dépasser les bornes de sa nature (et donc de la raison, du logos, selon Héraclite) est une injustice et une faute morale ;
2. Un des textes des Présocratiques les plus célèbres sur le mal est ce fragment d'Anaximandre :
« ἐξ ὧν δὲ ἡ γένεσίς ἐστι τοῖς οὖσι͵ καὶ τὴν φθορὰν εἰς ταῦτα γίνεσθαι κατὰ τὸ χρεών
διδόναι γὰρ αὐτὰ δίκην καὶ τίσιν ἀλλήλοις τῆς ἀδικίας κατὰ τὴν τοῦ χρόνου τάξι20. »
— -Anaximandre, Simplicius, Commentaire sur la physique d’Aristote
.
« D'où les choses ont leur naissance, vers là aussi elles doivent sombrer en perdition, selon la nécessité; car elles doivent expier et être jugées pour leur injustice, selon l'ordre du temps» ou «..selon la nécessité ; car ils se paient les uns aux autres châtiment et pénitence pour leur injustice21. »
— Nietzsche, La philosophie à l'époque tragique des grecs
. Cette interprétation de la Diké comme justice au sens moderne a été fortement contestée par Martin Heidegger ( voir La Parole d'Anaximandre ).
Platon et Aristote
Platon dans le Mythe d'Er expose que le choix de l'homme est assujetti à un relatif déterminisme. Une âme sachant ce qu'est le Bon et le Bien aura tendance à être attirée vers une vie vertueuse, tandis qu'une âme ayant mené une vie antérieure vicieuse sera davantage attirée vers le vice. Ce principe correspond à la thèse platonicienne selon laquelle « nul n'est méchant volontairement » . Si l'on commet le mal, c'est par ignorance de sa nature mauvaise ; si l'on connaissait cette nature, on n'y participerait pas et on préférerait s'adonner à la vertu22.
Autres
Stoïcisme
Pour les Stoïciens la fin de toute vie, le telos , consiste à vivre conformément à la nature, c'est-à-dire d'une vie vertueuse en se soumettant à ses lois. D'où l'importance de la distinction entre ce qui dépend de nous et ce qui ne dépend pas de nous, distinction qui a entraîné, à la fois, la formation du mythe du Sage stoïcien et aussi l'accusation d'indifférence à la souffrance23.
« Supportez courageusement ; c'est par là que vous surpassez Dieu. Dieu est placé hors de l'atteinte des maux, vous, au-dessus d'eux24. »
. « La soumission à la loi naturelle portait en elle un principe d'égalité entre les hommes en tant qu'agents moraux autonomes […] et le véhicule d'un ordre de la moralité plus fondamental que telle ou telle organisation sociale et qui pouvait servir à la critiquer »25.
Plotin
Selon Émile Bréhier26, au long de sa vie Plotin (205 - 270 apr. J.-C.), philosophe gréco-romain de l'Antiquité tardive, soutint deux thèses contradictoires quant à l'origine du Mal.
Dans une première thèse, le mal s'identifie à la matière et la chose sensible, reflet dans le reflet, auquel on pourra échapper en revenant aux réalités (du monde intelligible). La négation de l'être, c'est la matière. Comme Platon, Plotin admet un non-être relatif. La matière est l'illimité, elle s'identifie au mal, complète absence de bien, de raison, de beauté.
« Reste donc, s'il est vrai que le mal existe, qu'il existe parmi les non-êtres, comme s'il était une sorte de forme du non-être, et qu'il se rapporte à ce qui est mêlé de non-être, ou qui y participe de quelque façon que ce soit. le non-être n'est cependant pas ici le non-être total, mais seulement ce qui est autre que l'être... On peut déjà arriver à se représenter le mal comme l'absence de mesure par rapport à la mesure, comme ce qui est illimité par rapport à la limite, comme ce qui est dépourvu de forme par rapport à ce qui produit la forme, comme ce qui est toujours en manque par rapport à ce qui se suffit à soi-même, toujours indéfini, jamais stable, soumis à toutes sortes d'affections, insatiable, totale indigence... La matière n'a absolument aucune part au bien, elle en est la privation27. »
Dans une seconde thèse on voit le Logos, jouant l'harmonie du Tout, qui affecte à chaque être une place et un rôle qui le font convenir avec l'harmonie du Tout; ce qui est un mal pour lui peut être un Bien pour l'univers.
« Chaque partie ne se suffit pas à elle-même ; il lui faut une autre partie pour se conserver, et elle est l'ennemie de celle qui la conserve... Si cet univers n'est pas, comme le monde intelligible, intelligence et raison, il participe à l'une et à l'autre. Il a besoin d'harmonie, parce que l'intelligence concourt en lui avec la nécessité ; la nécessité l'attire vers le mal et le fait échapper à la raison, parce qu'elle est elle-même dénuée de raison28. »
Épicurisme
Dans l'Épicurisme le plaisir est considéré comme le principe, άρχή , et la fin telos de la vie heureuse. Ni Dieu, ni la mort, ni la souffrance ne sont à craindre. « Le bien est facile à obtenir par une gestion avisée des désirs s'appliquant à satisfaire les désirs naturels et nécessaires, et se gardant de poursuivre des désirs illimités, sources de souffrance […] Si nous sommes délivrés d'une trop grande souffrance par la mort, le souvenir des bons moments entre amis nous aide à supporter nos maux » nous dit Épicure dans sa Lettre à Ménécée29 .
Gnosticisme]
Au-delà des multiples formes qu'a pris le gnosticisme à travers les siècles et notamment en milieu chrétien, on peut relever les caractères communs suivants :
• Un facteur dualiste qui conduit à distinguer deux principes,
• un monde sensible dominé par des puissances mauvaises et par conséquent déprécié,
• et un monde spirituel.
• L'idée d'une connaissance privilégiée réservée aux élus et transmise par une tradition secrète
• Une spéculation de haute volée qui explore la plénitude du divin ou Plérôme.
• Un antijudaisme qui assimile le Dieu de la Bible au Démiurge.
Chez certains gnostiques, l'humanité se partage en trois catégories : les hommes charnels (hylique), psychiques, et spirituels et à cette seule catégorie le salut est promis2
Moyen Âge et Scolastique
Augustin
La tradition augustinienne et thomiste a longtemps régné sans partage30. Débarrassée du manichéisme, l'école « augustinienne » ne percevra plus le phénomène du mal qu'en termes de subversion et de privationN 4. La théodicée de Saint Augustin s'exprime par le constat que l'homme s'est détourné de Dieu en commettant le péché.
La notion du libre-arbitre a été développée par Saint Augustin pour qui Dieu a donné à l'homme le libre arbitre pour qu'il en fasse un bon usage. Étant libre, l'homme peut mal agir (contre la volonté divine), tomber dans le péché et être responsable de sa chute, doctrine qui avait pour but recherché de combattre le manichéisme.
Pélage interpréta cette doctrine en faisant de cet homme responsable du Mal un être tout aussi responsable du Bien, ce que ne pouvait admettre Saint Augustin31.
Ontologiquement tirée du néant, « la créature souffre toujours de cette marque indélébile ». Cette marque du néant transparaît dans l'inégalité des créatures, mais alors même que ces inégalités concourent à la beauté du tout, la créature la moins douée peut être dite souffrir d'une privation. Le mal n'est pas un principe en soi, comme le soutiennent les priscilliens et les manichéens, mais plutôt une absence de grâce et de bonnes œuvres. « Le mal local et apparent est condition du bien universel »32
Thomas d'Aquin
Pour résoudre la question de l'éventuelle responsabilité divine, Thomas dira que « Dieu a jugé meilleur de tirer parti du mal que de permettre l'existence d'aucun mal » et pour dégager sa responsabilité dans le « mal de coulpe », « on attribuera à l'homme le privilège d'être cause première » écrit Jean-Yves Lacoste2.
Philosophie moderne et contemporaine]
Descartes]
Descartes part du constat que les actions touchant à la morale ne se prêtent pas toujours à une délibération approfondie « l'urgence et la nécessité de l'action conduisent à relativiser les valeurs : Descartes propose ainsi une « morale par provision » »33. Il est moins important de connaître absolument le Bien que se donner les moyens d'agir, quitte à s'appuyer sur la tradition . La légitimité peut alors s'appuyer sur les coutumes et les mœurs qui ont pour elles la légitimité de l'expérience33.
Descartes reprend la thèse platonicienne selon laquelle « nul ne fait le mal volontairement » : en effet, si cela peut être un bien pour la volonté d'aller à l'encontre de ce que lui présente l'entendement, cela ne l'est qu'en tant que la volonté considère que c'est un bien, par là, d'affirmer sa liberté (lettre à Mesland du 2 mai 1644)
. Le mal est donc à la fois la preuve de la liberté de la volonté humaine mais c'est aussi une simple négation, c'est-à-dire une preuve d'imperfection, à l'égard de Dieu; mais du point de vue humain cette négation est aussi une privation, c'est-à-dire une imperfection, non pas tant de sa nature (Descartes s'opposant ici à St Augustin), mais uniquement de ses actes (Les Principes de la philosophie, I, 29 à 42).
Spinoza
Pour Spinoza le mal n'existe que comme privation, il n'a en lui-même aucune teneur réelle. Encore précise-t-il le sentiment de privation est « le résultat d'une comparaison plus ou moins arbitraire d'un étant singulier avec la fiction de ce qu'il serait s'il était resté identique à lui-même ou bien s'il possédait toutes les perfections du genre dont il relève » écrit Pascal Dupond34. Spinoza dans son style mathématique, à partir de ses principes de base, aborde la question du mal en la transformant immédiatement en une question concernant la détermination d'une chose comme bonne ou mauvaise, ceci dans la quatrième partie de son ouvrage l'Éthique intitulée De la servitude de l'homme35.
Dans la proposition 68, Spinoza dit : « Si les hommes naissaient libres, ils ne formeraient aucun concept de chose bonne ou mauvaise aussi longtemps qu'ils seraient libres ». Un être libre est un être conduit par la raison qui, ne s'intéressant qu'à l'essence des choses, les perçoit selon leur nécessité ;η
Les trois autres propositions suivantes, tirées du livre IV de l'Éthique pour compléter ce résumé de la position spinozienne :
• Proposition 8 « La connaissance du bon et du mauvais n'est rien d'autre que l'affection de la Joie ou de la Tristesse, en tant que nous en avons conscience ».
• Proposition 30 « Nulle chose ne peut être mauvaise par ce qu'elle a de commun avec notre nature, mais dans la mesure où elle est mauvaise pour nous, elle nous est contraire ».
• Proposition 64 « La connaissance d'un mal est une connaissance inadéquate ». Corollaire « Il suit de là que si l'âme humaine n'avait que des idées adéquates, elle ne formerait aucune notion de chose mauvaise ».
Enfin Spinoza est conduit, dans la suite de ses principes de départ, à nier purement et simplement la possibilité du « libre arbitre »3
Kant[
On peut qualifier les études de philosophie pratique menées par Kant d'éthique déontologique, en ce que la loi morale, telle qu'elle est découverte par la raison pure pratique, ne dérive aucunement de l'expérience empirique et s'impose à la conscience morale commune en tant qu’impératif catégorique. Le devoir ou obligation morale par lequel la loi morale se présente à nous, êtres raisonnables finis, ne considère donc pas l'action dans son enchaînement empirique de causes et de conséquences (principal souci d'une éthique conséquentialiste), mais l'acte moral en lui-même. « Cette obligation tire sa légitimité de la légitime contrainte que l'homme exerce sur ses penchants et exprime par là la possibilité de sa liberté »37.
Schelling
En liaison avec ses recherches sur la liberté humaine, Schelling, revenant sur le plan métaphysique, pose la question de l'existence du Mal ainsi que de la place qu'il occupe au sein de son Système( Naturphilosophie)
Selon l'interprétation qu'en donne Martin Heidegger38 « le Mal en tant que perversion de l'esprit humain, est la domination de la volonté propre se rendant maître de la volonté universelle ».
Nietzsche
Nietzsche se moque de toute morale qui prétend « juger l'action hors de la singularité réelle de ses conditions psychologiques, affectives, sociales, etc.à partir d'une distinction abstraite et largement imaginaire entre le bien et le mal »33.
La vertu chrétienne est une morale négatrice de la vie et des passions, fille du ressentiment39
Martin Heidegger
articles connexes : Dasein, Être et Temps, Heidegger et la métaphysique et Heidegger et la question de la technique.
Heidegger en 1960.
Martin Heidegger intéresse l'historien du concept du mal à un double titre,
en tant que promoteur de l'existentialisme et ==
en tant que penseur de la modernité à travers la question de la « Technique » et la perception d'un « danger en l'Être ».
Le promoteur de l'existentialisme
Dans Être et Temps, son œuvre majeure, on trouve la « culpabilité » et l'expérience de la faute40. L'herméneutique de la facticité parle de la misère de l'homme.
Le Dasein fait l'expérience de la déchéance, de l'angoisse, de la solitude et de la déshérence dans un monde qui ne lui offre aucun abri ( c'est la « Unheimlichkeit »).
« L'homme ne peut tomber dans le mal que dans la méconnaissance de son être foncièrement débiteur,
c'est à travers la claire vision de ce malaise et de son être foncièrement débiteur qui représente le prix à payer pour gagner l'« Authenticité de l'existence » die Eigentlichkeit » écrit Henri Birault 41.
Le penseur de la technique et du danger en l'Être
Cette œuvre qui aborde successivement, la « question de la technique », l'histoire de la métaphysique, l'avènement ou Ereignis , le nihilisme contemporain, l'empire de la Machenschaft, cette œuvre nous alerte, sur l'immense péril qu'encourt notre époque avec le triomphe de l'universelle calculabilité jusque et y compris sur l'homme, dont l'effet est de priver l'être humain de ce qui fait son humanité nous dit Gérard Guest42.
Martin Heidegger, penseur de la technique et du nihilisme, serait le premier penseur à avoir envisagé la possibilité d'un danger au sein même de l'Être, voire une certaine « malignité » (dissimulation du danger qui appartient à l'essence de la technique), source du mal, que toute la tradition aurait caché, dans le droit fil de la tradition chrétienne, dans une attitude inverse de la vision plus réaliste et tragique des grecs ( voir les tragédies de Sophocle). Il suffit de penser au thème si prégnant de l'« outre-passement », de l'Hybris, du dépassement des bornes de la simple prudence, qui enclenche systématiquement la fureur des Érinyes vengeresses.
« Mit dem Heilen zumal esrscheint in der Lichtung des Seins das Böse. Avec l'Indemne tout ensemble apparaît dans l'éclaircie de l'Être, le mal »
— Heidegger, Lettre sur L'humanisme, Aubier, page 156
Le thème du « danger en l'Être » contre lequel l'homme oppose pour s'en protéger, sa contre-violence organisationnelle et sa science domine, nous dit Gérard Guest, la pensée des derniers traités43,44.
Nous pouvons détourner les yeux, mais nous dit Heidegger, l'épreuve de l'extrême péril à même l'expérience de l'être, ne nous sera pas épargnée, pensons au développement de la triple forme de la criminalité moderne telle que la criminalité bureaucratique avec Hannah Arendt et Pierre Legendre, la criminalité destinale avec Dominique Fourcade et son livre « En laisse » consacré à l'humiliation des prisonniers irakiens nous dit Hadrien France-Lanord45, et on pourrait ajouter à la criminalité insouciante des fonctionnaires pilotes de drones.
Pensée libérale
De la loi morale à la Justice
La notion de justice désigne à la fois la conformité de la rétribution avec le mérite et le respect de ce qui est conforme au droit d'autrui : elle est donc indissociablement morale et juridique. La justice comme vertu personnelle qui détermine l'action juste est un bien pour celui qui la possède en même temps qu'un bien qui appartient à autrui46.
Leibniz se posait déjà le problème qui taraude la question de la Justice. « Comment le bien d'autrui peut-il être en même temps le nôtre ? Comment peut-il être une fin et non un moyen ? il ne peut l'être qu'en étant en lui-même agréable […] , mais désirer le bien d'autrui pour lui-même, n'est rien d'autre que l'aimer, en quoi est-ce Juste ? » s'interroge l'auteur de l'article Justice dans le Dictionnaire47.
Justice et morale ne se recouvrent pas tout le temps. Ainsi dans l'Antiquité l'idée de Justice était parfaitement compatible avec un ordre parfaitement inégalitaire mais accepté car relevant de la loi naturelle. D'ailleurs l'idée stoïcienne de loi naturelle c'est-à-dire, l'idée d'un ordre moral fixé par la nature et discerné par la raison a servi de référence, au débat sur la Justice pendant des siècles. Alors qu'au Moyen Âge la Justice était essentiellement une vertu personnelle, aujourd'hui la Justice apparaît comme une vertu des institutions et de l'organisation sociale25.
De la Justice aux Droits de l'homme
Avec les Temps modernes la conception « christiano-stoïcienne » de la loi naturelle se transforma en une théorie des droits naturels qui autorisa les revendications morales à outrepasser les barrières sociales et qui constitua dès lors un ferment révolutionnaire48. Une étape importante dans ce mouvement est représentée par la doctrine de « l'Utilitarisme » des pays anglophones, qui proclame qu'il n'y a qu'un seul principe moral, « la recherche du plus grand bonheur pour le plus grand nombre »49.
L'article premier de la déclaration des Droits de l'homme de 1789 est tout à fait dans cet esprit lorsqu'il édicte que « Les hommes naissent et demeurent libres et égaux en droits. Les distinctions sociales ne peuvent être fondées que sur l'utilité commune ».
La déclaration et celles qui suivirent, notamment la déclaration universelle des Droits de l'Homme de 1948 restent muettes sur la façon de mettre en œuvre ces droits en pratique.
Perspectives religieuses et morales
Question lancinante : comment justifier la présence du mal dans le monde ?
Manichéism
Outre la doctrine des deux principes que l'on trouve dans la Gnose, le ManichéismeN 5, développe une doctrine dite des trois temps (antérieur, médian et final) et c'est dans le moment médian que nous vivons que règne la lutte entre le bien et le mal. Comme, selon les adeptes, il est impossible de triompher du mal, car le mal est indestructible. Le seul moyen d'être totalement dans le royaume de la lumière, c'est de fuir les ténèbres50.
Christianisme]
Catholicisme
En théologie fondamentale, le catholicisme adopte d'instinct la position de l'Antiquité classique « en atténuant le statut ontologique de ce qui contrevient à l'ordre harmonieux des choses »2. Aristote niait la réalité du mal et Plotin le cantonnait dans les réalités matérielles c'est-à-dire impactées de « non-être ». Si le mal « n'est » pas, Dieu ne peut en être la cause. La cohérence théologique l'imposant, cette question donna l'occasion à l'orthodoxie chrétienne de se séparer des influences gnostiques et du manichéisme. Désormais la « déréalisation » du mal devint une attitude constante chez les théologiens. Reprenant une thèse du théologien médiéval Thomas d'Aquin, Jacques Maritain interprétera « la faute comme initiative néantante de la volonté créée »2.
Constatant qu'en dépit de tout, le mal existe, « la pensée moderne se dispense de se demander si cette existence est ou non dotée d'un être »2. Selon Paul Ricœur51 on peut voir dans l'institution du « péché originel », qui est devenue « la pierre d'angle de l'anthropologie chrétienne », comme une tentative de rationalisation de l'existence du mal. Il ne va plus s'agir que de donner autant que faire se peut un sens humain à la souffrance, « la souffrance n'est pas l'expédient qui permet d'engendrer un plus grand bien ; elle apparaît comme la plus humaine des expériences en étant une expérience que Dieu connaît en son être »5.
Pascal]
Pascal est particulièrement sensible à la grandeur et à la misère de l'homme positionné entre « deux infinis »52. « Jamais on ne fait le mal si pleinement et si gaîment que quand on le fait par conscience »53.
Luther et la Réforme
La Réforme a particulièrement accentué la radicalité du mal. Sa lecture des Écritures lui interdit d'éluder le problème du mal. La primauté accordée à la question du Salut présuppose l'expérience de la perdition54.
Malgré l'idée de la « non-substantialité » du mal, qu'elle reçoit d'Augustin, la Réforme s'est donc évertuée à ce que l'horreur du mal n'en soit pas atténuée10,N 6. La Réforme reproche à la tradition médiévale de minimiser le mal et le péché et de ne pas distinguer suffisamment celui-ci du mal physique et du mal métaphysique de la finitude imparfaite54. Elle trouve dans la Genèse de quoi étayer la preuve de la responsabilité humaine30. Le protestantisme a mené un combat pour le libre examen mais cette priorité accordée à la conscience personnelle a eu pour conséquence une certaine relativisation des normes morales.
Henri Blocher10, note dans l'article dont il est l'auteur, que « La tradition protestante, comparativement à d'autres a davantage fondé son éthique sur une réduction du mal plutôt que la promotion du bien »
Islam
L'islam se caractérise par une fidélité stricte à la Loi, sharî a, qui à l'inverse du christianisme réformé conduit à figer pour un temps indéfini d'anciennes normes morales et sociétales55. Dans le christianisme, et particulièrement la Réforme, l'accent porte sur le péché de l'homme qui ne peut rien sans le pardon divin. Il s'ensuit pour le christianisme une vision globalement plus pessimiste de la nature humaine qu'elle ne l'est en Islam où l'avertissement, l'orientation de Dieu et la pression communautaire y suffisent à assurer un juste comportement55.
À noter qu'une école de pensée, aujourd'hui disparue, le mutazilisme sou tenait, que le bien et le mal ne peuvent être appréhendés qu’à travers l’exercice de la raison humaine. Face au problème du mal dans un monde où Dieu est omnipotent, ils mirent en avant le « libre arbitre » des êtres humains et présentèrent le mal comme étant généré par les erreurs des actes de ceux-ci. Dieu ne fait pas le mal et demande aux hommes de ne pas le faire non plus. Si les actes maléfiques d'un homme provenait de la volonté de Dieu, alors la notion de punition perdrait son sens car l'homme suivrait la volonté divine quels que soient ses actes. Le mutazilisme s'opposait donc à la prédestination.
Religions orientales
Bouddhisme
Le Bouddha n'oppose pas le bien et le mal mais ce qui est bon (pour), ce qui est profitable (kusala), à ce qui est mauvais (pour), non profitable (akusala) au domaine éthique, spirituel
. Est mauvais, non profitable ce qui relève d'une intention issue des "trois poisons" (recherche du plaisir, aversion, égarement : lobha, dosa, moha)
et ce qui entraîne des effets négatifs, l'absence d'états idéaux (fermeté, pureté, liberννté, capacité à agir, calme)
. Ainsi, un acte profitable comme la méditation peut entraîner une conséquence non profitable comme la vanité56.
Notes et références
Notes
1. ↑ C'est l'opinion de Marc Aurèle qui pense que rien n'est mal qui est conforme à la nature-article Mal Dictionnaire des concepts philosophiques, p. 488
2. ↑ L'idée du mal, qui doit avoir quelque réalité, puisque abondent et surabondent de tout temps et en tout lieu les discours sur le mal, est donc dialectique et interrogative : dialectique, puisqu'elle n'est pensable que par un entrecroisement de négations, c'est-à-dire par référence à la norme ou à la valeur que le mal nie existentiellement, lesquelles à leur tour le nient rationnellement ou idéalement ; interrogative, car le mal, ne pouvant être appréhendé que comme contestation scandaleusement heureuse du bien, pose par l'équivoque même de sa nature le problème de son origine et de sa signification-Étienne BORNE, « MAL », Encyclopædia Universalis [en ligne], consulté le 18 décembre 2014. URL : http://www.universalis.fr/encyclopedie/mal/
3. ↑ « Le correspondant de Spinoza formule l'aporie classique : ou bien et le mal et le péché n'existent pas, Dieu par qui tout existe ne pouvant en être l'auteur ; ou bien le mal et le péché existent et Dieu en est l'auteur. Il est nécessaire que l'une de ces propositions soit vraie, et pourtant elles également impossibles, l'une abolissant toute différence éthique, l'autre rendant Dieu responsable du mal. Spinoza écarte l'aporie en montrant qu'elle est née d'une compréhension erronée du mal, celle qui consiste à considérer le mal comme quelque chose de positif »-écrit Pascal Dupont La morale-la différence éthique dans la pensée de Spinoza, Revue numérique Philopsis lire en ligne http://www.philopsis.fr/IMG/pdf_morale_pinoza_dupond.pdf [archive]
4. ↑ « Le mal pour une nature, est la privation d'une perfection par exemple la vue pour un aveugle; la rectitude morale pour le vouloir du pécheur »-article Mal Encyclopédie du protestantisme, p. 859
5. ↑ Pour saint Augustin, le manichéisme est directement issu du gnosticisme. Il n'y a donc rien de vraiment nouveau dans la secte des manichéens. Saint Augustin a été manichéen à une période de sa vie, il connaît donc assez bien la doctrine de Mani, par différents témoignages et écrits qui ne sont peut-être pas tous parvenus jusqu'à nous
6. ↑ « Par-delà l'abîme incrustable de l'origine du mal qui corrompt jusqu'à notre bonne volonté ; le mal radical consiste entre autres à faire de la loi morale un instrument de bonheur, autrement dit à vouloir une récompense pour sa moralité, c'est-à-dire à produire son salut »-article Mal Encyclopédie du protestantisme, p. 855
« La question du bien et du mal demeure un chaos indébrouillable pour ceux qui cherchent de bonne foi ; c'est un jeu d'esprit pour ceux qui disputent : ils sont des forçats qui jouent avec leurs chaînes »
— Voltaire, Dictionnaire philosophique (1767)
Notes et références[
Notes[modifier | modifier le code]
1. ↑ C'est l'opinion de Marc Aurèle qui pense que rien n'est mal qui est conforme à la nature-article Mal Dictionnaire des concepts philosophiques, p. 488
2. ↑ L'idée du mal, qui doit avoir quelque réalité, puisque abondent et surabondent de tout temps et en tout lieu les discours sur le mal, est donc dialectique et interrogative : dialectique, puisqu'elle n'est pensable que par un entrecroisement de négations, c'est-à-dire par référence à la norme ou à la valeur que le mal nie existentiellement, lesquelles à leur tour le nient rationnellement ou idéalement ; interrogative, car le mal, ne pouvant être appréhendé que comme contestation scandaleusement heureuse du bien, pose par l'équivoque même de sa nature le problème de son origine et de sa signification-Étienne BORNE, « MAL », Encyclopædia Universalis [en ligne], consulté le 18 décembre 2014. URL : http://www.universalis.fr/encyclopedie/mal/
3. ↑ « Le correspondant de Spinoza formule l'aporie classique : ou bien et le mal et le péché n'existent pas, Dieu par qui tout existe ne pouvant en être l'auteur ; ou bien le mal et le péché existent et Dieu en est l'auteur. Il est nécessaire que l'une de ces propositions soit vraie, et pourtant elles également impossibles, l'une abolissant toute différence éthique, l'autre rendant Dieu responsable du mal. Spinoza écarte l'aporie en montrant qu'elle est née d'une compréhension erronée du mal, celle qui consiste à considérer le mal comme quelque chose de positif »-écrit Pascal Dupont La morale-la différence éthique dans la pensée de Spinoza, Revue numérique Philopsis lire en ligne http://www.philopsis.fr/IMG/pdf_morale_pinoza_dupond.pdf [archive]
4. ↑ « Le mal pour une nature, est la privation d'une perfection par exemple la vue pour un aveugle; la rectitude morale pour le vouloir du pécheur »-article Mal Encyclopédie du protestantisme, p. 859
5. ↑ Pour saint Augustin, le manichéisme est directement issu du gnosticisme. Il n'y a donc rien de vraiment nouveau dans la secte des manichéens. Saint Augustin a été manichéen à une période de sa vie, il connaît donc assez bien la doctrine de Mani, par différents témoignages et écrits qui ne sont peut-être pas tous parvenus jusqu'à nous
6. ↑ « Par-delà l'abîme incrustable de l'origine du mal qui corrompt jusqu'à notre bonne volonté ; le mal radical consiste entre autres à faire de la loi morale un instrument de bonheur, autrement dit à vouloir une récompense pour sa moralité, c'est-à-dire à produire son salut »-article Mal Encyclopédie du protestantisme, p. 855
Références
1. ↑ a et b article Mal Dictionnaire des concepts philosophiques, p. 488
2. ↑ a, b, c, d, e, f, g, h, i et j article Mal Dictionnaire critique de la théologie, p. 695
3. ↑ Étienne BORNE, « MAL », Encyclopædia Universalis [en ligne], consulté le 18 décembre 2014. URL : http://www.universalis.fr/encyclopedie/mal/ [archive]
4. ↑ Jordens Robert. Jacques Maritain, Dieu et la permission du mal, Revue Philosophique de Louvain, 1965, vol. 63, no 77, p. 165-167
5. ↑ a, b et c article Mal Dictionnaire critique de théologie, p. 696
6. ↑ a, b, c et d article Mal Encyclopédie du protestantisme, p. 853
7. ↑ Claudel et la mystique du verbe lire en ligne http://ecrits-vains.com/points_de_vue/claudel.htm [archive]
8. ↑ Ces deux citations ont été fournies par le site Persée lire en ligne-http://www.site-magister.com/prepas/page23d.htm [archive]
9. ↑ article Mal Encyclopédie du protestantisme, p. 854
10. ↑ a, b et c article Mal Encyclopédie du protestantisme, p. 852
11. ↑ article Mal Encyclopédie du protestantisme, p. 855
12. ↑ Arendt 1991
13. ↑ article Mal Dictionnaire des concepts philosophiques, p. 489
14. ↑ article Mal Dictionnaire critique de la théologie, p. 697
15. ↑ article Culpabilité Encyclopédie du protestantisme, p. 282-285
16. ↑ a et b article Mal Encyclopédie du protestantisme, p. 856
17. ↑ Ugo Gilbert Tremblay 2013, p. 60 lire en ligne
18. ↑ Ugo Gilbert Tremblay 2013, p. 61 lire en ligne
19. ↑ Jean Kellens, professeur au Collège de France, décrit dans l'article L'Avesta, Zoroastre et les sources des religions indo-iraniennes [archive] les controverses qui sont à l'origine du dualisme entre le bien et le mal. Il explique ainsi l'influence de Zoroastre sur l'imaginaire des intellectuels européens du XVIIe siècle à la fin du XIXe siècle et l'apport de Anquetil-Duperron pour faire passer Zoroastre et la religion iranienne du domaine des querelles philosophiques aux domaines de la science et de la philologie.
20. ↑ Simplicius, Commentaire sur la physique d’Aristote (24, 13) :
21. ↑ Nietzsche, La philosophie à l'époque tragique des grecs
22. ↑ Voir République, 577d-e, et p. 729, note 82, de l'édition GF.
23. ↑ article Stoïcisme Dictionnaire des concepts philosophiques, p. 758
24. ↑ Sénèque, De la providence, VI : « Souffrez avec courage ; par là vous l’emporterez sur moi-même : je suis en dehors de la souffrance ; vous êtes, vous, au-dessus d’elle. »
25. ↑ a et b article Justice Dictionnaire critique de la théologie, p. 621
26. ↑ Émile Bréhier, p. 408
27. ↑ Plotin, Ennéades, traité 51 (I, 8) : "Que sont les maux et d'où viennent-ils ?" : Traités 51-54, trad. Laurent Lavaud, Garnier-Flammarion, 2010, p. 41-44.
28. ↑ Plotin, Ennéades, traité 47 (III, 2) : "De la providence", trad. Bréhier, Les Belles Lettres, t. III, 1925, p. 24-49.
29. ↑ article Épicurisme, Dictionnaire des concepts philosophiques, p. 259
30. ↑ a et b article Mal Encyclopédie du protestantisme, p. 859
31. ↑ article Libre arbitre Dictionnaire des concepts philosophiques, p. 473
32. ↑ article Mal Encyclopédie du protestantisme, p. 860
33. ↑ a, b et c article Morale Dictionnaire des concepts philosophiques, p. 534
34. ↑ Pascal Dupont La morale-la différence éthique dans la pensée de Spinoza, Revue numérique Philopsis lire en ligne http://www.philopsis.fr/IMG/pdf_morale_pinoza_dupond.pdf [archive]
35. ↑ a et b Pascal Dupont La morale-la différence éthique dans la pensée de Spinoza, Revue numérique Philopsis lire en ligne page 2 http://www.philopsis.fr/IMG/pdf_morale_pinoza_dupond.pdf [archive]
36. ↑ Baruch Spinoza Imago Mundi lire en ligne http://www.cosmovisions.com/Spinoza05.htm [archive]
37. ↑ article Moralisme Dictionnaire des concepts philosophiques, p. 535
38. ↑ Martin Heidegger 1993, p. 257
39. ↑ article Nietzsche Encyclopédie du protestantisme, p. 896
40. ↑ article Heidegger Dictionnaire critique de la théologie, p. 522
41. ↑ Birault 1986, p. 521
42. ↑ Guest 2006, p. 12 ; Avertissement Martin Heidegger Voir le danger en l'Être.
43. ↑ Gérard Guest, « 30e séance du séminaire « Investigations à la limite : Une phénoménologie de l’extrême », vidéo 11 » [archive], sur Paroles des Jours, mars 2013 (consulté le10 octobre 2013).
44. ↑ « 31e séance du séminaire « Investigations à la limite : Une phénoménologie de l’extrême », vidéo 5 : L'être humain comme deinotaton , violence et contre-violence » [archive], sur Paroles des Jours, mars 2013 (consulté le 10 octobre 2013).
45. ↑ France-Lanord 2006, p. 19
46. ↑ article Justice Dictionnaire des concepts philosophiques, p. 461
47. ↑ article Justice Dictionnaire des concepts philosophiques, p. 462
48. ↑ article Justice Dictionnaire critique de la théologie, p. 622
49. ↑ article Utilitarisme Dictionnaire critique de la théologie, p. 1211
50. ↑ article Manichéisme Dictionnaire critique de la théologie, p. 699
51. ↑ Ricœur 1963, p. 12
52. ↑ article Pascal Dictionnaire critique de la théologie, p. 863
53. ↑ Blaise Pascal Les pensées éditions Sellier: 658
54. ↑ a et b article Mal Encyclopédie du protestantisme, p. 858
55. ↑ a et b article Islam Encyclopédie du protestantisme, p. 641
56. ↑ Didier Treutenaere, 100 questions sur le bouddhisme theravâda, Paris, Soukha, 2017, p. 42-43.
Annexes[modifier | modifier le code]
Bibliographie[modifier | modifier le code]
• Jean Yves Lacoste+collectif (dir.), Dictionnaire critique de théologie, PUF, coll. « Quadrige », 2002, 1314 p. (ISBN 2-13-052904-6).
• Michel Blay, Dictionnaire des concepts philosophiques, Larousse, 2013, 880 p. (ISBN 978-2-03-585007-2).
• Philippe Arjakovsky, François Fédier et Hadrien France-Lanord (dir.), Le Dictionnaire Martin Heidegger : Vocabulaire polyphonique de sa pensée, Paris, Éditions du Cerf, 2013, 1450 p. (ISBN 978-2-204-10077-9).
• Martin Heidegger (trad. Jean-François Courtine), Schelling : Le traité de 1809 sur l'essence de la liberté humaine, Paris, Gallimard, coll. « Bibliothèque de Philosophie », 1993, 349 p. (ISBN 2-07-073792-6).
• Pierre Gisel+collectif (dir.), Encyclopédie du protestantisme, PUF, coll. « Quadrige », 2006, 1572 p. (ISBN 2-13-055415-6).
• Émile Bréhier, Histoire de la philosophie, PUF, coll. « Quadrige », 1987, 702 p. (ISBN 2-13-039219-9).
• Philippe Sollers+ collectif, Heidegger : le danger en l'Être dans l'Infini n°95, coll. « L'Infini », 2006, 255 p..
• Henri Birault, « Philosophie et Théologie Heidegger et Pascal », dans Michel Haar, Martin Heidegger, Éditions de l'Herne, coll. « Biblio essais. Livre de poche », 1986(ISBN 2-253-03990-X), p. 115-129.
• Paul Ricœur, Finitude et culpabilité-La symbolique du mal, Aubier Éditions Montaigne, coll. « Philosophie de l'esprit », 1963, 335 p..
• Hannah Arendt, Eichmann à Jérusalem, gallimard, coll. « Folio histoire », 1991 (ISBN 2-07-032621-7).
A
Les créateurs d'humanité
L'impression d'absurdités qui nous tourmente parfois vient du spectacle du mal autour de nous et en nous. Voir mourir un enfant, un être aimé, voir souffrir, torturer, tout cela fait mal. Louis Millet métaphysique
Plusieurs points sont à observer à propos du bien et du mal.
1. Ces deux notions n'ont d'existence, qu'en relation l'une envers l'autre. Une action est dite « mal » en la comparant à des actions estimées « biens ».
2. Ces deux notions sont relatives aux temps et à la culture. Le mal et le bien, d'hier ou de demain d'ici ou d'ailleurs, sont variables.
3. En leur sommet, ces deux notions touchent l'absolu et l'universel (que tu puisses ériger en loi universelle ton action. Kant). C'est pourquoi, la plupart des sociétés valorisent l'amitié et l'amour et méprisent le meurtre et la cruauté.
Le mal est à comprendre, le bien est évident
La notion de « bien » est inclut à la racine même de l'humanité. Elle est le pilier centralde notre évolution. C'est pourquoi, nous allons nous pencher en priorité sur la notion de « mal ». Le « mal » pris au sens moral et universel du terme*. Le « mal » moralement condamnable au nord comme au sud. Par un hindouiste, un animiste, un bouddhiste, un chrétien, un juif ou un musulman. Le « mal » condamné par tout être humain élevé dans les valeurs humaines. Le mal condamné par l'inuit et le golden boy, le milliardaire et l'ascète. Le « mal » scandaleux pour le plus grand nombre d'entre nous.
*le meurtre, l'injustice, la cruauté, l'abus du faible, la maltraitance de la Terre, etc.
Une nécessité à éliminer
Comprendre le mal est un progrès
Contraint à l'analyse
Ce chapitre, sera donc entièrement dédié aux notions de bien et mal.
La sphéricité de la terre et la curiosité humain, ont poussé l'homme à découvrir son monde. De la même façon, l'étrangeté du « mal » et ses ravages, nous obligent à le comprendre pour l'affaiblir. En plus d'œuvrer pour le bien, nous devons comprendre cette négativité.
Du pétrole pour l'athéisme
Naturellement, la présence du mal a de quoi décrédibiliser le concept du divin. De quoi dévaluer 'idée d'un dieu « tout amour ». C'est effectivement difficile d'admettre la toute puissance d'un créateur et la présence de la cruauté ou du génocide. Sous cet angle-là le mal est le meilleur ambassadeur de l'athéisme. Nous aurons donc à apporter quelques contre argumentations aux légitimes arguments des athées.
La création ne peut se passer du mal.
Et pourquoi, pourtant, Leibniz a raison d'écrire : « tout est au mieux dans le meilleur des mondes possibles ».
Nous devrons également expliquer pourquoi le mal, n'est pas atavique ni innée. Pourquoi il résulte d'un ensemble de facteurs sociaux et éducatifs. De carences affectives. De défaut d'éducation à l'empathie. D'un manque d'apprentissage à la frustration. D'absence de formation à la morale et à l'éthique. De pulsions violentes stimulées par la société, etc.
Nous aurons enfin à dire pourquoi les grandes valeurs humaines,* découlent de la faculté de juger. Pourquoi, sans « l'invention du mal », l'humanité n'aurait jamais pu se constituer.
*morale, loi, éthique, sociabilité, amour du prochain, Désir de s'améliorer, propension à aimer le bien ...
Une première approche
Mais il ne s'agit là que d'une approche succincte. Nous étudierons simplement l'apport du mal à l'évolution humaine. Sa régression constante au cours des siècles. Les preuves incontournables de sa nécessité exigerait une étude minutieuse de chaque point de l'évolution. A mon sens, un tel examen scientifique et historique se concrétisera dans le futur. Ce jour là, la présence du mal sera enfin comprise. Le sens de l'humanité sera également découvert et éclairera l'homme, sans rencontrer d'obstacle.
2001
histoire du mal
12345678910111213
Σχόλια